Negatywny wpływ elektrowni wiatrowych na populację awifauny

Obecnie w Polsce obserwuje się coraz szybszy rozwój energetyki wia-trowej. Na obszarze całego kraju podejmowane są prace związane z plano-waniem i opracowyplano-waniem projektów nowych farm wiatrowych.

W związku z dynamicznym rozwojem energetyki wiatrowej, konieczne by-ło (i jest) wykazanie istnienia oraz oszacowanie skali wpływu farm wiatro-wych na ptaki. Istotną częścią opracowań planistycznych farm wiatrowiatro-wych jest ocena oddziaływania na środowisko (OOŚ)³. Ocena ta musi uwzględ-niać w szczególności potencjalny (negatywny) wpływ elektrowni wiatrowej na środowisko przyrodnicze. Procedura OOŚ musi zostać poprzedzona mo-nitoringiem przedrealizacyjnym⁴ i obserwacjami zwłaszcza gatunków awi-fauny i chiropteroawi-fauny występujących na terenie planowanej elektrowni wiatrowej. Negatywne oddziaływanie elektrowni wiatrowych na ptaki jest mniejsze niż oddziaływanie wywierane przez inne rodzaje podejmowanych

1 01 przez człowieka działań mających negatywne skutki dla środowiska przy-rodniczego. Tym niemniej elektrownie wiatrowe wpływają między innymi na behawior i liczebność ptaków⁵. Według Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (GDOŚ), monitoring wpływu elektrowni na ptaki należy po-wtarzać w okresie od 3 do 5 lat po uruchomieniu elektrowni⁶. Wśród od-działywań elektrowni wiatrowych na ptaki można wyróżnić:

• odstraszanie;

• zmiany tras migracji i przelotów;

• utrata, przekształcanie i fragmentacja siedlisk (lęgowisk, zimowisk oraz miejsc żerowania i odpoczynku);

• zmiany w behawiorze ptaków;

• śmiertelność: bezpośrednia oraz pośrednia, spadek liczebności gatunków⁷. Najczęściej oddziaływania te występują łącznie i wzmacniają tym sa-mym swoje negatywne skutki. Niezwykle trudno jest wskazać to oddzia-ływanie, które ma największy wpływ na populacje ptaków. Najbardziej widocznym i drastycznym jest bezpośrednia śmierć ptaków na skutek zderzeń z obiektami elektrowni. Z drugiej zaś strony, całościowy wpływ śmierci bezpośredniej na liczebność ptaków będzie mniejszy od efektów wywołanych odstraszaniem i utratą siedlisk⁸.

2.1. Śmiertelność bezpośrednia

Śmiertelność bezpośrednia jest to śmiertelność związana z kolizjami ptaków z obiektami elektrowni wiatrowych. Ptaki giną w wyniku zde-rzeń: ze śmigłami wiatraka, gondolą turbiny oraz wieżą. Dodatkowo nie-bezpieczne dla nich są maszty meteorologiczne, które są obiektami współtowarzyszącymi elektrowniom wiatrowym. Kolizje ptaków z ele-mentami farm wiatrowych zdarzają się w ciągu dnia i nocy, w każdych warunkach pogodowych. Częstotliwość zderzeń wzrasta w wyniku złej widoczności zwłaszcza nocą, we mgle i przy silnych opadach atmosfe-rycznych, dodatkowo na skutek dezorientacji i przyciągania ptaków w wyniku oświetlenia elektrowni wiatrowych i turbin (oświetlenie wyma-gane ze względu na bezpieczeństwo lotnicze)⁹.

Śmiertelność ptaków wędrownych dotyczy głównie okresu ich migracji i pory nocnej. Najczęstszą przyczyną kolizji jest niezauważanie przez ptaki przeszkód, w tym szybko obracających się śmigieł i turbin. Ciemność ogra-nicza możliwość zauważenia turbin, zwłaszcza przez ptaki aktywne w cią-gu dnia. W przypadku ptaków wędrownych kolizje są wynikiem kumulacji kilku czynników: dużej wysokości turbin, oświetlenia elementów elektrow-ni wiatrowych oraz słabej widoczności w porze nocnej i przy elektrow-niekorzystnej

1 02

pogodzie. W dogodnych warunkach pogodowych pułap wysokości, na któ-rej przebiega szlak migracyjny nad lądem, przewyższa nawet najwyższe wiatraki. Natomiast pułap wysokości ulega zmianie – obniżeniu – przy złych warunkach pogodowych (przy dużej mgle, obfitych opadach atmos-ferycznych, niskiego pułapu chmur oraz przeciwnego do kierunku migracji kierunku wiatru)¹⁰. Obniżenie pułapu wysokości przelotu ma miejsce także w czasie wzbijania się do lotu oraz poszukiwania terenów na odpoczynek.

Przyczyną śmiertelności ptaków drapieżnych (głównie za dnia) jest ograni-czona zdolność manewrowania, ponieważ ich lot oparty jest na prądach ter-micznych (np. sępy płoweGyps fulvus)¹¹.

Metodą szacowania poziomu śmiertelności ptaków w wyniku zderzeń z elektrownią wiatrową jest liczenie martwych osobników. Metoda ta nie daje jednak pełnego obrazu skali tego problemu. Podstawową trudnością jest zlo-kalizowanie wszystkich padłych ptaków. Jest to związane np. z obecnością gęstej roślinności wokół wiatraków oraz aktywnością padlinożerców i dra-pieżników. Oszacowanie strat ptaków w okolicach elektrowni wiatrowych zlokalizowanych na zbiornikach wodnych jest niewykonalne12.

Do gatunków najczęściej wchodzących w kolizję z wiatrakami są:

wróblowe (Passeriformes), szponiaste (Falconiformes), mewowce (Lari) oraz blaszkodziobe (Anseriformes)¹³. Dane z USA z 2002 r. wskazują, że wróblowe stanowią około 80% ofiar elektrowni wiatrowych w wyniku nocnych zderzeń, podobnie jest w Polsce. Wróblowate stanowiły 6 z 7 znalezionych padłych ptaków pod turbinami farmy Gnieżdżewo koło Pucka¹⁴. Śmiertelność bielika (Haliaeetus albicilla) i kulika wielkiego (Numenius arquata) w 2012 r. oszacowana została na 2 osobniki/rok/tur-binę w planowanej elektrowni wiatrowej Wiśniew¹⁵.

Poziom śmiertelności bezpośredniej ptaków jest różny w czasie i prze-strzeni i uzależniony od różnych czynników. Średnia liczba kolizji na eu-ropejskich farmach wiatrowych waha się od kilku do 64 ptaków/rok/

turbinę. Jednakże jest to wyliczenie uśrednione dla wszystkich elektrowni w Europie. Lokalne farmy wiatrowe mogą mieć większą liczbę kolizji lub mniejszą, jest to uzależnione od lokalizacji elektrowni¹⁶.

W największej na świecie farmie wiatrowej, liczącej około 7300 wiatra-ków, położonej w Kalifornii na przełęczy Altamont, szacowanie ofiar koli-zji oparte było na przeszukiwaniu terenu wokół 4 tysięcy z nich. Rejon przełęczy Altamont stanowi obszar lęgowy wielu gatunków ptaków, nad nim przebiega także szlak wędrówek ptaków wzdłuż wybrzeża Pacyfiku.

Szacowanie dało bardzo wysokie wyniki strat ptaków: ponad 4720 osobni-ków ginie rocznie spośród ponad 40 gatunosobni-ków¹⁷. Na terenie tej elektrowni rocznie w wyniku kolizji z wiatrakami śmierć ponosi około 300 pustułek

1 03 amerykańskich (Falco sparverius), 100 myszołowów rdzawosternych (

Bu-teo jamaicensis) oraz około 70 orłów przednich (Aquila chrysaetos).

W trakcie badań przeprowadzonych na 80 farmach wiatrowych w Europie, jedynie na 10% z nich nie stwierdzono ofiar w ornitofaunie na skutek zde-rzeń z elementami elektrowni¹⁸.

2.2. Zmiany tras przelotów – efekt bariery i odstraszanie Powstanie elektrowni wiatrowej na określonym obszarze może być przyczyną zmiany trasy szlaków wędrówek ptaków migrujących, jak i ptaków, które odbywają tylko lokalne przeloty pomiędzy miejscem lę-gowania a żerowania. Obecność farmy wiatrowej może modyfikować tra-sy i sposób lotu ptaków. W takim przypadku elektrownia wiatrowa będzie stanowiła barierę. Średnio „strefa odstraszania” zajmuje obszar około 500 – 700 m. Strefa ta jest różna w zależności od gatunku. Przykładowo o około 40% w oddaleniu 500 m od elektrowni wiatrowej spada liczeb-ność takich gatunków jak: siewki złote (Pluvialis apricaria), bekasy kszyki (Gallinago gallinago), nawet do 50% spada liczebność myszoło-wów (Buteoninae) i błotniaków zbożowych (Circus cyaneus)¹⁹.

Ptaki muszą zmienić trasę, aby uniknąć zderzenia z wiatrakami oraz odstraszane są przez obiekty elektrowni. Reakcja migrujących ptaków na taką barierę może być różnorodna, powolna lub gwałtowna, będzie to skutkowało zmianą wysokości i kierunku lotu, szybkości lotu lub ominię-ciem elektrowni, czyli wydłużeniem trasy lotu.

Skutkiem tych zmian jest zwiększenie strat energetycznych ptaków.

Każda zmiana szlaku wędrówki wiąże się ze wzmożonym wysiłkiem, jaki muszą ponieść ptaki. Negatywnie wpływa to na ich kondycję fizyczną.

Dystans ominięcia elektrowni będzie różny w zależności od gatunku, kondycji przelatujących ptaków oraz od warunków pogodowych²⁰.

Dla większości gatunków awifauny powstanie elektrowni wiatrowej w określonym miejscu, które stanowiło ich siedlisko lęgowe, zimowisko lub miejsce odpoczynku czy żerowisko sprawia, że miejsce to przestaje być dostępne, bezpieczne, przez co również i atrakcyjne. Jest to zjawisko związane z każdym etapem funkcjonowania farmy wiatrowej począwszy od jej budowy po eksploatację.

Budowa i eksploatacja elektrowni wiatrowych wiąże się z emisją hałasu, wibracjami oraz obecnością ludzi. Płoszenie (odstraszanie) z żerowiska lub lę-gowiska, wynikające z obecności ludzi ma wielki wpływ na takie gatunki jak np. orlik krzykliwy (Clanga pomarina)²¹. Te oddziaływania powodują zmiany w zachowaniu ptaków (gniazdujących, zimujących, odpoczywających, żerują-cych czy migrujążerują-cych). Efektem tego są: zmiany w przystępowaniu do lęgów,

1 04

zmiany w liczebności i porzucanie lęgów, zwiększenie śmiertelności piskląt i osobników dorosłych. Kolejnym efektem jest odstraszanie i wypierane pta-ków z ich siedlisk. Wyraźne są zmiany w liczebności ptapta-ków przed i po po-wstaniu elektrowni wiatrowej na danym terenie²². Zjawisko odstraszania i wypierania ptaków z terenów zajętych przez elektrownie wiatrowe jest uza-leżnione od gatunku oraz okresu fenologicznego w cyklu rocznym życia pta-ków (czasu, w którym w danym okresie roku w życiu ptapta-ków występują określone zdarzenia: przyloty, składanie jaj, odloty itd.). Ptaki w okresie migra-cji są bardziej podatne na odstraszenie niż te, które już założyły gniazda i przy-stępują do lęgów²³.

2.3. Utrata lęgowisk lub żerowisk

Budowa elektrowni wiatrowych pociąga za sobą przekształcenie obsza-rów dotąd stanowiących siedliska różnych gatunków flory i fauny. Infra-struktura elektrowni wiatrowych obejmuje duży obszar terenu²⁴. Lokalizacja farmy wiatrowej jest niezwykle istotna, aby ograniczyć jej negatywne od-działywanie na ekosystem naturalny wokół niej. Powstanie elektrowni wia-trowej może być przyczyną na przykład zmian reżimów hydrologicznych na danym obszarze, które z kolei mogą być przyczyną wysychania torfowisk i wilgotnych łąk oraz zmian w ekosystemach dolin rzecznych. Tym samym zmieni warunki siedliskowe i uniemożliwi lęgi ptaków wodno-błotnych. Bu-dowa elektrowni wiatrowych wiąże się także często z usunięciem dużych ob-szarów lasów, co stanowi bezpośrednią przyczynę utraty lęgowisk i żerowisk licznych gatunków ptaków²⁵.

2.4. Śmiertelność pośrednia, spadek liczebności oraz negatywny wpływ hałasu i wibracji

Wyniki licznych badań, monitoringów i obserwacji wskazują na nega-tywny wpływ elektrowni wiatrowych na liczebność populacji ptaków. Po-wstanie farmy wiatrowej jest przyczyną zmniejszenia liczebności populacji ptaków w stosunku do jej liczebności sprzed wykonania inwestycji. Spadek liczebności populacji ptaków na obszarach zlokalizowanych w pobliżu elektrowni wiatrowych lub na ich terenach związany jest z jednej strony z przeniesieniem się części populacji na inne tereny, z drugiej zaś – ze spadkiem powodzenia lęgów oraz odchowania młodych²⁶.

Kolizje z wiatrakami (śmiertelność bezpośrednia) wpływają na spadek liczebności populacji zwłaszcza w okresie lęgowym, gdyż śmierć dorosłego osobnika w okresie podchodzenia do lęgów i wychowania młodych może oznaczać stratę całego lęgu, ponieważ jedno z rodziców nie będzie w stanie

1 05 wychować młodych samodzielnie. Kolizje mają tragiczne skutki w przy-padku gatunków zagrożonych wyginięciem, introdukowanych i reintrodu-kowanych. W takim przypadku śmierć każdego osobnika ma wpływ na populację regionalną (a w nawet światową) danego gatunku. Idealnym przykładem wysokiej śmiertelności osobników gatunku zagrożonego w wyniku kolizji z wiatrakami jest sęp płowy (Gyps fulvus). W Polsce ptaki te występują bardzo rzadko. W XX w. zanotowano jedynie niecałe 30 przy-padków obserwacji na terenie Polski. Większość europejskiej populacji te-go gatunku zamieszkuje rejon Hiszpanii. Liczebność tych ptaków w Europie szacuje się na 19–21 tys. par, z czego Hiszpanię zamieszkuje ok.

17,5 tys. par. Liczba sępów płowych, które rocznie giną na skutek kolizji z elektrowniami wiatrowymi na terenie Hiszpanii szacowana jest na setki osobników rocznie. Przyczyną tego negatywnego oddziaływania elektrowni wiatrowych na populacje sępa płowego jest to, że rozmieszczenie farm wiatrowych pokrywa się na terenie Hiszpanii z ostojami tego gatunku. Po-wyższe straty wypływają na liczebność światowej populacji tego gatunku, która z roku na rok ulega zmniejszeniu, mimo podejmowanych licznych programów ochronnych²⁷.

Hałas emitowany przez polską elektrownię wiatrową na jej terenie wy-nosi średnio około 105 dB. Towarzyszą mu wibracje. Zarówno hałas, jak i wibracje występują ciągle. Hałas jest w tym przypadku szumem o jedna-kowej częstotliwości²⁸. Wpływa on negatywnie zarówno na zdrowie i kom-fort ludzi, jak i przedstawicieli fauny, w tym awifaunę. Oddziałuje na układ nerwowy, pokarmowy, jest przyczyną stresu. Prowadzi do zmian w beha-wiorze ptaków, np. nie przystępowaniu do lęgów, pojawianiu się chorób związanych z ciągłym stresem. Wibracje z kolei negatywnie wpływają na jaja (pękanie skorup jaj) i zarodki (powodują ich obumieranie).

Spadek liczebności związany jest także z utratą siedliska (rezygnacja z siedliska w pobliżu lub na terenie elektrowni wiatrowych) w wyniku odstraszania oraz ze śmiertelnością pośrednią. Śmiertelność pośrednia jest przede wszystkim skutkiem²⁹:

• odstraszania ptaków w okresie lęgowym – porzucanie przez ptaki lęgów lub nie podchodzenia do nich, np. w wyniku częstej obecności pracow-ników elektrowni;

• śmiertelności bezpośredniej na skutek zderzeń z elementami elektrowni wiatrowych jednego lub nawet obojga rodziców;

• obumierania zarodków lub ich uszkadzania wskutek wibracji wywoła-nych funkcjonowaniem wiatraków³⁰;

• chorób będących wynikiem stresu związanego z wibracjami, hałasem i obecnością ludzi.

1 06

Podsumowanie

Podstawową funkcją elektrowni wiatrowych, jako alternatywnego źró-dła energii jest ograniczanie zanieczyszczenia atmosfery, mającego przy-nieść korzyści dla środowiska przyrodniczego. Jednakże elektrownie wiatrowe wywierają negatywny wpływ na różnorodność biologiczną, między innymi na ptaki. Korzyści dla środowiska przyrodniczego z elek-trowni wiatrowych wydają się mniejsze niż straty przyrodnicze i ekono-miczne wynikające z ich eksploatacji. W związku z rozwojem energetyki wiatrowej należy spodziewać się kolejnych konfliktów na linii: ochrona środowiska i bioróżnorodności – promowanie elektrowni wiatrowych. Ze względu na fakt, że pojawia się coraz większa liczba elektrowni wiatro-wych, które zajmują kolejne siedliska ptaków, pomimo że oddziaływanie farmy wiatrowej jest mniejsze od innych rodzajów inwestycyjnych od-działywań antropogenicznych, należy spodziewać się, że negatywne ich oddziaływanie stopniowo będzie rosło. Istotne jest zatem poznanie nega-tywnych skutków i mechanizmów oddziaływania elektrowni wiatrowych nie tylko na ptaki, ale i na inne grupy organizmów, które stanowią bogac-two różnorodności biologicznej Polski.

***

1 07 Hasło: energetyka wiatrowa, energia wiatrowa oraz elektrownia wiatrowa, Encyklopedia PWN, www.pwn.pl, dostęp: 10.12.2013.

Konwencja o różnorodności biologicznej, www.mos.gov.pl/artykul/2959_materia-ly/10650+_konwencja_o_roznorodnosci_bilogicznej.html, dostęp: 11.12.2013.

Zgodnie z art. 3, pkt 1, ppk 6 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 r.

dotyczącego kreślenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na śro-dowisko oraz uwarunkowań związanych z klasyfikacją przedsięwzięcia do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko (Dz. U. Nr 257, poz. 2573, 2004 r.) oraz 52 art. Ustawy Prawo ochrony środowiska z 2001 r.

P. Chylarecki, A. Pasławska,Wytyczne w zakresie oceny oddziaływania elektrowni wiatro-wych na ptaki, Szczecin 2008.

A. Wuczyński, P. Chylarecki, P. Tryjanowski,Ptaki a rozwój energetyki wiatrowej – aktual-ne problemy, „Chrońmy Przyr. Ojcz.” 2009, nr 65, s. 323–328; W.P. Erickson, G.D. Johnson, i. in.,Avian collisions with wind turbines: Abstract ofexisting studies and comparisons to other sources ofavian collision mortality in the United States, Western EcoSystems Techno-logy Inc. National Wind Coordinating Committee Resource Document 2001.

P. Chylarecki, A. Pasławska,Wytyczne w zakresie oceny oddziaływania elektrowni wiatro-wych na ptaki, Szczecin 2008, s. 14; Wszelkie wytyczne dotyczące metodyki oraz termi-nów zawarte są w opracowaniu GDOŚ pt. Monitoring ptaków wodno-błotnych w okresie wędrówek. Poradnik metodyczny” oraz „Monitoring ptaków migrujących. Poradnik me-todyczny”, www.odzialywaniewiatrakow.pl, dostęp: 10.12.2013.

A.L. Drewitt, R.H.W. Langston,Assessing the impact ofwind farms on birds, „Ibis” 2006, nr 148, s. 29–42.

P. Tryjanowski, A. Wuczyński, Ocena oddziaływania farm wiatrowych na ptaki. Cz. II,

„Czysta Energia” 2009, nr 3 (89), s. 20–22; R.H.W. Langston, J. D. Pullan,Windfarms and birds: an analysis ofthe effects ofwindfarms on birds, and guidance on environmental as-sessment criteria and site selection issues. Report by Birdlife International on behalfofthe Bern Convention, RSPB, 2003.

P. Tryjanowski, A. Wuczyński, Ocena oddziaływania farm wiatrowych na ptaki. Cz. II,

„Czysta Energia” 2009, nr 3 (89), s. 20–22; W.P. Erickson, G.D. Johnson i. in.,Avian col-lisions with wind turbines: Abstract ofexisting studies and comparisons to other sources of avian collision mortality in the United States, Western EcoSystems Technology Inc.

National Wind Coordinating Committee Resource Document, 2001.

A. Wuczyński,Wpływ farm wiatrowych na ptaki. Rodzaje oddziaływań, ich znaczenie dla populacji ptasich i praktyka badań w Polsce, „Notatki Ornitologiczne” 2009, nr 50, s. 206–227; A. Kinglsey, B. Whittam, Wind Turbines and Birds. A background re-view for environmental assessment, „Environment Canada/Canadian WildLife Service”

2005, s. 81; F. Liechti, Birds: blowin’ by the wind? „J. Ornithol.” 2006, nr 147, s. 202–211.

M. Lucas, G.F.E. Janss, D.P. Whitfield, M. Ferrer, Collision fatality of raptors in wind farms does not depend on raptor abundance, „J. Applied Ecology” 2008, nr 45, s. 1695–1703.

A. Wuczyński,Wpływ farm wiatrowych na ptaki. Rodzaje oddziaływań, ich znaczenie dla populacji ptasich i praktyka badań w Polsce, „Notatki Ornitologiczne” 2009, nr 50, s. 206–227.

D. Górecki, J. Lewak i inni,Raport monitoringu ornitologicznego planowanej farmy wia-trowej Wiśniew, Jakubów 2013, s. 53.

P. Zieliński, G. Bela, A. Marchlewski,Report on monitoring ofthe windfarm impact on birds in the vicinity ofGnieżdżewo (gmina Puck, pomorskie voivodeship), 2008, s. 19, www.pepsa. com.pl/_

files/Puck_Annual%20Monitoring%20Raport_2008_Annex%20no%202.pdf, dostęp: 10.01.2014.

1 08

D. Górecki, J. Lewak i inni,Raport monitoringu ornitologicznego planowanej farmy wiatrowej Wi-śniew, Jakubów 2013, s. 53.

H. Hötker, K.-M. Thomsen, H. Jeromin,Impacts on biodiversity ofexploitation ofrene-wable energy sources: the example ofbirds and bats-facts, gaps in knowledge, demands for further research, and ornithological guidelines for the development ofrenewable ener-gy exploitation, Michael-Otto-Institut im NABU, Bergenhusen 2006.

A. Wuczyński,Wpływ farm wiatrowych na ptaki. Rodzaje oddziaływań, ich znaczenie dla populacji ptasich i praktyka badań w Polsce, „Notatki Ornitologiczne” 2009, nr 50, s. 206–227; C.G. Thelander, K.S. Smallwood, The Altamont Pass Wind Resource Area’s Effect on Birds: A Case History, (w:)Birds and wind farms: risk assessment and mitigation, M. Lucas (red.), Londyn 2007, s. 25–46.

P. Chylarecki,Wiatraki. Za dużo tego dobrego?, „Dzikie życie” 2010, nr 6; H. Wojcie-chowski, Elektrownie wiatrowe (3) – przyjazność dla środowiska, „Zielona Planeta” 2012, nr 1, s. 14.

P. Chylarecki,Wiatraki. Za dużo tego dobrego?, „Dzikie życie” 2010, nr 6.

Ibidem; A. Wuczyński,Wpływ farm wiatrowych na ptaki. Rodzaje oddziaływań, ich zna-czenie dla populacji ptasich i praktyka badań w Polsce, „Notatki Ornitologiczne” 2009, nr 50, s. 206–227; A.L. Drewitt, R.H.W. Langston,Assessing the impact ofwind farms on birds, „Ibis” 2006, nr 148, s. 29–42.

D. Górecki, J. Lewak i inni,Raport monitoringu ornitologicznego planowanej farmy wia-trowej Wiśniew, Jakubów 2013, s. 51.

A. Adamski, A. Czapulak, A. Wuczyński,Ekspertyza ornitologiczna dla określenia przy-rodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych w województwie dolnoślą-skim, Wrocław 2009, s. 52.

H. Hötker, Thomsen, K.-M. & H. Jeromin,Impacts on biodiversity ofexploitation ofrene-wable energy sources: the example ofbirds and bats – facts, gaps in knowledge, demands for furtherresearch, andguidelines for the development ofrenewable energy exploitation, Michael-Otto-Institut im NABU, Bergenhusen 2006.

A.L. Drewitt, R.H.W. Langston,Assessing the impact ofwind farms on birds, „Ibis” 2006, nr 148, s. 29–42.

A. Wuczyński,Wpływ farm wiatrowych na ptaki. Rodzaje oddziaływań, ich znaczenie dla populacji ptasich i praktyka badań w Polsce, „Notatki Ornitologiczne” 2009, nr 50, s. 206–227.

M. Carrete, J.A. Sánchez-Zapata, J.R. Benítez, i in.,Large scale risk-assessment ofwind-farms on population viability ofa globally endangered long-lived raptor, „Biol. Conserv”, 2009A.L. Drewitt, R.H.W. Langston,Assessing the impact ofwind farms on birds, „Ibis” 2006, nr 148, s. 29–42; L. Tomiałojć, T. Stawarczyk,Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczeb-ność i zmiany, PTPP „pro Natura”, Wrocław 2003; Ostatnie potwierdzenie występowania sępa płowego w Polsce miało miejsce w 2011 roku. Ptak został zlokalizowany w miejsco-wości Dąbrowica w powiecie dąbrowskim. Samica przyleciała do Polski z Bułgarii, gdzie prowadzony jest program reintrodukcji tego gatunku.Sęp płowy, http://www.artykuly.info-polska.com.pl/artykul_sep-plowy_14023, dostęp: 2.12.2013.

H. Wojciechowski,Elektrownie wiatrowe (2) – przyjazność dla środowiska, „Zielona Pla-neta” 2011, nr 6, s. 10.

H. Wojciechowski,Elektrownie wiatrowe (3) – przyjazność dla środowiska, „Zielona Pla-neta” 2012, nr 1, s. 13 – 14.

Oddziaływanie MFW, www.odzialywaniewiatrakow.pl, dostęp: 10.12.13.

***

1 09