Najbardziej wartościowe gleby rolne, na podstawie przepisów ogólnych, podlegają ochronie prawnej, podobnie jak udokumentowane złoża kopalin, wody powierzch-niowe i podziemne oraz krajobraz i powietrze.
Otwartei biologicznieaktywneobszary użytków rolnych pełnią ważnefunkcje w systemie przyrodniczym. Miejsca, gdzie występują gleby o najwyższej rolniczej
Gleby 119
Tabela 2. Właściwości gleb uwzględniane przy planowaniu miejsc piknikowych (wg SSS-NRCS 2001, zmodyfikowane, objaśnienia jak w tab. 1)
Właściwości Stopień ograniczeń Czynnik
powierzchniowego, #1 – – ip, iz, ipł, ic duża zawartość frakcji iłu
<25 25–50 >50 duża zawartość żwiru, : 2–75 mm
Próchniczność (%) 3–10 10–20 >20
(torf, mursz) duża zawartość próchnicy Odczyn poziomu
powierzchniowego (pH) – – <3,5 odczyn
ograniczający rozwój roślin
Nachylenie terenu (%) <8 8–15 >15 duży spadek
Zalewanie (%), #3 <50% >50 % – wysokie
prawdo-podobieństwo
>75 75–25 25 wysoki poziom
wód gruntowych Wodoprzepuszczalność do
głębokości 100 cm (cm/h) >1,5 1,5–0,15 <0,15 mała wodoprze-puszczalność Głębokość zalegania litej
skały lub warstw scementowanych (cm)
– – <50 płytkie zaleganie
skał litych lub materiałów scementowanych
przydatności, powinny być użytkowanerolniczo (klasy bonitacyjneI–IV; ryc. 5).
W rejonach o dobrych warunkach glebowych na skutek działań związanych z uprawą krajobraz podlega silnej antropopresji, co może prowadzić do ograniczenia jego atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej. Obserwuje się tam niską lesistość, duży udział wielkoobszarowych pól, uprawy monokulturowe (ryc. 5).
Tabela 3. Właściwości gleb uwzględniane przy planowaniu placów zabaw (wg SSS-NRCS 2001, zmodyfikowane, objaśnienia jak w tab. 1)
Właściwości Stopień ograniczeń
po-wierzchniowego, #1 – – ip, iz, ipł, ic duża zawartość frakcji iłu Uziarnienie do
głębokości 50 cm, #1 pgd, pgs pzbd, pgg,
pgbg pzd, pzs, pzg,
<10 10–25 >25 duża zawartość
żwiru, : 2–75 mm
Próchniczność (%) 3–10 10–20 >20
torf, mursz
duża zawartość próchnicy Odczyn poziomu
powierzchniowego (pH) – – <3,5 odczyn ograniczający
rozwój roślin
Nachylenie terenu (%) <2 2–6 >6 spadek terenu
Zalewanie (%), #3 <5 5–50 >50 wysokie
prawdopo-dobieństwo
>75 75–50 50 wysoki poziom wód
gruntowych Wodoprzepuszczalność
do głębokości 100 cm (cm/h)
>1,5 1,5–0,15 <0,15 mała wodoprzepusz-czalność
Głębokość zalegania litej skały lub warstw sce-mentowanych dla spad-ków >2% (cm)
>100 100–50 <50 płytkie zaleganie skał litych lub materiałów scementowanych
jw. spadki <2% (cm) =50 – <50 jw.
Ponadto, zgodniez zapisami Ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych z 3 lutego 1995 roku (DzU 1995, nr 16, poz. 78), gleby zaliczane do klas bonitacyjnych I–IV podlegają ochronie prawnej, przez co ich przeznaczenie na cele nierolnicze i nieleśne wymaga spełnienia określonych warunków administracyjnych oraz finansowych. Koszty trwałego odrolnienia gleb chronionych, w myśl Ustawy, stanowić mogą równowartość 150–750 ton żyta/ha, według cen ustalonych przez Główny Urząd Statystyczny. Prze-znaczenie na cele nierolnicze i nieleśne użytków rolnych klas I–III, o zwartym projek-towanym obszarze takiego przeznaczenia przekraczającym 0,5 ha, wymaga uzyskania zgody ministra rolnictwa i gospodarki żywnościowej. Przeznaczenie na cele nieleśne gruntów leśnych stanowiących własność Skarbu Państwa wymaga uzyskania zgody
Gleby 121
Tabela 4. Właściwości gleb uwzględniane przy planowaniu ścieżek i szlaków (wg SSS-NRCS 2001, zmodyfikowane, objaśnienia jak w tab. 1)
Właściwości Stopień ograniczeń
powierzchniowego, #1 – – ip, iz, ipł, ic duża zawartość frakcji iłu
Uziarnienie do
głębokości 50 cm, #1 pgd, pgs pzbd, pgg,
pgbg pzd, pzs,
pzg, pzbg duża zawartość frakcji piasku
– – >65 duża zawartość żwiru,
: 2–75 mm Zawartość kamieni w
poziomie
powierzchniowym (%)
<25 25–50 >50 duża zawartość kamieni,
Próchniczność (%) 3–10 10–20 >20
torf, mursz
duża zawartość próchnicy Nachylenie terenu (%) <15 15–25 >25 spadek terenu
Zalewanie (%), #3 <50 >50 – zalewanie, powodzie
Podtapianie– – możliwepodtopienia
Współczynnik
podatności na erozję (k) dla spadków > 8%, #4
– – >0,35 podatność na erozję
#4 k – wskaźnik podatności gleb na erozje wodną, wyznaczany z nomogramów na podstawie uziarnie-nia, zawartości próchnicy, cech struktury gleby oraz klasy wodoprzepuszczalności (SSS-NRCS 2001). Możliwe jest również korzystanie z równań empirycznych (Dębicki, Rejman 1990).
ministra ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa lub upoważnio-nej przez niego osoby. Przeznaczenie na celepozarolniczeużytków rolnych klasy IV, o zwartym projektowanym obszarze takiego przeznaczenia przekraczającym 1 ha, wymaga natomiast zgody wojewody.
Ruch turystyczny oraz rozwój infra-struktury turystyczno-rekreacyjnej pla-nować należy na obszarach występowa-nia gleb o niskiej przydatności rolniczej (V i VI klasa bonitacyjna). Gorszewa-runki gleboweniesprzyjają bowiem in-tensywnej produkcji rolnej. Ekstensyw-na forma gospodarowania z licznymi po-lami o małych powierzchniach, większą lesistością, urozmaiconą rzeźbą terenu i Ryc. 4. Kładki ułatwiająceruch w
miej-scach podmokłych zapewniają również ochronę wartościowych zbiorowisk ro-ślinnych (www.bpn.com.pl/aktualnoś-ci/rowery)
Ryc. 3. Odpowiednie warunki glebowe na placu zabaw zapewniają komfort i dobrą zabawę (z lewej). Ograniczenie komfortu użytkowania placu zabaw zlokalizowanego w nieod-powiednim miejscu (po prawej). Podobna sytuacja dotyczyć może zarówno gleb bardzo lekkich (piaszczystych), gleb ciężkich (ilastych), podmokłych, jak i bardzo próchnicz-nych (fot. P. Stubbs, 2005) – www.edinphoto.org/O_MY_P_S
Ryc. 5. Przykłady krajobrazu na obszarach o bardzo dobrych warunkach glebowych, gdzie intensywna uprawa oraz niska lesistość ograniczają atrakcyjność turystyczną: z lewej – czarne ziemie zbrunatniałe, Widziszewo k. Kościana, z prawej – czarne ziemie z pozio-mem argillic, Więcławice k. Inowrocławia (fot. C. Kaźmierowski)
rozproszonym osadnictwem zwiększa turystyczną atrakcyjność krajobrazu (ryc. 6 i 7).Na silnie urzeźbionych obszarach młodoglacjalnych ukształtowanie terenu ogranicza intensywne rolnicze użytkowanie wartościowych gleb. Mimo dobrych warunków glebowych i małej lesistości obszary takie mogą wykazywać duży poten-cjał turystyczny (ryc. 7).
Biorąc pod uwagę potencjalny konflikt między użytkowaniem i zagospodarowa-niem rekreacyjno-turystycznym a ochroną elementów systemu przyrodniczego, w tym powierzchni ziemi i gleb, w planowaniu turystyczno-rekreacyjnej aktywiza-cji terenu uwzględnić należy (Parusel 2003):
– podrzędność funkcji turystycznych względem funkcji ochrony walorów środo-wiska przyrodniczego;
– optymalizowanie natężenia ruchu turystycznego oraz powiązanie go z natu-ralną chłonnością środowiska i pojemnością bazy turystycznej;
– minimalizację negatywnych skutków środowiskowych turystyki i „ekologiza-cję” wszystkich rodzajów aktywności
turystycznej;
– sterowanie funkcji turystycznej, roz-praszanieruchu i koncentracji zago-spodarowania;
– planowanieturystyki przyrodniczej na obszarach chronionych i obsza-rach cennych przyrodniczo, szczegól-nie podatnych na degradację.
W kształtowaniu obszarów rekre-acyjnych zaplanować należy (WBPP w Poznaniu 2001):
– dostosowaniepojemności zagospo-darowania rekreacyjnego do chłon-ności środowiska przyrodniczego;
Gleby 123
Ryc. 6. Ekstensywnie użytkowane gleby murszaste we wsi Paproć k. Nowego Tomyśla – ob-szar tzw. sandru nowotomyskiego (fot. C. Kaźmierowski)
Ryc. 7. Krajobraz młodoglacjalny – wyle-sionei użytkowanerolniczo gleby płowe w różnym stopniu zerodowane, okolice Jeleniewa w woj. suwalskim (http://www.zamkowagora.osti.pl)
– dostosowanie charakteru zagospodarowania rekreacyjnego do typu środowiska przyrodniczego i położenia względem dużych miast;
– przygotowanie odpowiedniej oferty działek letniskowych, szczególnie w pobli-żu większych miast, narzucenie ich wielkości zapewniającej wypoczynek oraz wpisanie się w lokalny ekosystem, stwarzający możliwości wzbogacenia środo-wiska o nowe gatunki roślinności;
– atrakcyjne zagospodarowanie miejsc masowego wypoczynku położonych w po-bliżu terenów cennych przyrodniczo, w celu ograniczenia penetracji terenów chronionych.
Relacje między warunkami glebowymi i obszarami planowanej aktywizacji re-kreacyjnej w skali regionalnej prześledzić można na zamieszczonych poniżej ma-pach z planów zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego oraz śląskiego. Na rycinie 8 przedstawiono chronione elementy środowiska przy-rodniczego województwa wielkopolskiego (WBPP w Poznaniu 2001). Wśród wielu przedstawionych elementów kolorem żółtym zaznaczono gleby chronione, a kolo-rem zielonym lasy. Największe powierzchnie gleb chronionych wystepują w powia-tach: gostyńskim, jarocińskim, krotoszyńskim i szamotulskim, a wartości wskaźnika waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej przekraczają w nich 70 punktów.
Duże areały gleb chronionych odnotowano także w powiatach: gnieźnieńskim, grodziskim, kolskim, leszczyńskim, obornickim, poznańskim, rawickim, średz-kim, śremskim i wągrowieckim. Obszary rozwoju turystyki w planie rekreacyjnego zagospodarowania województwa (ryc. 9; WBPP w Poznaniu 2001) zlokalizowano poza rejonami występowania większych kompleksów gleb chronionych. Ruch tury-styczno-rekreacyjny kierowany jest na obszary o gorszych warunkach glebowych, gdzie na podstawie waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej prognozowany jest słaby rozwój rolnictwa (WBPP w Poznaniu 2001).
Strefy leśno-rekreacyjne, z rolnictwem ekstensywnym oraz ekologicznym, za-planowano na obszarach o większej lesistości, objętych różnymi formami ochrony, licznymi jeziorami, o urozmaiconej rzeźbie terenu i atrakcyjnym krajobrazie, czyli w dolinie Gwdy, na Pojezierzu Krajenskim, Pojezierzu Drawskim, w okolicy jezior:
Zbąszyńskiego i Wolsztyńskiego, oraz rejonach: ślesińsko-goplańskim, powidz-ko-wilczyńskim, uniejowskim, chodziesko-wągrowieckim, międzychodzko-siera-kowskim, dolskim i ostrzeszowskim.
Rodzaj aktywności preferowany w poszczególnych rejonach zależy od uwarunko-wań środowiska (wód powierzchniowych, lesistości, walorów krajobrazowych), in-frastruktury (form rolnictwa sprzyjających agroturystyce, bazy turystycznej itp.) oraz walorów kulturowych. Gospodarowaniew nich powinno być podporządkowa-ne funkcji rekreacyjpodporządkowa-nej, która może pełnić rolę stymulatora rozwoju ekonomiczpodporządkowa-nego.
Kierowanie ruchu turystycznego na obszary o niskiej przydatności rolniczej wi-doczne jest również w planach zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego. Na rycinie 10 (Parusel 2003, zmienione) przedstawiono obszary gleb chronionych, obszary leśne oraz zaplanowane rejony aktywizacji turystycznej te-goż województwa. Obszary występowania dużych kompleksów gleb chronionych pozostają tam poza zaplanowanymi rejonami rekreacyjno-leśnymi.
Rejony rekreacyjne zlokalizowane są głównie na obszarach większych komplek-sów leśnych (obszary położone na zachód i południe od Częstochowy, między Ryb-nikiem i Katowicami, obrzeża południowego krańca województwa) oraz na obsza-rach z małym udziałem gleb chronionych (na płd. wsch. od Częstochowy oraz
Gleby 125
Ryc. 8. Ochrona srodowiska przyrodniczego w województwie wielkopolskim (WBPP w Po-znaniu 2001)
okolice Bielska-Białej). O rodzaju aktywności turystycznej preferowanej w po-szczególnych rejonach rekreacyjnych decydują ponownie uwarunkowania przyrod-nicze, infrastrukturalne oraz kulturowe (ryc. 11; Parusel 2003).
Rozważając w niniejszym rozdziale rolę pokrywy glebowej w ocenie przydat-ności terenu dla różnych rodzajów turystyki, trzeba stwierdzić, że najbardziej powiązana z nią jest agroturystyka. W województwie śląskim do jej rozwoju prede-Ryc. 9. Rejony rekreacyjne w województwie wielkopolskim (WBPP w Poznaniu 2001)
stynowane są strefy rolno-leśne z małym udziałem gleb chronionych i malowni-czym krajobrazem, to jest obszary położone na południowy wschód od Częstocho-wy, na północ od Rybnika oraz w strefie przygranicznej, na południowym skraju województwa.
Gleby 127
Ryc. 10. Gleby chronione, kompleksy leśne oraz zaplanowane strefy rekreacyjno-leśne w województwie śląskim (Parusel 2003)
[128]
Literatura
Bednarek R., Dziadowiec H., Pokojska U., Prusinkiewicz Z., 2005, Badania ekologiczno-glebo-znawcze, PWN, Warszawa.
Białousz S., 1994, Mapa gleb – klasyfikacja genetyczna, skala 1:1 500 000, w: Atlas Rzeczpospo-litej Polskiej, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Główny Geo-deta Kraju, Warszawa.
Czarnowski F., 1966, Jak korzystać z materiałów gleboznawczej klasyfikacji gruntów, PWRiL, War-szawa.
Czarnowski F., Truszkowska R., 1963, Komentarz do tabeli klas gruntów, Ministerstwo Rolnic-twa, Warszawa.
Childs C.W., 1981, Field test for ferrous iron and ferric-organic complexes (on exchange sites or in wa-ter-soluble forms) in soils, Australian Journal of Soil Research, 19(2), 175–180.
Dębicki R., Rejman J., 1990, Przewidywanie strat gleby w wyniku erozji wodnej, Problemy Agrofi-zyki, PAN.
FAO, 2006, Guidelines for soil description – wyd. 4, Rzym, adres internetowy: ftp://ftp.fao.org/
docrep/fao/009/a0541e/a0541e00.pdf.
Ilnicki P., 2004, Polskie rolnictwo a ochrona środowiska, Wydawnictwo NaukoweAkademii Rol-niczej w Poznaniu, Poznań.
Komisja V PTG, 1989, Systematyka gleb Polski, Roczniki Gleboznawcze, 40, 3/4, 1–150.
Mapa gleb Polski w skali 1:300 000, 1961, red. A. Musierowicz, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.
Mapa gleb Polski w skali 1:500 000, 1972, red. B. Dobrzański, Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.
Marcinek J., 1995, Badania gleboznawcze w programie zintegrowanego monitoringu środowiska przyrodniczego. ZMŚP – wytyczne systemu pomiarowego, metody badań, Biblioteka Monitorin-gu Środowiska, Warszawa, s. 197–211.
Marcinek J., Komisarek J., 2004, Antropogeniczne przekształcania gleb Pojezierza Poznańskiego na skutek intensywnego użytkowania rolniczego, Wydawnictwo Naukowe Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań.
Munsell soil color Chards, 1998, Revised washable edition. GretagMacbeth, NY, U.S.A., adres internetowy: www.asahi-net.or.jp/~xn6t-ogr/colors/munsellchartframe.html.
Parusel J.B. (red.), 2003, Opracowanie ekofizjograficzne do planu zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego, Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Urząd Mar-szałkowski Województwa Śląskiego, Katowice, adres internetowy: http://www.sile-sia-region.pl/przest_plan/pzpws.
PKN, 1998, Polska Norma PN-R–04033, Gleby i utwory mineralne. Podział na frakcje i grupy gra-nulometryczne, Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa.
Polskie Towarzystwo Gleboznawcze, 1956, Przyrodniczo-genetyczna klasyfikacja gleb Polski, Roczn. Nauk Roln., Seria D, 74.
Ryszkowski L., Bałazy S., 1991, Strategia ochrony żywych zasobów przyrody w Polsce, Zakł. Badań Środ. Roln. i Leś. PAN, Poznań.
Schoeneberger P.J., Wysocki D.A., Benham E.C., Broderson W.D. (red.), 2002, Field book for describing and sampling soils, version 2.0, Natural Resources Conservation Service, USDA, National Soil Survey Center, Lincoln, NE, adres internetowy: ftp://ftp-fc.sc.egov.usda.
gov/NSSC/Soil_Survey_Handbook/frontpg.doc.
Soil Survey Division Staff, 1993, Soil survey Manual, U.S. Dept. Of Agric. Handb. 18. U.S.
Govt. Print. Off. Washington, DC, adres internetowy: http://soils.usda.gov/techni-cal/manual/.
Gleby 129
Soil Survey Staff, Natural Resources Conservation Service, 2001, National Soil Survey Handbook – Revision Issued 2005, title 430-VI, adres internetowy: ftp://ftp-fc.sc.egov.
usda.gov/NSSC/Soil_Survey_Handbook.
Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z 3 lutego 1995 roku (DzU z 1995, nr 16, poz. 78).
Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego, 2001, Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego, Poznań.