Rzeszów, położony na ważnych szlakach komunikacyjnych z zachodu na wschód i z po-łudnia na północ, ukształtował promienistą, sześcioramienną forę układu przestrzennego
1 januszhalik@gmail.com
(por. rys. 1). Przy tych sześciu szlakach rozwijało się zarówno zbiorowe, jak i indywidualne budownictwo, tworząc dużą strefę podmiejską. Warto zaznaczyć, że w promieniu 30 km od centrum miasta mieszka ponad 500 tys. osób dojeżdżających codziennie do pracy, do szkoły czy na zakupy. W rezultacie Rzeszów jest największym ośrodkiem dojazdów do pracy w Polsce wschodniej [Palak 2013a: 163]. Miasto obsługuje zatem znacznie więcej osób niż stali mieszkańcy, m.in. dojeżdżających studentów, młodzież szkół średnich i gim-nazjalnych. Warto pamiętać, że w proporcji studentów do mieszkańców Rzeszów zajmuje pierwsze miejsce w Unii Europejskiej, co także wpływa na wysoką lokatę miasta w in-nych wskaźnikach. Po II wojnie światowej Rzeszów miał 7,68 km2 powierzchni i liczył dwadzieścia siedem tysięcy mieszkańców. Istotne zmiany nastąpiły w roku 1951, kiedy powiększono granice miasta do 39 km2, co spowodowało wzrost liczby mieszkańców do około czterdziestu czterech tys. W roku 1977 nastąpiło kolejne znaczące poszerzenie gra-nic miasta, w wyniku czego osiągnęło ono wielkość ok. 54 km2 i 111 tys. mieszkańców.
Radykalne były także dalsze zmiany związane z powierzchnią i liczbą ludności Rzeszowa.
Obecnie miasto liczy 117 km2 i ok. 187 tys. mieszkańców (faktycznie jest ich ponad 200 tys.), a władze miejskie planują dalsze powiększenie jego obszaru [Serwis informacyjny UM Rzeszowa, Jak rosło nasze miasto, (http)].
Rysunek 1. Promienista forma układu przestrzennego Rzeszowa
Źródło: http://bip.erzeszow.pl/wydzialyurzedumiasta/wydzial-ochrony-srodowiska-i-rolnic- twa/info/mapa-akustyczna
Pod koniec PRL w mieście można było wyróżnić trzy rodzaje zabudowy:
1. stare, mocno zniszczone i zdegradowane centrum składające się z XIX i XX-wiecz-nych kamienic (w tym zrujnowany rynek),
2. duże blokowiska otaczające centrum, zbudowane z żelbetonowych płyt,
3. duża, zróżnicowana architektonicznie, przestrzennie i społecznie strefa podmiejska.
Podobnie wyglądały inne duże miasta, które wyrosły z małych czy średnich ośrodków, jak np. Białystok. Warto zaznaczyć, że współczesny Rzeszów skazany jest na dziedzictwo przeszłości, w tym zwłaszcza PRL-owskie, a wiele popełnionych wówczas błędów jest i nadal będzie trudna do zniwelowania.
Rysunek 2. Plan miasta z podziałem na osiedla
Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Rzesz%C3%B3w
1. Śródmieście – Północ 11. Tysiąclecia 21. Paderewskiego 2. Śródmieście – Południe 12. Pobitno 22. Drabinianka
3. Pułaskiego 13. Mieszka I 23. Krakowska – Południe
4. Gen. Grota-Roweckiego 14. Nowe Miasto 24. Kotuli
5. Piastów 15. Wilkowyja 25. Załęże
6. Gen. Dąbrowskiego 16. Słocina 26. Zwięczyca
7. Staroniwa 17. Zalesie 27. Biała
8. Kmity 18. Przybyszówka 28. Budziwój
9. Gen. Andersa 19. Baranówka 29. Miłocin
10. Staromieście 20. Króla Stanisława Augusta
Rysunek 3. Centrum Rzeszowa
Źródło: http://rzeszow-mapa.cba.pl/centrum.html
W zakresie zmian przestrzeni, zwłaszcza o charakterze kompleksowym często mówi się używając interdyscyplinarnego terminu „krajobraz” przyrodniczy (naturalny) i kulturowy [Lipińska 2011, Pawłowska 2012]. Krajobraz, to przestrzeń w której żyje człowiek i którą przekształca. To zarówno przestrzeń, którą ukształtowała przyroda przez tysiące lat oraz krajobraz kulturowy czyli ukształtowany przez ludzi w poszczególnych etapach rozwoju społecznego. Wzorcowy przykład zmiany krajobrazu w Rzeszowie opisują autorki artyku-łu opublikowanego w niniejszej książce – A. Gajdek, A. Wąsowicz-Duch i A. Miarecka.
Warto zaznaczyć, że w Rzeszowie na duży i kompleksowy projekt zagospodarowania nadal czekają nabrzeża Wisłoka. Temat zagospodarowania tego terenu budzi jednak znacz-nie większe kontrowersje niż budowa zoo, ogrodu botanicznego czy podmiejskiej strefy re-kreacji. Z jednej strony uderza duży i nadal niewykorzystany obszar nad Wisłokiem, ale do jego zagospodarowania zniechęca inwestorów przede wszystkim ryzyko wystąpienia po-wodzi. Mieszkańcy miasta pamiętają zwłaszcza największą z nich z roku 1987, kiedy woda wlała się za drugie wały i zalała prawie całe prawobrzeże Wisłoka, czyli niemal pół miasta.
Na razie czynne są tylko ścieżki spacerowe, rowerowe i trawniki do biernego wypoczynku (oprócz obszarów, na których zlokalizowana jest hala sportowa wraz z jej zapleczem).
Na kompleksową restaurację, renowację i rewitalizację czeka również zalew na Wisło-ku, który został w latach 70-tych wykonany na obszarze od części Boguchwały przez Lisią Górę do mostu-tamy. Zalew liczący ok. 4 km długości i od 200 do 500 metrów szerokości niedługo spełniał rolę miejsca rekreacji wodno-lądowej oraz sportów wodnych, ponieważ został zamulony i jego renowacja wymaga znacznych nakładów finansowych. Zdaniem ekspertów przywrócenie zbiornikowi walorów rekreacyjnych i użytkowych będzie kosz-towało ok. 30 mln zł w pierwszym roku, a następnie ok. 1 mln zł rocznie, aby utrzymać koryto w dobrym stanie [nowiny24.pl…, (http)]. Trzeba go również oddzielić wyższym wa-łem od sąsiadujących z nim części miasta, tj. Białej i Budziwoja. Związana z tą inwestycją jest również przebudowa południowo-wschodniej obwodnicy, która powinna przebiegać od Boguchwały (lub nawet od Lutoryża) do Krasnego.
Realizacja nowych inwestycji przewidywana jest w północnej części Rzeszowa i w po-łożonej tam, dużej i liczącej ok. 20 tys. mieszkańców gminie Trzebownisko, o której przy-łączenie do Rzeszowa starają się usilnie obecne władze miasta. Rzeszów czeka jeszcze duża inwestycja, a mianowicie kolejka (tory) z dworca kolejowego na lotnisko (ok. 7 km).
Obecnie ta inwestycja została przesunięta w czasie, gdyż sporo środków pochłonął duży most (ok. 450 m) na północnej obwodnicy i dalsze koszty związane z połączeniem al. Rej-tana z obwodnicą północną. Warto także pamiętać, że spodziewane inwestycje na lotnisku w Jasionce nie zostały zrealizowane (fabrykę, która miała zatrudniać ponad tysiąc osób przy remoncie niektórych samolotów pasażerskich, ostatecznie zlokalizowano w Rydze).
W najbliższym czasie nie będzie również zrealizowana jeszcze jedna wielka budowa na północno-zachodnich obrzeżach miasta, a mianowicie największy jak dotychczas obiekt wielkopowierzchniowy (galeria szwedzkiej firmy Ikea, która miała docelowo zatrudniać ok. 2 tys. osób). Biorąc pod uwagę fakt, iż Rzeszów i tak bije wszelkie rekordy w Polsce jeśli chodzi o wielkość powierzchni sklepów wielkopowierzchniowych przypadających na mieszkańca można stwierdzić, że dotkliwszą stratę stanowi niezrealizowana inwestycja na lotnisku.