W celu właściwego i komfortowego użytkowania infrastruktury turystyczno-re-kreacyjnej przestrzegać należy norm i wytycznych poprawnej lokalizacji obiektów.
1 Niniejszy rozdział został opracowany na podstawie National Soil Survey Handbook (SSS-NRCS 2001).
Uwzględniając ograniczenia dla różnych form użytkowania względem poszczegól-nych komponentów systemu przyrodniczego, należy ustalić kryteria oceny. W od-niesieniu do gleb określać można zarówno ograniczenia, jak i ich potencjalną przy-datność dla różnych typów zagospodarowania rekreacyjnego.
Ograniczenia glebowe dla rozpatrywanego użytkowania sklasyfikować można według wzrostu negatywnego oddziaływania:
OG-1 ograniczenia małe – dotyczą gleb o korzystnych właściwościach, a ewentual-ne utrudnienia są niewielkie i łatwe do likwidacji; użytkowanie oraz utrzy-manie obiektów przy tego typu ograniczeniach nie stwarza kłopotów;
OG-2 ograniczenia średnie – dotyczą gleb o średnio korzystnych właściwościach, a występujące utrudnienia mogą być zredukowane poprzez odpowiednie planowanie, projektowanie oraz utrzymanie obiektów; użytkowanie tych obiektów może być związane z większymi niedogodnościami niż w wypadku gleb o małych ograniczeniach;
OG-3 ograniczenia duże – dotyczą gleb, w których co najmniej jedna właściwość jest niesprzyjająca dla ocenianego sposobu użytkowania; stopień wystę-pujących ograniczeń jest tak duży, że ich likwidacja wymaga odpowiedniego projektu, specjalistycznych zabiegów adaptacyjno-inżynieryjnych i inten-sywnej ochrony w trakcie użytkowania; specjalistyczne zabiegi naprawcze mogą jednak tylko częściowo zredukować ograniczenia, a poniesione na-kłady nie muszą zapewnić oczekiwanego komfortu użytkowania;
OG-4 ograniczenia bardzo duże – dotyczą gleb, w których co najmniej jedna właściwość jest niesprzyjająca dla ocenianego sposobu użytkowania, a likwi-dacja ograniczeń jest skomplikowana i bardzo kosztowna.
W ocenie kategorii ograniczeń glebowych uwzględniane są właściwości gleb szczególnie istotne dla rozpatrywanego użytkowania, takie jak na przykład właś-ciwości wodne, uziarnienie poziomów powierzchniowych, występowanie podto-pień, ukształtowanie terenu. Istotne mogą okazać się również inne czynniki, często nieuwzględniane w ocenie (komunikacyjne, społeczno-kulturowe i in.).
W ocenie przydatności gleb dla planowanego sposobu użytkowania wyróżnić można kategorie gleb:
PG-1 bardzo przydatne– o bardzo korzystnych właściwościach dla rozpatrywanej formy użytkowania; ograniczenia nie występują, a użytkowanie i utrzymanie obiektów turystyczno-rekreacyjnych na glebach tej kategorii jest łatwe i nie wymaga dużych nakładów; również bardzo łatwe jest kształtowanie i utrzy-manie zieleni;
PG-2 przydatne – o średnio korzystnych właściwościach dla rozpatrywanej formy użytkowania; występujące ograniczenia, jedno lub więcej, powodują, że gle-by są mniej przydatne aniżeli glegle-by kategorii PG-1; kształtowanie i utrzyma-nie zieleni wymaga utrzyma-nieco większej troski i nakładów;
PG-3 mało przydatne – co najmniej jedna właściwość jest w nich niekorzystna dla rozpatrywanej formy użytkowania; zlikwidowanie występujących ograni-czeń wymaga specjalistycznych projektów, specjalnego sposobu użytkowa-nia i jest kosztowne; utrudnione bywa kształtowanie i utrzymanie zieleni;
Gleby 115
PG-4 nieprzydatne – ich właściwości uniemożliwiają zaakceptowanie dla rozpa-trywanej formy użytkowania.
Kempingi i pola namiotowe. Ich użytkowanie łączy się z dużym obciążeniem gleby, powodowanym przez samochody, przyczepy kempingowe, samochody kem-pingowe i intensywny ruch pieszy. Przygotowanie terenu wymaga wyrównania po-wierzchni, utwardzenia dróg oraz powierzchni intensywnie użytkowanych miejsc, instalacji urządzeń sanitarnych i rozprowadzenia mediów. W ocenie przydatności gleb uwzględnić należy właściwości, które wpływają na łatwe urządzenie obiektu oraz jego dalsze funkcjonowanie. Szczególnie istotne jest tutaj nachylenie terenu, podmokłość, kamienistość, głębokość zalegania poziomów scementowanych, sil-nie zagęszczonych lub litych skał. O funkcjonalności wykonanego obiektu decy-dują właściwości gleb wpływające na komunikację oraz rozwój roślinności. Po-wierzchnia gleby powinna więc umożliwiać łatwe wsiąkanie wód opadowych (ryc.
2), pozostawać zwięzła podczas intensywnego ruchu pieszych i nie ulegać „pyle-niu” w stanie suchym.
Na łatwość dojazdu wpływa głównieuziarnieniepoziomów wierzchnich, głębo-kość występowania wody gruntowej, podtapianie, zalewanie, wodoprzepuszczal-ność poziomów wierzchnich oraz występowanie dużych kamieni (głazów). W regio-nach o małej ilości opadów ograniczenia związane z niską wodoprzepuszczalnością i dużą zwięzłością gleb nie są tak istotne. Należy również ocenić potencjalne warun-ki rozwoju roślinności. Na polach kempingowych jest on uzależniony nie tylko od podstawowych czynników glebowych (wilgotności, zawartości materii organicznej, odczynu, zasobności w składniki odżywcze, uziarnienia), ale również od głębokości zwięzłego podłoża (warstw scementowanych, zagęszczonych lub skał litych), wodoprzepuszczalności oraz obecności toksycznych substancji. Właściwości gleb uwzględniane przy planowaniu miejsc kempingowych przedstawiono w tabeli 1.
Miejsca piknikowe. Mogą mieć charakter naturalny lub zostać specjalnie przy-gotowane do odpoczynku. Są narażone na intensywne udeptywanie, a ruch samo-chodowy winien być ograniczony tylko do dróg dojazdowych i parkingów. Ocena warunków glebowych przy ich wyborze winna uwzględniać właściwości gleb wpływających na koszty przygotowania tych miejsc, łatwość dojazdu oraz rozwój roślinności w trakcieich użytkowania.
Do czynników ograniczających lokaliza-cję należy zaliczyć nachylenie terenu oraz kamienistość (występowanie du-żych kamieni). W ocenie przydatności terenu na miejsce piknikowe trzeba uwzględnić właściwości decydujące o łatwości wsiąkania wód opadowych (tj.
ich infiltrację), zwięzłość podczas inten-sywnego ruchu pieszych oraz podatność na „pylenie” w stanie suchym. Oceniając łatwość transportu, należy brać pod uwagę głównie: uziarnienie poziomów Ryc. 2. Przykład miejsca o złych warunkach
drenażu, nieodpowiedniego do plano-wania miejsc rekreacji (http://hackva-lue.de/2005/08/01/)
Gleby 117 Tabela 1. Właściwości gleb uwzględniane przy planowaniu kempingów (wg SSS-NRCS
2001, zmodyfikowane)
powierzchniowego, #1 – – ip, iz,
ipł, ic duża zawartość
<25 25–50 >50 duża zawartość żwiru, : 2–75 mm
Próchniczność (%) 3–10 10–20 >20
torf, mursz duża zawartość próchnicy Odczyn poziomu
powierzchniowego (pH) – – <3,5 odczyn
ogranicza-jący rozwój roślin Nachylenie terenu (%) <8 8–15 >15 spadek terenu
Zalewanie, #3 brak brak =1%
prawdopodobień-stwo powodzi
Podtapianiebrak brak możliwewystępowanie
podtopień Wodoprzepuszczalność do
głębokości 100 cm (cm/h) >1,5 1,5–0,15 <0,15 mała wodoprze-puszczalność Głębokość najwyższego
poz. wód gruntowych (cm) >75 75–40 <40 wysoki poziom wód gruntowych Głębokość zalegania litej
skały lub warstw scementowanych (cm)
– – <50 płytkie podłoże
skalne
#1 symbole grup granulometrycznych według PN-04033 (PKN 1998): pz – piasek zwykły (w orygina-lepiasek), ps – p. słabo gliniasty, pg – p. gliniasty, ip – ił piaszczysty, iz – ił zwykły, ipł – ił pylasty, ic – ił ciężki. Oznaczenia ziarnistości utworów piaszczystych: bd – bardzo drobnoziarnisty, d – drob-noziarnisty, s – średnioziarnisty, g – gruboziarnisty, bg – bardzo gruboziarnisty.
#2 klasy pokrycia powierzchni gleby częściami szkieletowymi o średnicy ponad 250 mm, tj. co naj-mniej kamieniami średnimi i grubymi (wg PKN 1998b): 1 – 0,01–0,1%, 2 – 0,1–3%, 3 – 3–15%, 4 – 15–50%, 5 – >50% (Schoeneberger i in. 2002).
#3 J. Schoeneberger i in. (2002).
wierzchnich, głębokość występowania wody gruntowej, podatność na podtapianie lub zalewanie oraz wodoprzepuszczalność poziomów wierzchnich (infiltrację). Po-dobnie jak na polach kempingowych, czynnikami potencjalnie ograniczającymi rozwój roślinności są: głębokość zwięzłego podłoża (scementowanie, zagęszczenie lub lita skała), wodoprzepuszczalność oraz obecność toksycznych substancji.
Właściwości gleb uwzględniane przy planowaniu miejsc piknikowych przedsta-wiono w tabeli 2.
Place gier i zabaw. Są miejscami przeznaczonymi do uprawiania gier ze-społowych (piłki nożnej, siatkówki, badmintona). Dla organizacji tego typu infra-struktury najodpowiedniejsze są tereny płaskie, wolne od kamieni, o średnim uziarnieniu w poziomach wierzchnich – nie luźne oraz z małym „poślizgiem”
w wilgotnym. Miejsca te powinny nadawać się do gry w piłkę nożną, siatkówkę itp., a warunki glebowe – stwarzać możliwość szybkiej regeneracji roślinności trawia-stej. W ocenie warunków glebowych należy uwzględnić kosztowność niwelacji te-renu, przejezdności oraz możliwości kształtowania szaty roślinnej. Właściwości gleb uwzględniane w ocenie przedstawiono w tabeli 3.
Ścieżki i szlaki. Przygotowane poprzez wytyczenie i utwardzenie powinny umożliwiać bezpieczną turystykę pieszą, rowerową oraz konną. W ocenie warun-ków glebowych uwzględnić należy cechy gleby wpływające na przejezdność oraz odporność na erozję. Propozycje właściwości gleb uwzględnianych przy planowa-niu ścieżek i szlaków przedstawiono w tabeli 4.
Pola golfowe i trawniki. Należy je lokalizować w miejscach, gdzie warunki glebowe nie utrudniają znacząco kształtowania i utrzymania zieleni, zarówno trawników, krzewów, jak i drzew. Powinny stwarzać możliwość szybkiej regenera-cji roślinności trawiastej. Podobnie jak na polach kempingowych, miejscach pikni-kowych czy placach zabaw, należy ocenić czynniki potencjalnie ograniczające rozwój roślinności: odczyn, pojemność wody dostępnej dla roślin, głębokość zwięzłego podłoża (scementowanie, zagęszczenie lub lita skała), obecność tok-sycznych substancji (tab. 3) oraz dostępność wody do nawodnień. W wypadku pól golfowych należy uwzględnić dodatkowo odpowiednie ukształtowanie rzeźby tere-nu oraz ogólnierozumianą atrakcyjność walorów krajobrazowych, jak też czynniki wpływające na przejezdność terenu i jego odporność na intensywny ruch pieszych (wodoprzepuszczalność, warunki podmokłości).
Typowepolegolfowez 18 dołkami zajmujeobszar 50–60 ha, mniejszez 9 dołkami wymagają powierzchni około 25 ha, a pola treningowe – około 3 ha grun-tów. Często projektowane są kompleksy takich obiektów o dużej powierzchni łącznej. Ze względu na wymagane znaczne rozmiary pól, budowane są one na ob-szarach gruntów rolnych, w związku z czym zachodzi konieczność zmiany funkcji terenu w planach zagospodarowania przestrzennego – z funkcji rolniczej na rekre-acyjną (Ilnicki 2004).
W celu zapewnienia dobrych warunków rozwoju roślin na polach golfowych oraz trawnikach stosujesię wysokiedawki NPK oraz herbicydów. Są onekilkakrotnie większeniż na polach intensywnieużytkowanych rolniczo – odpowiednio 500–600 kg NPK/ha/rok, a herbicydów – 7 kg/ha/rok (Ilnicki 2004). Tereny te stanowią po-tencjalne źródło obszarowych zanieczyszczeń środowiska przyrodniczego.