Myrmekofauna Polski: Znaczenie dla ekosystemu i bioróżnorodność
3. Myrmekofauna Polski
W Europie występuje przynajmniej 613 gatunków z dziewięciu podro-dzin, natomiast w Polsce występują sto trzy gatunki mrówek24. W porówna-niu do spisów z roku 200225 oraz 200426 zostało dodanych kilka gatunków, kilka zaś zostało wykreślonych, dlatego też liczba ta może być większa, gdyż występowanie kilku rzadszych gatunków wymaga potwierdzenia.
Omówienie wszystkich gatunków występujących w Polsce, ich mor-fologia oraz sposoby identyfikacji zostały wyczerpująco opisane w in-nych opracowaniach27, powstał także niewielki terenowy przewodnik do oznaczania niektórych gatunków mrówek28, dlatego w niniejszej pracy scharakteryzuję jedynie pokrótce poszczególne podrodziny, korzystając z danych z tych pozycji literaturowych.
Mrówki Polski zaliczane są do czterech podrodzin: Dolichoderinae, For-micinae, Myrmicinae i Ponerineae29. Najliczniej reprezentowana w polskiej myrmekofaunie jest podrodzina Myrmicinae30. Są to mrówki posiadające zwykle duże żądło, połączone z pojemnikiem jadowym. Poczwarki są nagie, bez kokonów. Obecne są wszystkie formy pasożytnictwa społecznego31 – ksenobioza (kolonie gatunku pasożytniczego żyją w gniazdach drugiego ga-tunku, mrówki swobodnie poruszają się wśród gospodarzy, otrzymują od nich pokarm, lecz trzymają swe potomstwo osobno)32, pasożytnictwo spo-łeczne fakultatywne bądź obligatoryjne (polegająca na wykorzystaniu pracy innego gatunku do pozyskania żywności czy opieki nad własnym potom-stwem)33, niewolnictwo (mrówki napadają na kolonie innego gatunku, kradną potomstwo, które później służy w kolonii pasożytniczego gatunku)34i inkwi-linizm (polega na trwałym wykorzystywaniu robotnic gospodarza – mrówki tego gatunku nie wytwarzają własnej kasty robotnic – w PolsceAnergates atratulus)35. Żaden gatunek z tej podrodziny nie jest objęty w Polsce bezpo-średnią ochroną gatunkową, jednakże w celu ochrony motyli z rodziny mo-draszkowatych (Lycaenidae) w miejscu ich występowania mrówki z rodzaju
93 wścieklic (Myrmica sp.), które są gospodarzami larw tych motyli, także są traktowane jako znajdujące się pod ścisłą ochroną.
Do podrodziny Formicinae zalicza się 43 gatunki z 4 rodzajów.
Wspólną cechą wszystkich gatunków jest brak żądła, które zostało zastą-pione przez aparat wystrzykujący jad na odległość. Oczy są zwykle duże, podobnie jak uzębione żuwaczki. Do mrówek z tej podrodziny nale-żą m.in. najbardziej popularne w Polsce gatunki mrówek z rodzaju For-mica, szczególnie cenne dla ludzkiej gospodarki leśnej. Z tego powodu dwa gatunki – mrówka ćmawa (Formica polyctena) oraz mrówka rudnica (Formica rufa) objęte są ochroną częściową. Dodatkowo, to właśnie czte-ry gatunki z tego rodzaju, mrówka łąkowa (Formica pratensis), mrówka północna (Formica aquilonia), mrówka smętnica (Formica lugubris) i mrówka pniakowa (Formica truncorum) są objęte ochroną ścisłą i wy-magają ochrony czynnej.
Mrówki z podrodziny Dolichoderinae w Polsce zaliczane są do czte-rech gatunków. Mrówki te posiadają tzw. gruczoł odbytowy, który wy-dziela cuchnącą ciecz o znaczeniu obronnym. Zwykle brak jest żądła.
Polskie gatunki nie są pasożytami społecznymi.
Do podrodziny Ponerinae, dość prymitywnej ewolucyjnie i występują-cej głównie w tropikach grupy mrówek, zaliczane są w Polsce jedynie dwa gatunki (Ponera coarctata oraz Hypoponera punctatissima). Są to niewielkie owady (od 2,5 do 4 mm) z dużym, dobrze widocznym żądłem i poczwarkami rozwijającymi się w mocnych kokonach. Polskie gatunki z podrodziny Ponerinae nie są typowymi przedstawicielami tej podrodzi-ny, do której zaliczane są m.in. mrówki z rodzaju Dinoponera, kilkucen-tymetrowe, największe mrówki świata.
Podsumowanie
Mrówki (Formicidae) są bardzo istotnym składnikiem prawie wszyst-kich ekosystemów lądowych, także w Polsce. Ich rola glebotwórcza i sa-nitarna została dostrzeżona i doceniona m.in. w ludzkiej gospodarce leśnej. Z drugiej strony, gatunki zawleczone mogą przyczyniać się do zmniejszenia bioróżnorodności i powodować straty ekonomiczne.
Mrówki, ze względu na zaawansowaną organizację życia społecznego są też ciekawym modelem do badań eksperymentalnych, m.in. nad wpły-wem substancji aktywnych na różne formy zachowań społecznych czy agonistycznych.
***
94
C. D. Michener,Comparative social behavior ofbees, „Annual Review of Entomology”
1969, nr 14, s. 299–342.
R. D. Alexander, K. M. Noonan i B. J. Crespi,The evolution ofeusociality, (w:)The biology of the nakedmole-rat, P.W. Sherman, J. U. Jarvis i R. D. Alexander (red.), Princeton 1991, s. 3–41.
E. J. Godzińska, Etologia owadów społecznych: fakty i kontrowersje, „Kosmos” 1996, nr 45, s. 163–178.
N. Plowes,An introduction to eusociality, „Nature Education Knowledge” 2010, nr 1, s. 7.
T. J. Bradley, A. D. Briscoe, S. G. Brady, i. in.Episodes in insect evolution, „Integrative &
Comparative Biology” 2009, nr 49, s. 590–606.
E. O. Wilson i B. Hölldobler,Eusociality: Origin and consequences, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America” 2005, nr 102, s. 13367–13371.
Ibidem.
Ibidem; B. Hölldobler, E. O. Wilson,The ants, Springer Verlag, Berlin, 1990; P. S. Ward.
Ants, „Current Biology” 2006, nr 16, s. 152–155.
B. Hölldobler, E. O. Wilson,The ants, Springer Verlag, Berlin, 1990; B. Hölldobler i E. O.
Wilson.The superorganism, W. W. Norton, New York 2009.
Ibidem.
B. Hölldobler, E. O. Wilson,Journey to the ants: a story ofscientific exploration, Cam-bridge: Harvard University Press 1995; E. J. Godzińska,Owady społeczne: mity i fakty,
„Kosmos” 2007, nr 56, s. 371–381.
Ibidem.
B. Hölldobler, E. O. Wilson,The superorganism, W. W. Norton, New York 2009.
Ibidem. Ibidem.
Ibidem; A. Lenoir. Le comportement alimentaire et la division du travail chez la fourmi Lasius niger, ”Bull. Biol. Fr. Belg” 1979, nr 113, s. 79–314; A. Lenoir,Factors determi-ning polyethism in social insects, (w): From individual to collective behavior in social in-sects. Les Treilles Workshop, J. M. Pasteels, J.-L. Deneubourg (red.), „Experientia Supplement” 1987, Vol. 54, s. 219–240.
B. Hölldobler, E. O. Wilson,The superorganism, W. W. Norton, New York 2009; B. Höll-dobler, E. O. Wilson,Journey to the ants: a story of scientific exploration, Cambridge:
Harvard University Press, 1995; E. J. Godzińska ,Owady społeczne: mity i fakty, „Ko-smos” 2007, nr 56, s. 371–381.
B. Hölldobler, E. O. Wilson,The superorganism, W. W. Norton, New York, 2009; E. J.
Godzińska, Owady społeczne: mity i fakty, „Kosmos” 2007, nr 56, s. 371–381; S. Ehr-hardt,Űber Arbeitsteilung bei Myrmica und Messor –arten, „Zeitschrift für Morphologie und ŐkologieTiere“ 1931,nr 20, s. 755–812; J. Dobrzańska,Studies on the division ofla-bour in ants genus Formica, „Acta Biologiae Experimentalis”1959, nr 19, s. 57–81; A.
Wnuk, M. Wiater, E. J. Godzińska,Effect ofpast and present behavioural specialization on brain levels of biogenic amines in workers of the red wood ant Formica polyctena,
„Physiological Entomology” 2011, nr 36, s. 54–61.
A. Radchenko, W. Czechowska, W. Czechowski,Klucze do oznaczania owadów Polski.
Część XXIV. Błonkówki – Hymenoptera, Zeszyt 63, Mrówki–Formicidae, Polskie Towa-rzystwo Entomologiczne, Toruń 2004.
L. Krzysztofiak, A. Krzysztofiak,Mrówki środowisk leśnych Polski – przewodnik tereno-wy, Suwałki 2006.
A. Radchenko, W. Czechowska, W. Czechowski,Klucze do oznaczania owadów Polski.
Część XXIV. Błonkówki – Hymenoptera, Zeszyt 63. Mrówki – Formicidae, Polskie Towa-rzystwo Entomologiczne, Toruń 2004.
1
95
Ibidem. Ibidem.
W. Czechowski, A. Radchenko, W. Czechowska, K. Vepsalainen,The ants ofPoland with reference to myrmecofauna ofEurope, „ Fauna Poloniae” 2012, Vol. 4 New series, Mu-seum and Institute of Zoology of the Polish Academy of Sciences and Natura optima dux Foundation.
W. Czechowski, A. Radchenko, W. Czechowska,The ants ofPoland, Museum and Insti-tute ofZoology ofthe Polish Academy ofSciences, Warszawa 2002.
A. Radchenko, W. Czechowska i W. Czechowski. Klucze do oznaczania owadów Polski.
Część XXIV. Błonkówki – Hymenoptera. Zeszyt 63. Mrówki – Formicidae. Polskie Towa-rzystwo Entomologiczne, Toruń 2004.
Zob. por: W. Czechowski, A. Radchenko, W. Czechowska i K. Vepsalainen,The ants of Poland with reference to myrmecofauna ofEurope, „ Fauna Poloniae” 2012, Vol. 4 New series, Museum and Institute of Zoology of the Polish Academy of Sciences and Natura optima dux Foundation; W. Czechowski, A. Radchenko, W. Czechowska.The ants ofPo-land, Museum and Institute of Zoology of the Polish Academy of Sciences, Warszawa 2002.; A. Radchenko, W. Czechowska, W. Czechowski. Klucze do oznaczania owadów Polski. Część XXIV. Błonkówki – Hymenoptera. Zeszyt 63. Mrówki – Formicidae, Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Toruń 2004.
Zob. por.: L. Krzysztofiak i A. Krzysztofiak.Mrówki środowisk leśnych Polski – przewod-nik terenowy, Suwałki 2006.
W. Czechowski, A. Radchenko, W. Czechowska i K. Vepsalainen.The ants ofPoland with reference to myrmecofauna ofEurope, „ Fauna Poloniae” 2012, Vol. 4 New series, Mu-seum and Institute of Zoology of the Polish Academy of Sciences and Natura optima dux Foundation.
Ibidem.
A. Radchenko, W. Czechowska, W. Czechowski, Klucze do oznaczania owadów Polski.
Część XXIV. Błonkówki – Hymenoptera. Zeszyt 63. Mrówki – Formicidae. Polskie Towa-rzystwo Entomologiczne, Toruń 2004.
A. Buschinger, Social parasitism among ants: a review (Hymenoptera: Formicidae),
„Myrmecological News” 2009, nr 12, s. 219–235.
B. Hölldobler, E. O. Wilson,The superorganism, W. W. Norton, New York 2009.
J. Dobrzańska, J. Dobrzański, Pasożytnictwo społeczne u mrówek. Pasożytnictwo obo-wiązkowe, „Kosmos” 1988, nr 37, s. 617–639.
R. Deslippe, Social Parasitism in Ants, „Nature Education Knowledge” 2010, nr 3, s. 27–33.
96
Alexander R. D., Noonan K. M., Crespi B. J., The evolution of eusociality, (w:) The biology of the naked mole-rat, P. W. Sherman, J. U. Jarvis i R. D. Alexander (red.), Princeton 1991.
Bradley T. J., Briscoe A. D.,. Brady S. G, i. in.Episodes in insect evolution, „Integrative &
Comparative Biology” 2009, nr 49, s. 590–606; Buschinger A.,Social parasitism among ants: a review (Hymenoptera: Formicidae), „Myrmecological News” 2009, nr 12. Czechowski W., Radchenko A., Czechowska W., The ants of Poland, Museum and Institute ofZoology ofthe Polish Academy ofSciences, Warszawa 2002.
Czechowski W., Radchenko A., Czechowska W., Vepsalainen K.,The ants ofPoland with reference to myrmecofauna of Europe, „ Fauna Poloniae” 2012, Vol. 4 New series, Museum and Institute of Zoology of the Polish Academy of Sciences and Natura optima dux Foundation.
Deslippe R.,Social Parasitism in Ants, „Nature Education Knowledge” 2010, nr 3. Dobrzańska J.,Studies on the division oflabour in ants genus Formica, „Acta Biologiae Experimentalis” 1959, nr 19.
Dobrzańska J., Dobrzański J., Pasożytnictwo społeczne u mrówek. Pasożytnictwo obowiązkowe, „Kosmos” 1988, nr 37.
Ehrhardt S., Űber Arbeitsteilung bei Myrmica und Messor –arten, „Zeitschrift für Morphologie und ŐkologieTiere“ 1931, nr 20.
Godzińska E. J.,Etologia owadów społecznych: fakty i kontrowersje, „Kosmos” 1996, nr 45.
Godzińska E. J.,Owady społeczne: mity i fakty, „Kosmos” 2007, nr 56. Hölldobler B., Wilson E. O.,The ants, Springer Verlag, Berlin 1990.
Hölldobler B., Wilson E. O.,The superorganism, W. W. Norton, New York 2009.
Krzysztofiak L., A. Krzysztofiak. Mrówki środowisk leśnych Polski – przewodnik terenowy, Suwałki 2006.
Lenoir A.,Le comportement alimentaire et la division du travail chez la fourmi Lasius niger, ”Bull. Biol. Fr. Belg” 1979, nr 113.
Lenoir A., Factors determining polyethism in social insects, (w): From individual to collective behavior in social insects. Les Treilles Workshop, J. M. Pasteels, J.-L.
Deneubourg (red.), „Experientia Supplement” 1987, Vol. 54.
Michener C. D.,Comparative social behavior ofbees, „Annual Review of Entomology”
1969, nr 14.
Plowes N.,An introduction to eusociality, „Nature Education Knowledge” 2010, nr 1. Radchenko A., Czechowska W., Czechowski W.,Klucze do oznaczania owadów Polski.
Część XXIV. Błonkówki – Hymenoptera. Zeszyt 63. Mrówki – Formicidae. Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Toruń 2004.
Ward P. S.,Ants, „Current Biology” 2006, nr 16.
Wilson E. O., Hölldobler B., Eusociality:Origin and consequences, „Proceedings of the National Academy ofSciences ofthe United States ofAmerica” 2005, nr 102.
Wnuk A., Wiater M., Godzińska E. J., Effect of past and present behavioural specialization on brain levels ofbiogenic amines in workers ofthe red wood ant Formica polyctena, „Physiological Entomology” 2011, nr 36.
***
97