Pośród mokradeł torfowiska są niedostrzeganym fenomenem przyrodniczym i hi-storycznym. Znamionuje je wiele zalet o niebagatelnym znaczeniu przyrodniczym i kulturowym, dlatego należą do najbardziej protegowanych układów ekologicz-Ryc. 1. Samotna wędrówka przez rozległe
fińskietorfowisko (za Häyrinen 1970;
nieco zmienione)
1 Za krajobraz uznajemy ponadekosystemowy układ ekologiczny, o zdefiniowanej hierarchicznie po-zycji ekologicznego piętra organizacji. Ekosystem zaś (nie geoekosystem ani geosystem) jest to pię-tro organizacji uformowanej z biocenoz (jako składników sfery biotycznej – żywej) i biotopu (śro-dowiska życia) należącego do sfery abiotycznej (nieożywionej).
nych na Niżu Środkowoeuropejskim. Nikła jest natomiast wiedza o nich w społe-czeństwie, a wymiernym wskaźnikiem słabego w Polsce ich spopularyzowania jest ubóstwo podręcznikarstwa tematycznego oraz skąpe jedynie wzmianki w podręcz-nikach przyrodniczych szkół wszystkich szczebli. Także tematyka dotycząca ochro-ny mokradeł bywa pojmowana dość powierzchownie, również w sensie dosłow-nym, głównie nakierowanym na rośliny współczesne
Problematyka torfowisk ma wymiar wielotematyczny, często wykraczający poza obręb nauk przyrodniczych. Obserwujemy fragmentaryzowanie wiadomości o mo-kradłach – wybieranie ze spójnej całości jedynie co łatwiejszych zadań. Wiedza o torfowiskach zasługuje na wyeksponowanie z wielu powodów, lecz dla turystów zachętą do ich odwiedzania niech będzie fakt, że należą do najliczniej jeszcze egzy-stujących ostoi naturalnej przyrody. Torfowiska, w porównaniu z hołubionymi u nas zbiornikami jeziornymi, mają pięciokrotnie większą powierzchnię, lecz co najmniej tyleż razy mniej się o nich mówi, a jeszcze rzadziej pisze.
Podstawową właściwością torfowisk, najważniejszej grupy mokradeł, jest umie-jętność akumulowania torfu przez odkładanie w nich określonych pozostałości roślin torfotwórczych. Dlatego wyodrębnienie torfowisk z innych mokradeł opiera się na kryterium geologicznym, bowiem torfy należą do utworów geologicznych rozpoznawalnych poprzez określone cechy litologiczne, determinujące ich wła-ściwości, uwarunkowane roślinnym pochodzeniem. Torfowiska zajmują pewne formy terenowe, tworzące zbiorniki akumulacji biogenicznej. W wypadku torfo-wisk żywych odbywa się w nich proces torfotwórczy, natomiast w wyniku zaburzeń hydrologicznych taki proces zostaje osłabiony, a nawet wygasa. W sytuacji braku zjawisk torfotwórczych mówimy o złożu torfowym, rzadziej o kopalnym (fosylnym lub subfosylnym) torfowisku.
Rośliny torfowisk są jednym z najważniejszych, ale nie jedynym składnikiem sfery biotycznej tych ekosystemów. Wyróżniają się znacznym wyspecjalizowaniem, nie tracąc naturalnego, bardzo różnorodnego bogactwa. Wyodrębniają je zwłaszcza swoiste, niekiedy zaskakujące przystosowania do egzystencji w warunkach nad-miaru wody, u wielu podkreślone dużą bioakumulacyjną skutecznością sedentacyj-nego sposobu gromadzenia torfu. Specjalizacja wyraża się także poprzez selektyw-ne zasiedlanie miejsc o różselektyw-nej zawartości biogenów wpływających na stosunki troficzne: od obfitożyznych (eutroficznych) do skrajnie jałowych (oligotroficz-nych). Troficzne zróżnicowanie zbiega się z odczynem (kwasowością) siedlisk tor-fowiskowych (ryc. 2 i 3). Wiele tych roślin ma kserofityczną budowę, przeważnie spowodowaną niedoborem związków azotu.
Akumulacja torfu. Pomimo fizjonomicznej niepozorności fitocenoz2 zasie-dlających powierzchnię torfowisk, świat roślinny ekosystemów torfowiskowych zaskakuje ogromną produktywnością, która znacznie przewyższa produkcję pier-wotną wielu leśnych ekosystemów. Produkcja pierwotna3torfowiskowych fitoce-noz strefy umiarkowanej sięga do 3000 g na powierzchni 1 m2 w ciągu roku (g×m–2×rok–1). Wielkości przeciętne mieszczą się w granicach 1500–2000 Obszary mokradłowe i możliwości ich turystycznego wykorzystania 133
2 Cenozy roślinne – ponadpopulacyjny szczebel ugrupowania roślin. Opisem i klasyfikowaniem fito-cenoz zajmuje się fitosocjologia.
g×m–2×rok–1. Dla porównania, średnia produkcja pierwotna wilgotnych lasów równikowych (w porównywalnych jednostkach) wynosi 2200, lasu liściastego kli-matu umiarkowanego jedynie 1200, borealnego lasu szpilkowego 800, a rzek i je-zior zaledwie 250 (por. Tobolski 2003, 2006).
Jedną z przyczyn wysokiej produktywności roślin torfowiskowych jest umiejęt-ność biologicznego wykorzystania dużych ilości dwutlenku węgla. Torfowiskowe ekosystemy cechuje niesprawność bioenergetyczna, polegająca na gromadzeniu nadmiaru energii w złożach torfowych. Zjawisko to, przebiegające w ścisłym powiązaniu z czynnikiem hydrologicznym torfowisk, stanowi istotę procesu torfo-twórczego. O akumulacyjnej umiejętności torfowisk może świadczyć zasób węgla deponowany w torfach. W puli zasobów węgla wszystkich gleb świata na torfy przypada aż 1/3 (Clarke, Joosten).
Krajobrazy torfowisk. Ekosyste-my torfowiskowepełnią istotną rolę krajobrazotwórczą, o wszechstronnym i korzystnym znaczeniu. Miejsce torfo-wisk i ich kompleksowe oddziaływania szczególnie podkreśla się w ponadeko-systemowych układach ekologicznych (Succow, Joosten 2001), których naj-niższym szczeblem są właśnie krajo-brazy. Odrębnedla torfowisk wyróżnili
Ryc. 3. Duży płat zespołu turzycy tunikowej (Caricetum appropinquatae) w rezerwacie
„Cisy Staropolskieim. K. Wyczółkow-skiego” w Wierzchlesie. Wybitna roślina torfotwórcza o mezotroficznych wyma-ganiach (fot. K. Tobolski)
Ryc. 2. Rosiczka okrągłolistna (Drosera ro-tundifolia) – typowa roślina skąpożywna.
Siedliskowy (gatunek acidobiontyczny) deficyt azotu rekompensuje owadożer-nością (fot. K. Tobolski)
3 Produkcję pierwotną realizuje świat roślinny jako producent ekosystemu. Jest ona wyrażona jed-nostką wagową (np. gramem) lub energetyczną na określonej powierzchni (np. 1 m2) w jakimś cza-sie(np. podczas 1 roku). Czas trwania produkcji wyróżnia tę jednostkę od pomiaru biomasy, wyra-żonej jako wielkość masy roślinnej wytworzonej na określonej powierzchni (np. t/ha).
i opisali Szwajcarzy. Ich światowym dokonaniem jest uznanie konieczności objęcia ochroną zarówno urokliwych torfowisk, jak i piękna krajobrazów torfowiskowych, jeżeli spełniają dwa kryteria: wyróżnia je szczególna uroda oraz mają narodowe znaczenie4. Jako jedyni na świecie zapisali to postanowienie w konstytucji5. Pod-kreślenie szczególnej urody torfowisk poprzez zapis w konstytucji – czego dotąd żaden kraj nie uczynił poza praktycznymi Szwajcarami – stanowi, naszym zdaniem, dużą turystyczną rękojmię wobec torfowisk. Jednocześnie przynosi nadzwyczajną, bo międzynarodową promocję piękna ekosystemów torfowiskowych oraz ich kra-jobrazów (ryc. 4). Wobec takich zapewnień żaden prawdziwy turysta nie powinien pozostać obojętny względem jakichkolwiek torfowisk!