Ochrona zasobów genetycznych zwierząt hodowlanych w Polsce

Udomowienie zwierząt odegrało ogromną rolę w rozwoju cywilizacji.

Niewątpliwie, zapewniło człowiekowi źródło pożywienia, materiałów ubraniowych, środków transportu i siły roboczej. Proces udomowienia większości gatunków zwierząt gospodarskich przypadł w okresie od 1–15 tys. lat przed naszą erą. Cywilizacje, w których zapoczątkowało się udomowienie obejmowały szczególnie Mezopotamię, Afrykę, rejony Mo-rza Śródziemnego, Chiny, a w późniejszym czasie cały świat.

Najważniejszym skutkiem udomowienia było powstanie ogromnej liczby ras i odmian o różnorodnych, unikalnych genotypach – najbardziej jest to widoczne w przypadku psów. Rasy te przystosowały się do miej-scowych zróżnicowanych warunków środowiska, zaspakajając potrzeby społeczności występujących na danym terenie. Człowiek udomowił 58 gatunków ssaków, 33 gatunki ptaków i 3 owadów. Jest to grupa, która zy-skała ważne znaczenie w rolnictwie oraz w hodowli dla celów konsump-cyjnych. Zwierzętami tymi są: ssaki kopytne (np. bydło, owce, kozy, świnie), ptaki grzebiące (np. kury, indyki, strusie), ptaki blaszkodziobe (np. kaczka domowa) owady (np. pszczoły jedwabniki,) zwierzęta futer-kowe (np. króliki, norki) oraz ryby (np. karpie). Istotnym faktem jest, iż tylko 5 gatunków (bydło, owce, kozy, świnie, kury) dostarcza ¾ produk-cji pochodzenia zwierzęcego¹. Należy uwzględnić, że przez udomowienie zmianom uległy behawioralne cechy zwierząt tj.: obniżenie poziomu agresji, zmniejszenie wrażliwości percepcyjnej, zanik lub zdecydowane ograniczenie instynktu samozachowawczego, zmiana behawioru rozrod-czego, a także wiele cech zewnętrznych, wewnętrznych i fizjologicznych.

Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa FAO jest zrzeszeniem, które posiada aktualną światową bazę danych o zasobach genetycznych zwierząt hodowlanych. „Do końca grudnia 2006, w bazie DAD-IS zgro-madzono informacje o 10 512 populacjach należących do 18 gatunków ssaków oraz o 3 505 populacjach należących do 16 gatunków ptaków, do-starczone przez poszczególne kraje świata”².

MICHAŁ KARCZMARZ, MATEUSZ DRWAL

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnowie

Organizacja opublikowała w 2007 roku raport o Stanie Zasobów Ge-netycznych Zwierząt w Świecie. Raport zawierał ocenę istniejącego stanu zasobów genetycznych zwierząt, występujących w świecie oraz ich róż-norodnych ról i funkcji. Opracowanie informuje o stanie użytkowania zwierząt w gospodarstwach, niebezpieczeństwach, które im grożą oraz o konieczności działań na rzecz ochrony ich zasobów genetycznych.

Stworzona została klasyfikacja ras, określająca liczbę w ujęciu global-nym, tzn. zawierającym wszystkie odmiany z różnych regionów świata.

Klasyfikacja ras obejmuje rasy lokalne, czyli występujące tylko w jednym kraju oraz rasy transgraniczne, występujące na obszarze wielu krajów.

Podział jest przydatny w ocenie różnorodności ras na poziomie regionu i świata. Jego zastosowanie pozwoliło stwierdzić, że na całym globie wy-stępuje 7616 ras, z których 6536 to rasy lokalne, a 1080 to rasy transgra-niczne (w tym 523 regionalne i 557 międzynarodowe). Najbardziej rozpowszechnioną rasą międzynarodową okazało się bydło holsztyńsko-fryzyjskie, które użytkowane jest w 128 krajach świata. Skrót Raportu o Stanie Zasobów Genetycznych Zwierząt w Świecie został przetłuma-czony i wydany przez Instytut Zootechniki³.

Rozmieszczenie ras w różnych rejonach globu ziemskiego nie jest równomierne. Najliczniejszą grupę użytkowanych ras (3124)⁴ odnotowa-no na kontynencie europejskim. Wynika to z faktu, że zasoby genetyczne zwierząt w Europie zostały najwnikliwiej poznane. Proces inwentaryzacji ras nie jest w pełni zakończony w krajach rozwijających się, dlatego w przyszłości ilość ras zapewne ulegnie zwiększeniu.

Wiele gatunków będących dzikimi przodkami zwierząt hodowlanych już wymarło, czego najlepszym przykładem jest tur, którego ostatnia sztuka padła w Puszczy Jaktorowskiej w 1627 roku⁵. Współcześnie żyje około 80 gatunków przodków i krewniaków zwierząt gospodarskich⁶. Wynika stąd, iż zasoby genetyczne zwierząt na Ziemi obejmują nieliczne gatunki, lecz rekompensuje to zmienność ras, odmian i linii, która wy-tworzyła się w obrębie poszczególnych z nich dzięki użytkowaniu w zmiennych warunkach środowiskowych i świadomej pracy selekcyjnej człowieka. Niepokojącym jest fakt, iż różnorodność zasobów genetycz-nych zwierząt ulega zmniejszeniu w zastraszającym tempie. Według in-formacji podanych przez FAO, 690 ras zwierząt gospodarskich już wyginęło, z tego 62 tylko od 1999 roku⁷. Około 20% ras zwierząt gospo-darskich (1491) w świecie jest zagrożonych całkowitym wyginięciem⁸.

Polska jest krajem o długoletniej tradycji działań na rzecz ochrony za-sobów genetycznych zwierząt. W latach 20. XX w. zapoczątkowano pro-gram ochrony żubra, trochę później propro-gram hodowli zachowawczej

45 konika polskiego, oparty na unikalnym systemie hodowli w rezerwacie leśnym, którego rezultatem jest jego restytucja. Sukcesem zakończyła się także praca nad odtworzeniem dwóch ras owiec, to jest wrzosówki i świ-niarki⁹. Równolegle z pierwszymi inicjatywami podjętymi przez Europej-ską Federację Zootechniczną, w latach 80. w Polsce na szeroką skalę zaczęto chronić większość rodzimych ras. Ochrona ta polegała na wspo-maganiu finansowym stad zachowawczych i stad stanowiących rezerwę genetyczną¹⁰. Niestety, Polska bezpowrotnie utraciła rasy, których nie da się już odtworzyć, należą do nich bydło czerwone rawickie i śląskie, owce łowickie, karnówki i krukówki¹¹.

Na Konferencji Narodów Zjednoczonych – Środowisko i Rozwój (UNCED czerwiec 1992) w Rio de Janeiro 167 krajów zrzeszonych w ONZ podpisało „Konwencję o różnorodności biologicznej”. Kon-wencja ta została wprowadzona w życie przez Polskę w grudniu 1995 roku, co było równoznaczne z obowiązkiem zachowania różnorodności biologicznej na terenie naszego kraju, nie tylko na obszarach chronio-nych, ale także na obszarach użytkowanych gospodarczo, głównie rol-niczo. W ten sposób kraj nasz włączył się do realizacji Światowej Strategii Zachowania Zasobów Genetycznych Zwierząt Gospodarskich, opracowanej przez Organizację Narodów Zjednoczonych do spraw Wy-żywienia i Rolnictwa (FAO). Zasoby Genetyczne Zwierząt Gospodar-skich dotyczą gatunków zwierząt, wykorzystywanych w produkcji żywności oraz działalności rolniczej. Zarządzanie Zasobami Genetycz-nymi Zwierząt Gospodarskich obejmuje całość przedsięwzięć związa-nych z charakterystyką, sposobami użytkowania, doskonaleniem i ochroną¹². W wyniku ratyfikacji Konwencji utworzono struktury orga-nizacyjne zgodne z zaleceniami FAO. Ministerstwo Rolnictwa i Gospo-darki Żywnościowej powierzyło Centralnej Stacji Hodowli Zwierząt zadania związane z koordynacją działań na rzecz ochrony zasobów ge-netycznych zwierząt gospodarskich (lipiec 1996). Na tej bazie powstał Krajowy Ośrodek Koordynacyjny, który od 1 stycznia 2002 roku działa w ramach Instytutu Zootechniki w Krakowie¹³. Na mocy 6 Artykułu Konwencji opracowano Krajową Strategię Ochrony i Zrównoważonego Użytkowania Różnorodności Biologicznej, w której nadrzędnym celem jest: „Zachowanie całego rodzimego bogactwa przyrodniczego oraz za-pewnienie trwałości i możliwości rozwoju wszystkich poziomów jego organizacji (wewnątrzgatunkowego, międzygatunkowego i ponadgatun-kowego)”¹⁴. Oznacza to, że ochrona różnorodności biologicznej obej-muje swym zasięgiem przyrodę całości kraju, bez względu na sposób jej użytkowania oraz stopień przekształcenia lub zniszczenia.

Różnorodność biologiczna (bioróżnorodność) to zmienność genetyczna czyli występowanie w danej populacji jak największej liczby odmiennych od siebie genów i ich kombinacji, ale to także jak najwyższa liczebność ga-tunków i zróżnicowanych systemów ekologicznych (np. łąki, lasy, stawy itp.), które występują na danym obszarze i na całej planecie.

W opracowanej i przedstawionej Strategii i Programie Działań zasad-niczą uwagę zwrócono na zagadnienia dotyczące Rolnictwa, Rozwoju Wsi i Rynki Rolne. Jako nadrzędny cel dla tego sektora wytyczono przy-gotowanie krajowej strategii ochrony rolniczej różnorodności biologicz-nej (agrobioróżnorodności), której istotą będzie skupienie się na ochronie wykorzystywanych przez człowieka ekosystemów rolniczych (agrosyste-mów), zasobów genetycznych roślin uprawnych i zwierząt gospodarskich oraz gatunków wolno żyjących i ich zbiorowisk będących funkcjonalnym elementem agrosystemów. Różnorakość zwierząt gospodarskich to zmienność genetyczna, która występuje wewnątrz każdej rasy, jak rów-nież pomiędzy rasami w obrębie danego gatunku zwierząt hodowlanych.

W 1999 roku podjęto działania nad Krajowym Programem Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt. Jego najważniejszym celem było za-pewnienie, że różnorodność genetyczna zwierząt gospodarskich nie-zbędnych w produkcji żywności i działalności rolniczej będzie zachowana zarówno obecnie, jak i w przyszłości. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi (w maju 2000 r.) zaakceptował opracowane i przygoto-wane do realizacji programy hodowlane w zakresie ochrony zasobów genetycznych poszczególnych populacji¹⁵. Zawierają one informacje o historii powstania danej rasy i uzasadnienie konieczności jej ochrony, wytyczają cele i precyzują przebieg działań, a także zakres ochrony in-situ i ex-situ. Programy określają również zasady i metody pracy ho-dowlanej oraz zawierają informacje dotyczące organizacji odpowie-dzialnych za ich realizację. Ochrona in-situ różnorodności genetycznej zwierząt gospodarskich obejmuje całość działań w zakresie utrzymania żywych populacji zwierząt hodowlanych, również tych, które objęto ak-tywnymi programami w agrosystemach, gdzie zostały wytworzone lub obecnie normalnie występują, nie wyłączając działań hodowlanych po-dejmowanych w celu zapewnienia ciągłego udziału tych zasobów w zrównoważonej produkcji żywności i rolnictwie na obecnym etapie i w przyszłości. Ochronaex-situ to działania na rzecz zachowania mate-riału genetycznego w postaci żywych zwierząt poza środowiskiem ma-cierzystym lub poza organizmem zwierzęcia w sztucznym środowisku, najczęściej jako tworzenie banków nasienia, oocytów, zarodków, komó-rek lub tkanek.

47 Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi zatwierdziło do realizacji łącznie 32 programy hodowlane dotyczące ochrony zasobów genetycz-nych, które obejmują 75 ras, odmian i rodów zwierząt gospodarskich oraz ryb. Realizacja programów ochrony zasobów genetycznych odbywa się głównie metodąin-situumożliwiającą ochronę poprzez użytkowanie oraz jednoczesne doskonalenie specyficznych i wartościowych cech danej ra-sy. Zagadnienia dotyczące użytkowania i wykorzystania zasobów gene-tycznych zwierząt gospodarskich regulowane są w Polsce różnymi aktami prawnymi w zakresie szeroko pojętej dziedziny chowu i hodowli zwierząt gospodarskich. W szczególności są to następujące ustawy:

•

Ustawa o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt z późniejszymi zmianami.

•

Ustawa o ochronie zwierząt z późniejszymi zmianami.

•

Ustawa o zwalczaniu chorób zakaźnych, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej.

•

Ustawa o rolnictwie ekologicznym.

•

Ustawa o stowarzyszeniach.

•

Ustawa o społeczno-zawodowych organizacjach rolniczych¹⁶.

Ustawa o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich szczegółowo omawia katalog gatunków zwierząt, które są uznawane za zwierzęta gospodarskie w Polsce. Reguluje szereg spraw z zakresu ho-dowli oraz zachowania zasobów genetycznych, dokonuje oceny wartości użytkowej i hodowlanej, prowadzenia ksiąg i rejestrów zwierząt hodow-lanych, a także działań z zakresu nadzorowania hodowli i rozrodu zwie-rząt gospodarskich. Wydane na podstawie tej ustawy rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, dotyczące szczegółowych zasad pro-wadzenia ksiąg i rejestrów zwierząt hodowlanych oraz wymagań, jakie powinny spełniać programy hodowlane, kierują szczególną uwagę na programy, których nadrzędnym celem jest ochrona oraz zachowanie za-sobów genetycznych ras i odmian zwierząt gospodarskich.

Polska to kraj dysponujący bardzo bogatymi i zróżnicowanymi zaso-bami genetycznymi zwierząt gospodarskich. Wszystkie spośród użytko-wanych gatunków reprezentowane są przez kilka do kilkunastu ras lub odmian. Jednak gwałtowne tempo zmian zachodzących w gospodarce na-szego państwa ma ogromny wpływ na rozwój populacji zwierząt gospo-darskich. Najistotniejszym zagrożeniem jest znaczne ograniczenie bioróżnorodności. Dotyczy to zarówno zmienności genetycznej krajo-wych ras zwierząt gospodarskich, jak i indywidualnej zmienności w obrę-bie ras o zasięgu szerszym, międzynarodowym, obecnie powszechnie

użytkowanych i z dużą intensywnością doskonalonych. Konieczna jest również intensyfikacja działań mających na celu zwiększenie zaintereso-wania i zrozumienia społecznego dla działań na rzecz ochrony zasobów genetycznych oraz roli i znaczenia rodzimych ras zwierząt. Rasy rodzime, mimo niższego poziomu użytkowości, charakteryzują się wieloma cenny-mi cechacenny-mi, jak: odporność na choroby, wysoka płodność i plenność, do-bre cechy mateczne, długowieczność oraz zdolności adaptacyjne do skrajnych warunków środowiskowych i paszy o niskiej jakości. W wielu przypadkach produkty uzyskiwane od tych zwierząt wyróżniają się szcze-gólną, unikatową jakością. Przygotowywane w Resorcie Rolnictwa pro-gramy rolno-środowiskowe dotyczą działań na rzecz ochrony in-situ

rodzimych ras, jak również użytkowania zwierząt na rzecz ochrony śro-dowiska oraz prowadzenia chowu i hodowli w różnorodnych, czasami trudnych warunkach środowiskowych (np. tereny górskie) i na terenach wymagających rekultywacji (odłogowanych).

Chronione w Polsce rasy zwierząt gospodarskich są żywym świadec-twem rodzimej myśli hodowlanej oraz nieodłącznym elementem ojczy-stego krajobrazu. Istotnymi ostatnio pojawiającymi się akcentami programów pomocowych Unii Europejskiej są między innymi zagadnie-nia dotyczące: odnowy i estetyzacji wsi, w tym tradycyjnego dziedzictwa kulturowego, rozwoju infrastruktury związanej z rolnictwem, turystyki wiejskiej, rozwoju wielokierunkowego rzemiosła oraz przywracania i utrzymania tzw. krajobrazu kulturowego. Hodowla ras rodzimych może wspierać i wspomagać tworzenie nisz rynkowych, na przykład w zakresie tak obecnie popularyzowanych i modnych usług agroturystycznych.

Obecność np. koni do jazdy rekreacyjnej w takim gospodarstwie czyni ofertę bardziej atrakcyjną i różnorodną.

Rozwój turystyki konnej daje szerokie możliwości znacznego wyko-rzystania dużej liczby koni hodowanych w naszym kraju. Promocja w tym kierunku przyniosłaby wielkie korzyści zarówno w zakresie ho-dowli koni, jak i tworzeniu nowych rynków pracy.

Programami ochrony zasobów genetycznych zwierząt hodowlanych obejmowane są następujące rasy:

1. Bydło

•

bydło polskie czerwone – wywodzące się bezpośrednio od udomo-wionego bydła słowiańskiego,

•

bydło czerwono białe – sprowadzone z zachodniej Europy, głównie z Fryzji i Westfalii,

•

bydło czarno białe – cenione za swoje cechy mięsno-mleczne.

2. Trzoda

•

świnia puławska – wytworzona w Instytucie Zootechniki w Puła-wach poprzez zmieszanie angielskiej świni mięsno-tłuszczowej z miejscowymi rasami,

•

świnia złotnicka biała – wyhodowana w Akademii Rolniczej w Po-znaniu, o zastosowaniu typowo mięsnym,

•

świnia złotnicka pstra – podobnie jak złotnicka biała wyhodowana przez Akademię Rolniczą w Poznaniu, o zastosowaniu mięsno-słoninowym.

3. Konie

•

koń małopolski – przedstawiciel polskiego angloaraba o odrębnych cechach obydwu ras,

•

konik polski – typowy przedstawiciel polskiej rasy koni małych wy-wodzący się bezpośrednio od dzikich koni – tarpanów,

•

koń huculski – jedna z najstarszych ras koni jaka została opisana i nadal występuje w Polsce.

4. Owce

•

owca pomorska – miejscowa najbardziej rozpowszechniona rasa owiec, ceniona za swoje mięso,

•

owca wielkopolska – wywodząca się od owiec północnoeuropejskich, najbardziej liczna rasa ceniona za dobrej jakości wełnę i skóry¹⁷. Aby chronić niezwykle cenne, rodzime rasy zwierząt gospodarskich po-trzeba działań w wielu aspektach (społecznych, ekonomicznych, ekologicz-nych), tak by zachowywać bioróżnorodność na wszystkich jej poziomach. Do przedsięwzięć podejmowanych w Polsce należy gromadzenie i przechowy-wanie materiału genetycznego dla zachowania zmienności genetycznej zwie-rząt, wyodrębnianie z budżetu państwa środków finansowych na działania związane z ochroną bioróżnorodności, a także ciągłe realizowanie nowych programów zachowania zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich.

Sukces w utrzymaniu jak największej bioróżnorodności ras w dużym stopniu zależy również od monitoringu w tym zakresie i ciągłej aktualizacji baz da-nych. Informacje powinny obejmować stan ilościowy i jakościowy w róż-nych warunkach środowiskowych na obszarze całego kraju. Jest to o tyle ważne, że teraźniejsza ochrona wielu ras daje przyszłym pokoleniom takie same szanse – co jest istotą idei zrównoważonego rozwoju.

***

B. Rischkowsky, D. Pilling,The State ofthe World’s Animal Genetic Resources for Food and Agriculture. FAO (2007a), 2008.