Różnorodność biologiczna oznacza rozmaitość wszystkich form życia na Ziemi. Formy te obejmują różnorodność: pul genowych, gatunkową i ekosystemów. Nauce znanych jest dotychczas około 1,3 mln opisanych gatunków samych zwierząt, w tym około: 52 000 strunowców, 1 000 000 stawonogów (większość stanowią owady) i 250 000 innych bezkręgow-ców. Szacowana liczba gatunków jest zaś znacznie większa1.
Różnorodność form życia jest rezultatem przystosowania organizmów do zmieniających się czynników środowiska, np. długoterminowe zmiany klimatyczne, pojawianie się drapieżników i gatunków konkurencyjnych, powstawanie nowych patogenów czy dryf kontynentów. To właśnie dzię-ki niej „życie” jest w stanie przetrwać przemiany środowiskowe. Razem ze zmianą różnych czynników pewien ułamek osobników, gatunków i ekosystemów ginie. Część z nich posiada jednak cechy, dzięki którym może przetrwać, np. odporność na wahania temperatury i wilgotności, zdolność pozyskania pokarmu z nowych źródeł czy umiejętność ukrycia się bądź ucieczki przed drapieżnikiem. Przekazując te korzystne cechy następnym pokoleniom, umożliwiają przeżycie swojemu gatunkowi.
W przebiegu ewolucji niezmiennie powstają nowe gatunki, a osobniki o nowych cechach zwiększają możliwość przeżycia, gdy zachodzi ko-nieczność adaptacji do zmian środowiskowych.
Wymieranie to proces, który następuje, kiedy gatunki nie potrafiące się przystosować do zmian środowiskowych, często także ewolucyjnie stare, giną. Zanikanie gatunków jest procesem naturalnym, do którego dochodzi w następstwie ciągłych zmian w środowisku, które dotyczą wszystkich organizmów żywych. W dzisiejszych czasach działalność antropogeniczna zmienia środowisko naturalne w tak dużym stopniu, że tempo wymierania organizmów bardzo szybko wzrasta. „Co najmniej 20 gatunków zwierząt i roślin ginie z naszej planety każdego dnia w wy-niku zanieczyszczeń i przekształceń w ich naturalnym środowisku. Sza-cuje się, że w ciągu najbliższych 30 lat tempo to wzrośnie do ponad 100 gatunków dziennie”2.
MAŁGORZATA KARACZYN, KLAUDIA KARDYNAŁ, PIOTR WASIK
Uniwersytet Opolski w Opolu
32
Głównym czynnikiem sprawczym wymierania gatunków jest zmniejsza-nie się liczby nisz ekologicznych spowodowane dewastowazmniejsza-niem ich przez człowieka. Skutkuje to zanikaniem odpowiednich warunków dla życia da-nych gatunków. Na zawłaszczoda-nych i zmodyfikowada-nych przez ludzi tere-nach, ogromna część organizmów nie potrafi normalnie funkcjonować – skryć się, rozmnażać ani odnaleźć pokarmu. Przykład dla Polski może stano-wić wycinanie starych drzewostanów bukowych, co spowodowało znaczne zmniejszenie populacji popielicyGlis glis3 czy nadobnicy alpejskiej Rosalia alpina4. Innym klasycznym przykładem jest wyginięcie w naszym kraju je-siotra zachodniegoAcipenser sturio, które było spowodowane m.in. przez budowanie zapór wodnych, regulację rzek i rozbudowę portów u ich ujść czy zmiana właściwości fizycznych i chemicznych zanieczyszczonych wód. Ko-lejny przykład stanowi zmniejszająca się liczebność żółwia błotnego Emys orbicularisw wyniku osuszania terenów, na których występuje5. Niebezpie-czeństwo będące następstwem utraty siedlisk dotyczy znacznej części gatun-ków, którym grozi wyginięcie.
Kolejną przyczyną wymierania roślin i zwierząt jest wprowadzanie przez człowieka do ich środowiska naturalnego gatunków inwazyjnych.
Organizmy te, wywodzące się z obcych rejonów geograficznych, wypierają gatunki rodzime. Przykład może tutaj stanowić rak pręgowany (amerykań-ski)Orconectes limosus. Został on wprowadzony do polskich wód w 1980 roku6. Szybko się rozprzestrzenił i prawie całkowicie wyparł rodzime ga-tunki raków7. Innym przykładem gatunku inwazyjnego w Polsce jest sumik karłowatyAmeiurus nebulosus. Wywiera on tak duży wpływ na inne gatun-ki ryb, że w zbiornikach, w których się pojawia, szybko zaczyna domino-wać, a z czasem potrafi stać się jedynym gatunkiem ichtiofauny8. Podobne niebezpieczeństwo mogą stanowić genetycznie modyfikowane organizmy.
Innym powodem wymierania jest zmniejszanie liczby osobników za-grożonych gatunków poprzez rybołówstwo, kłusownictwo, myślistwo, intensywną gospodarkę leśną oraz bezpośrednie tępienie. Takie zachowa-nie dotyczy np. drwali, pasterzy, turystów, którzy zabijają zachowa-niejadowite węże (wąż EskulapaElaphe longissima) utożsamiając je z jadowitą żmiją zygzakowatąVipera berus9. Dodatkowo w największym stopniu narażone są populacje zwierząt zasiedlające niewielkie rejony.
Aby usystematyzować aktualną wiedzę o wymieraniu przedstawicieli królestwaAnimalia w naszym kraju, stworzono Polską Czerwoną Księgę Zwierząt – Kręgowców i Bezkręgowców. Obejmuje ona spis ginących ga-tunków zwierząt, ze szczegółowym ich opisem i mapami występowania.
Podane również zostały kategorie zagrożenia poszczególnych gatunków, częstość ich występowania oraz realizowane i sugerowane metody ochrony.
33 Wyróżniono sześć kategorii zagrożeń10:
„EXgatunki zanikłe i EX? prawdopodobnie zanikłe, których występo-wania w Polsce nie potwierdzono od co najmniej półwiecza, nie ma wątpliwości, że co najmniej od dekady wygasły w kraju ich ostatnie stanowiska i wyginęły ostatnie rozmnażające się osobniki;
CRgatunki skrajnie zagrożone, których liczebność zmalała w kraju do poziomu krytycznego bądź takie, które zachowały już tylko pojedyncze stanowiska;
EN gatunki bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożone wyginięciem w kraju ze względu na małą populację;
VUgatunki wysokiego ryzyka narażone na wyginięcie ze względu na postępujący spadek populacji, straty siedliskowe lub nadmierną eks-ploatację;
LRgatunki niższego ryzyka;
NTgatunki niższego ryzyka, ale bliskiego zagrożenia.”
Porównując dane liczbowe zebrane z wyżej wspomnianej księgi z róż-nych lat, można wyciągnąć pewne wnioski o stanie i perspektywach ochrony zagrożonych gatunków zwierząt w Polsce. Tabela 1. dotyczy ilo-ści zagrożonych gatunków bezkręgowców Invertebrata. Porównując lata 1992 i 2002 można zauważyć, że suma gatunków sklasyfikowanych do poszczególnych kategorii zagrożeń wzrosła ponad dwukrotnie. Częścio-wo różnicę tę można tłumaczyć zwiększeniem się liczby opisanych ga-tunków zwierząt na terenie Polski o ok. 10 tys. oraz dodaniem kategorii EX. Widać jednak wyraźnie, że ilość gatunków w większości przypad-ków znacznie wzrosła. Kategoria NT z roku 1992 została rozbita na dwie (NT i LR) i ich suma nieznacznie się zmieniła. Zwraca uwagę fakt, że znacznie wzrosła ilość gatunków, które wymagają lepszego poznania – prawie dziesięciokrotnie (kategoria DD). Uogólniając, coraz więcej ga-tunków zwierząt bezkręgowych jest w Polsce zagrożonych wymarciem.
Dane z roku 2004 trudno jest porównywać z poprzednimi. Księga z tego roku nie zawiera wszystkich gatunków, które należałoby w niej umieścić, a jedynie wybrane, te, które charakteryzują się największym zainteresowaniem społecznym i naukowym. Skupia się także na gatun-kach najbardziej zagrożonych (kategorie CR-EN). Jest to spowodowane nierównym stanem poznania bezkręgowców, brakiem odpowiednich wa-runków materialnych niezbędnych przy tego typu publikacjach oraz spa-dającą liczbą specjalistycznych badań, co jest wynikiem np. niskiego prestiżu naukowego takich prac11.
34 Tab. 1. Zestawienie ilości zagrożonych gatunków wg kategorii zagrożenia dla
bezkręgowcówInvertebratazawartych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt w latach 1992, 2002 i 2004
Rok 19922002 2004
(dla roku 2004EX EX + EX?) Źródło: opracowanie własne. 236
W tabeli 2. zestawiono odpowiednie dane liczbowe dla kręgowców
Ver-tebrata. Zwierzęta te, ze względu na zdecydowanie mniejszą bioróżnorod-ność w porównaniu z bezkręgowcami oraz fakt, iż są „bliższe społeczeństwu” zostały zdecydowanie lepiej zbadane. Ogólna tendencja jest niestety podobna jak u wyżej wspomnianych bezkręgowców. Najbar-dziej wzrosła ilość gatunków wymarłych, krytycznie zagrożonych oraz niż-szego ryzyka. W kategoriach VU oraz NT zauważalna jest niewielka poprawa.
Tab. 2. Zestawienie ilości zagrożonych gatunków wg kategorii zagrożenia dla kręgowcówVertebratazawartych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt
w latach 1992 i 2002 Rok
19922002 EX
1 62
Źródło: opracowanie własne.
Polska Czerwona Księga Zwierząt jest jedynie punktem wyjścia w ochronie gatunków zagrożonych wymarciem. Dwa podstawowe filary ochrony nie tylko zwierząt, ale i całej przyrody, stanowią w Polsce ochrona gatunkowa i ochrona obszarowa (rezerwatowa). Podobnie jest w większo-ści krajów świata. Całość działań na rzecz ochrony zwierząt wraz z rozbu-dowanym prawodawstwem jest zagadnieniem bardzo szerokim i wymagałoby oddzielnego omówienia, dlatego w niniejszym artykule zo-stało tylko pokrótce przybliżone.
35 Ochrona gatunkowa skupia się na dziko żyjących rodzimych gatunkach, które są rzadkie, zagrożone wyginięciem, bądź endemiczne. Główne akty prawne, na podstawie których działa ta ochrona, to ustawa „O ochronie przyrody” (Dz. U. z 2004, nr 92, poz. 880) i odpowiednie do niej rozporzą-dzenie Ministra Środowiska (Dz. U. z 2011, nr 237, poz. 1419). W rozpo-rządzeniu zawarto nie tylko listę gatunków objętych ochroną, lecz także metody jej realizacji i służące temu ograniczenia, nakazy i zakazy. Zabrania się na przykład zabijania i chwytania chronionych zwierząt, a także degra-dacji ich terenów rozrodczych. Oprócz organów państwowych, tę formę ochrony może także wprowadzać wojewoda.
Podczas tworzenia listy zwierząt chronionych najważniejszym aspektem branym pod uwagę jest stopień zagrożenia. Określa się go głównie na pod-stawie wielkości populacji, zajmowanego przez nią areału, zdolności do odradzania się populacji, stanu podstawowych siedlisk, w których gatunek występuje oraz tempa zmian siedliskowych i populacyjnych. Dla prawo-dawcy liczą się także inne aspekty, takie jak: biocenotyczne, gospodarcze, naukowe, edukacyjne, kulturowe, historyczne, estetyczne czy etyczne.
Często chroni się więc nie tylko wyjątkowe rzadkości faunistyczne ale ga-tunki jeszcze dość pospolite, ale cenne w innym aspekcie. Ustawodawca
„patrzy” na gatunki pod wieloma kątami, np. na ich rolę w utrzymaniu sta-bilności biocenoz, na wartość dla rolnictwa (np. ochrona trzmiela ziemnego
Bombus terrestrisjako ważnego zapylacza) i gospodarki leśnej12.
Aby ochrona gatunkowa odnosiła lepszy skutek, od lat jest ona realizo-wana w sposób międzynarodowy. Do najważniejszych umów międzynaro-dowych, które podpisała i przestrzega również Polska, należy zaliczyć:
• Konwencję Waszyngtońską (CITES) – o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem,
• Konwencję Berneńską – o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny eu-ropejskiej oraz ich siedlisk,
• Konwencję Ramsarską – o obszarach wodno-błotnych mających zna-czenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego,
• Konwencję Bońską – o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt,
• Konwencję Gdańską – o rybołówstwie i ochronie żywych zasobów Bałtyku i Bełtów,
• Konwencję z Rio de Janeiro – o bioróżnorodności biologicznej,
• Konwencję Helsińską – o ochronie środowiska morskiego obszaru Mo-rza Bałtyckiego.
36
Bezpośredni wpływ na ochronę gatunków kręgowców, które są wyko-rzystywane przez człowieka ma także wpływ ustawa o prawie łowieckim z 1995 roku oraz ustawy rybackie (1985, 1996).
Dopełnieniem ochrony gatunkowej, która jest często niewystarczająca, jest ochrona obszarowa. Realizowana jest ona w postaci parków narodo-wych, rezerwatów przyrody, rezerwatów biosfery itp. Jest to bardzo ważna forma ochrony, która sprawdza się tam, gdzie gatunki zwierząt są pozba-wiane niezbędnych do życia zasobów, siedlisk i „przyjaznej” przestrzeni życiowej. Dzięki ochronie obszarowej chronione są całe zespoły zwierzęce wraz z ich siedliskami na danym obszarze. Podobnie jak ochrona gatunko-wa, ta forma ochrony jest regulowana przez ustawę o ochronie przyrody z 2004 roku13.
Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej zaowocowało wprowadzeniem kolejnych form ochrony zagrożonych gatunków zwierząt. Mowa o progra-mie Natura 2000, który łączy w sobie elementy ochrony gatunkowej i ob-szarowej. Ta najmłodsza z form ochrony przyrody została wprowadzona w Polsce w 2004 roku. Obszary Natura 2000 tworzą Europejską Sieć Eko-logiczną, która jest budowana przez wszystkie kraje członkowskie Unii Eu-ropejskiej. Nadrzędnym celem powstania i funkcjonowania tego systemu jest zachowanie gatunków oraz typów siedlisk, które są uważane za ważne i zagrożone w skali europejskiej. Jednocześnie chroni się różnorodność biologiczną.
Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 funkcjonuje na podstawie dwóch unijnych dyrektyw:
• Dyrektywa Ptasia (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikie-go ptactwa – wcześniej dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa) – dotyczy wyznaczania ostoi dla ptaków zagrożonych wyginięciem,
• Dyrektywa Siedliskowa (Dyrektywa Siedliskowa – Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przy-rodniczych oraz dzikiej fauny i flory) – dotyczy ochrony pozostałych gatunków zwierząt i roślin, siedlisk przyrodniczych, a także sposobów ochrony terenów wyjątkowo ważnych przyrodniczo.
Na podstawie wymienionych dyrektyw wyznacza się dwa rodzaje ob-szarów. Obszary specjalnej ochrony ptaków określa się w celu ochrony po-pulacji dziko występujących ptaków. Pod uwagę może być brany jeden bądź większa liczba gatunków. Każde państwo członkowskie wyznacza je indywidualnie, zaś Komisja Europejska sprawdza, czy ujęte zostały wszystkie istotne ostoje ptaków oraz czy tworzą spójną całość.
37 Specjalne obszary ochrony siedlisk stanowią tereny najcenniejsze pod kątem przyrodniczym (w myśl Dyrektywy Siedliskowej). Kraj członkowski tworzy listę takich obszarów leżących na jego terytorium i przedstawia ją Komisji Europejskiej. Ta zaś je wartościuje i wybrane z nich zatwierdza ja-ko „obszary mające znaczenie dla Wspólnoty – OZW”. Obszary Natura 2000 mogą współwystępować z innymi formami ochrony przyrody, pokry-wać się w całości bądź tylko częściowo14.
Pierwotnym założeniem jest zazwyczaj ochrona bierna zagrożonych ga-tunków zwierzątin situ, poprzez tworzenie odpowiednich obszarów, na któ-rych gatunki te znajdują się pod prawnym „parasolem”. Dla znacznej liczby gatunków jest to w zupełności wystarczające. Część gatunków, których li-czebność wyjątkowo ucierpiała z powodu działalności antropogenicznej wy-maga jednak tzw. ochrony czynnej. Są to te gatunki, które nie potrafią w sposób naturalny odbudować swoich populacji. W takich przypadkach wprowadza się różnego rodzaju działania, które są prowadzone przez specja-listów z odpowiednich dziedzin15. Najważniejsze formy ochrony czynnej to:
• Reintrodukcja – hodowla zwierzątex situi wprowadzanie osobników na siedliska, gdzie dany gatunek pierwotnie występował. Przykładem takiej udanej reintrodukcji może być suseł moręgowany Spermophi-lus citelSpermophi-lus, który wymarł w naszym kraju na przełomie lat 70 i 80 XX wieku. Po 30 latach nieobecności w naszym kraju tego gatunku w stanie naturalnym, został on wsiedlony na łąkę w okolicy Kamienia Śląskiego na Opolszczyźnie. W 2005 roku wypuszczono tam 79 osobników16. Coroczne kontrolne liczenie wykazało, że populacja ta utrzymuje się na tym stanowisku i wciąż zwiększa swoją liczeb-ność17. Podobny przykład może stanowić powszechnie znana reintro-dukcja żubraBison bonasus;
• Wzmacnianie populacji występujących w naturze osobnikami wyho-dowanymi ex situ pochodzącymi z tej samej lub innej populacji, w celu zwiększenia liczebności lub zmienności genetycznej;
• Translokacja – przesiedlanie populacji zagrożonej, np. w wyniku bu-dowy, na inne bezpieczne siedlisko;
• Zarządzanie siedliskami w celu stworzenia lub utrzymania optimum dla utrzymania gatunku, np. kierowanie stosunkami wodnymi, regu-larne wykaszanie łąk;
• Tworzenie sztucznych uli, kryjówek zimowych (np. dla nietoperzy) bądź gniazd;
• Poprawa warunków pokarmowych dla chronionych gatunków zwierząt.
Przykład mogą stanowić nasadzenia odpowiednich gatunków roślin ży-wicielskich dla błonkoskrzydłychHymenopteraczy motyliLepidoptera18.
38
Ochrona obszarowa, jak i gatunkowa niestety nie zabezpiecza chronio-nych gatunków przed wszystkimi niebezpieczeństwami. Na przykład chemi-zacja środowiska, nawet na obszarach dość odległych od siedlisk zagrożonych zwierząt, może wywierać na nie wpływ. Dowodem na to może być dobrze już znany związek między stosowanym dawnej pestycydem DDT a cienkością skorupek jaj ptaków drapieżnych. Spowodowało to znaczny spadek ich liczebności19. Aby unikać takich problemów, niezbędne jest dzia-łanie nie tylko na stopniu krajowym, ale i międzynarodowym, dzięki, które-mu uda się odpowiednio wyedukować i uświadomić społeczeństwo.
Wymieranie różnych gatunków jest zjawiskiem naturalnym, niemożli-wym do powstrzymania. Jednak okazuje się, że szeroko pojęta działalność antropogeniczna niebezpiecznie przyśpiesza ten proces. Na szczęście współ-czesny człowiek zauważył ten problem. Dowodem tego mogą właśnie być tworzone i aktualizowane czerwone księgi zagrożonych wymarciem gatun-ków. Jest to pierwszy krok w procesie ich ochrony i nadzieja na to, że gatunki te uda się zachować dla potomnych i dla dobra bioróżnorodności środowiska naturalnego. Jak pokazano w niniejszym artykule, Polska świetnie wpisuje się w te działania i pojedyncze gatunki powoli odradzają się na terenie nasze-go kraju. Mówiąc kolokwialnie, jest nadzieja na lepsze jutro.
***
39 RN. A. Campbell, J. B. Reece, L. A. Urry, i. in.,Biologia, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2013.
Przyroda i różnorodność środowiska, www.gdos.gov.pl, dostęp: 5.12.2013.
Z. Głowaciński, J. Nowacki, Polska czerwona księga zwierząt – Kręgowce, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 2000.
Z. Głowaciński, J. Nowacki,Polska czerwona księga zwierząt – Bezkręgowce, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 2004.
Z. Głowaciński, J. Nowacki, Polska czerwona księga zwierząt – Kręgowce, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 2000.
W. Kulmatycki, Cambarus affinis Say – rak amerykański, nowy mieszkaniec wód Po-morza i Wielkopolski, „Przegląd Rybacki” 1935, nr 10–11.
P. Śmietana, Tempo wzrostu raka pręgowatego Orconectes limosus Raf. w warunkach współwystępowania z rakiem szlachetnym Astacus astacus L., „Zjazd Polskiego Towa-rzystwa Zoologicznego” 2003, streszczenie 87.
L. H. Adamczyk,Sumik karłowaty, Ictalurus nebulosus (Le Sueur), 1819 w biocenozie jeziora, „Przegląd Zoologiczny” 1975, t. 19; Z. Danilkiewicz,Ichtiofauna dorzeczy Ty-śmienicy i Włodawki, „Fragmenta Faunistica” 1973, t. 19; A. Witkowski,Introdukowane ryby w polskich wodach i ich wpływ na środowisko, „Przegląd Zoologiczny” 1989, t. 33.
Z. Głowaciński, J. Nowacki, Polska czerwona księga zwierząt – Kręgowce, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 2000.
Z. Głowaciński, Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 1992; Z. Głowaciński,Czerwona lista zwierząt giną-cych i zagrożonych w Polsce, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 2002; Z. Gło-waciński, J. Nowacki, Polska czerwona księga zwierząt – Kręgowce, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 2000; Z. Głowaciński, J. Nowacki, Polska czerwona księga zwierząt – Bezkręgowce, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków 2004.
Z. Głowaciński, J. Nowacki,Polska Czerwona Księga Zwierząt. Bezkręgowce – Wpro-wadzenie, www.iop.krakow.pl, dostęp: 2.03.2014.
Z. Głowaciński, Polska Czerwona Księga Zwierząt. Bezkręgowce – Ochrona zwierząt w Polsce, www.iop.krakow.pl, dostęp: 2.03.2014.
Z. Głowaciński, Polska Czerwona Księga Zwierząt. Bezkręgowce – Ochrona zwierząt w Polsce, www.iop.krakow.pl, dostęp: 2.03.2014.
Departament Informacji o Środowisku,O sieci, www.gdos.gov.pl, dostęp: 2.03.2014.
Z. Głowaciński, Polska Czerwona Księga Zwierząt. Bezkręgowce – Ochrona zwierząt w Polsce, www.iop.krakow.pl, dostęp: 2.03.2014.
A. Kepel,Moręgowany powrót, www.salamandra.org.pl, dostęp: 2.03.2014.
J. Kończak,Susłowy sezon zakończony, www.salamandra.org.pl, dostęp: 2.03.2014.
Z. Głowaciński, Polska Czerwona Księga Zwierząt. Bezkręgowce – Ochrona zwierząt w Polsce, www.iop.krakow.pl, dostęp: 2.03.2014.
J. Brown, P. van Coeverden de Groot, T. Birt, G. Seutin, P. Boag, V. Friesen,Appraisal ofthe consequences ofthe DDT-induced bottleneck on the level and geographic distri-bution of neutral genetic variation in Canadian peregrine falcons, Falco peregrinus,
„Molecular Ecology” 2007, nr 16 (2), s. 327–343.
***
40