Uwagi wstępne
Początki Internetu sięgają końca lat 60. XX wieku. Przez ten czas uległ on wielu zmia-nom. Przeistoczył się z projektu naukowego w globalną sieć komputerową. Natomiast ostatnie 15 lat to ukonstytuowanie się Internetu jako medium powszechnego, potencjalnie dostępnego dla każdego [Castells 2003: 27]. Rozwój sieci nieodwracalnie zmienił ludzkie życie, a osoby niekorzystające z sieci uznaje się za wykluczone cyfrowo.
Termin wykluczenie cyfrowe (digital divide) definiowany bywa jako: nierówności w dostępie do Internetu, intensywności jego wykorzystania, wiedzy o sposobach szuka-nia informacji, jakości podłączeszuka-nia i wsparcia społecznego pomagającego w korzystaniu z Internetu, a także nierówności w zdolności do oceny jakości informacji i różnorodność wykorzystania sieci [DiMaggio, Hargittai, Neuman, Robinson 2001: 310]. Zjawisko wy-kluczenia cyfrowego odnosi się do różnic w dostępie i korzystaniu z komputerów i In-ternetu pomiędzy: osobami o różnym statusie społeczno-ekonomicznym (wykształceniu, dochodach, zawodzie), pomiędzy osobami na różnych etapach życia, mężczyznami i
ko-1 palak@univ.rzeszow.pl
2 jaroslawkinal@gmail.com
bietami, a także pomiędzy różnymi regionami. Jak wskazuje Dorota Rynkowska [2010]
wykluczenie cyfrowe jest jedną z odmian wykluczenia społecznego.
Współcześnie w literaturze przedmiotu można odnaleźć wiele definicji pojęcia wyklu-czenie cyfrowe. Większość z definicji bazuje na założeniu o pasywnym i aktywnym korzy-staniu z informacji przez społeczeństwo [Gawrysiak 2008]. Pojawiają się również definicje związane z podziałem na użytkowników cyfrowych oraz użytkowników analogowych [Fong 2009]. Semantycznie również pojęcie wykluczenia społecznego wywodzi się od słowa po-dział (hiszp. brecha digital, fr. fracture numerique, niem. Digitale Kluft, wł. divario digi-tale). Jak wskazują Agnieszka Jastrzębska i Władysława Jastrzębska [2012: 93]: „jest to zjawisko nierówności społecznych, czy wręcz powstania przepaści między poszczególny-mi osobaposzczególny-mi, gospodarstwaposzczególny-mi domowyposzczególny-mi, przedsiębiorstwaposzczególny-mi oraz regionaposzczególny-mi w pozioposzczególny-mie rozwoju społeczno-gospodarczego, związanego z dostępem, jak i wykorzystaniem tech-nologii informacyjno-komunikacyjnych we wszystkich sferach aktywności gospodarczej.”
Koncepcja wykluczenia cyfrowego powstała w Stanach Zjednoczonych w latach 90. XX wieku, kiedy to nierówności cyfrowe zaczęto opisywać w kategoriach grup in-formacyjnie bogatych i inin-formacyjnie biednych. Podział cyfrowy (digital divide) ozna-cza przepaść pomiędzy osobami znajdującymi się po stronie zasobnej w technologie informacyjno-komunikacyjne, które umożliwiają im udział w nowoczesnym społeczeń-stwie, a osobami które są skazane na niebyt w świecie cyfrowym. Obecnie do podzia-łu na osoby posiadające informacje (information haves) i ich nie posiadające (infor-mation have-nots) dodaje się jeszcze dwie grupy – osoby, które nie chcą korzystać z nowoczesnych technologii, ponieważ nie odczuwają takiej potrzeby (information wants--nots) oraz osoby, które wykorzystywały nowoczesne technologie, ale z różnych względów tego zaprzestały (internet drop-outs) [por. Arendt 2013: 312-314]. Problem wykluczenia cyfrowego nie dotyczy tylko ludzi starszych, coraz częściej dotyka on także ludzi młodych, aktywnych zawodowo. Jednak najczęściej wykluczeniu cyfrowemu podlegają: osoby o ni-skich dochodach, ponieważ nie mogą one sobie pozwolić na zakup nowoczesnych tech-nologii, osoby o niskim poziomie wykształcenia (tzw. analfabetyzm wtórny) oraz osoby upośledzone [por. Adamska 2013: 254-255].
Jan van Dijk [por. 2013: 207-232] przedstawia cztery wymiary dostępu nowych me-diów, w obrębie których może dojść do wykluczenia cyfrowego:
1. Dostęp motywacyjny – jest to podstawa, od której zaczyna się przyswajanie wiedzy o nowych mediach. Od motywacji zależy zakup urządzeń oraz rozpoczęcie nauki ich obsługiwania. W tym wymiarze osoby cyfrowo wykluczone to takie, które nie mają ochoty korzystać z komputerów, ponieważ nie chcą lub się ich boją, osoby które zaprzestały korzystania z komputerów oraz osoby które nie mają możliwości dostę-pu do nowych mediów ze względów materialnych bądź intelektualnych, przy czym bardzo trudno jest zakreślić granicę pomiędzy tymi, którzy nie chcą, a tymi którzy nie mogą korzystać z nowoczesnych technologii.
2. Dostęp materialny i fizyczny – po wzbudzeniu motywacji pojawia się problem jej przełożenia na konkretne działania. Niektórzy ludzie kupują komputery, inni korzy-stają z nich w pracy, szkole, miejscach publicznych. Wielu uważa, że umożliwienie wszystkim dostępu fizycznego/materialnego do nowych mediów wyeliminuje
zjawi-sko wykluczenia cyfrowego, co jak zauważa Van Dijk jest fałszywym założeniem.
Dostęp materialny jest pojęciem szerszym od dostępu fizycznego, ponieważ dotyczy dostępności określonych usług, programów i źródeł, które coraz częściej stają się dodatkowo płatne. Osoby cyfrowo wykluczone to takie, które nie mają środków ma-terialnych na zakup nowoczesnych technologii, które nie mają czasu na korzystanie z nich bądź funkcjonują w sieci społecznej, która nie zachęca lub utrudnia dostęp do nowych mediów.
3. Dostęp kompetencyjny – kolejnym krokiem po wzbudzeniu motywacji i uzyskaniu dostępu do nowoczesnych technologii jest nauka ich obsługi. Van Dijk uważa, iż do tego potrzebne są co najmniej trzy rodzaje kompetencji: operacyjne (obsługa sprzętu i programów komputerowych); informacyjne (wyszukiwanie, selekcja oraz przetwa-rzanie pobranych informacji); strategiczne (wykorzystywanie źródeł do realizacji określonych celów). W tym obszarze zagrożone wykluczeniem są osoby, które nie posiadają odpowiednich zasobów intelektualnych (nie potrafią selekcjonować infor-macji, wybierać z wielu źródeł, wykorzystywać zdobytych informacji) oraz osoby, które ze względu na wiek nie potrafią opanować kompetencji cyfrowych.
4. Dostęp użytkowy – jak pokazują badania, dana osoba może mieć motywację do korzystania z komputerów, mieć do nich dostęp fizyczny oraz opanowane kompeten-cje cyfrowe, a mimo to może nie odczuwać potrzeby lub nie mieć siły, obowiązku, sposobności lub czasu, aby korzystać z nowoczesnych technologii. Poziom dostępu użytkowego można zmierzyć przez ustalenie: czy użytkownik korzysta z nowych mediów; zmierzenie częstotliwości z nich korzystania; sporządzenie listy czynno-ści, do których wykorzystuje nowe media; sprawdzenie sposobu z nich korzystania (czy użytkownik jest konsumentem, czy także twórcą treści).W tym wymiarze osoby społecznie wykluczone to takie, które mogą nie mieć czasu na korzystanie z no-woczesnych technologii ze względu na prowadzony styl życia. Dostęp użytkowy różni się ze względu na płeć, wiek, rasę, inteligencję, zdrowie i osobowość jednostki [por. Van Dijk 2013: 207-232].
Duże znaczenie ze względu na przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu ma system edukacji. Agnieszka Becla [por. 2013: 244-246] uważa, że powinien on być tak skonstru-owany, aby rozwijał i kształtował wszystkie umiejętności cyfrowe, ale także budował odpo-wiednie postawy życiowe, bazujące na otwartości, aktywności i innowacyjności. Osobnym problemem jest także wykluczenie cyfrowe rodziców, które może prowadzić do wyklucze-nia ich dzieci lub problemów z nadzorem treści przeglądanych przez dzieci w Internecie.
Adam Bujak [por. 2013: 271-273] uważa, że socjalizacja odwrotna, w której to dzieci, a nie rodzice, lepiej poruszają się w świecie wirtualnym może prowadzić do szeregu nega-tywnych konsekwencji takich jak: całkowite poświęcenie czasu wolnego na rzeczywistość wirtualną, utrata umiejętności komunikacji z grupą, spadek zainteresowania nauką szkolną.
Dlatego niezwykle ważne jest przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu i edukacja w wy-mienionych przez Van Dijk’a wymiarach dostępu.
O coraz większym znaczeniu techniki komputerowej i Internetu w życiu ludzkim świadczy chociażby konstruowanie przez badaczy wskaźników kapitału ludzkiego. Auto-rzy serii badań Diagnoza Społeczna do pomiaru kapitału ludzkiego zastosowali następujące
zmienne: wykształcenie, korzystanie z komputera w pracy, w domu lub w innym miejscu, korzystanie z wyszukiwarki internetowej (np. Google, Yahoo!) w celu znalezienia infor-macji, znajomość języka angielskiego oraz uczestnictwo w kształceniu ustawicznym i do-kształcaniu [Węziak-Białowolska, Kotowska 2009: 94]. Dwie z wymienionych powyżej zmiennych łączą się z wykorzystywaniem przez badanych komputerów i Internetu.
Autorzy niniejszego artykułu zaprezentują wyniki badania socjologicznego, którego problematyka dotyczyła dostępności Internetu w domach. Analiza skupia się na dwóch wymiarach braku dostępu do sieci: społecznym i przestrzennym. Badanie przeprowadzono w 2009 roku na losowej próbie 727 pełnoletnich mieszkańców Rzeszowa i graniczących z miastem gmin. Próbę udało się wylosować dzięki pomocy pracowników Podkarpackie-go Urzędu WojewódzkiePodkarpackie-go w Rzeszowie. W celu uzyskania jak najbardziej miarodajnych wyników podczas losowania próby kontroli poddano miejsce zamieszkania respondentów, tak aby badaniami objąć mieszkańców wszystkich osiedli Rzeszowa oraz miejscowości graniczących z miastem, należących administracyjnie do gmin ościennych.