Nabycie prawa do urlopu wypoczynkowego w świetle wybranych ustaw szczególnych

Na innych warunkach prawo do urlopu wypoczynkowego nabywają nauczy-ciele, w tym także akademiccy. Przede wszystkim obejmują ich zwykle dłuższe okresy wyczekiwania na pierwszy urlop, w ich przypadku nie znajdują bowiem zastosowania kodeksowe regulacje dotyczące opisanego wcześniej urlopu cząst-kowego (z  wyjątkiem nauczycieli zatrudnionych w  szkołach, w  których nie ma ferii). W rezultacie pracownicy ci, szczególnie nauczyciele akademiccy, uzyskują prawo do pierwszego urlopu wypoczynkowego na mniej korzystnych zasadach niż większość pozostałych osób świadczących pracę w ramach stosunku pracy⁹², co w jakiejś mierze jest rekompensowane z kolei dłuższym jego wymiarem.

W świetle art. 65 ustawy – Karta Nauczyciela⁹³ nauczyciel zatrudniony w szko-le, w której przewidziano ferie szkolne, a zatem w zdecydowanej większości przy-padków, nabywa prawo do pierwszego urlopu w ostatnim dniu poprzedzającym ferie szkolne, a prawo do drugiego i dalszych urlopów w następnym roku kalen-darzowym.

92 Por. m.in. P. Nowik, [w:] Prawo o szkolnictwie wyższym. Komentarz, pod red. M. Pyter, Warsza-wa 2012, s. 742.

93 Ustawa z 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela, tekst jednolity Dz. U. 2018, poz. 967.

Jest to przepis, który ze względu na swą formułę budzi pewne wątpliwości, rzu-tujące na ocenę stopnia urzeczywistnienia prawa do odpoczynku w odniesieniu do tej grupy zawodowej. Przede wszystkim zwraca uwagę fakt, że łączy on bezśrednio prawo do pierwszego urlopu takiego nauczyciela z ostatnim dniem po-przedzającym ferie szkolne, ale bez konkretyzacji, o które ferie chodzi.

Z przepisów wykonawczych dotyczących organizacji roku szkolnego wynika, że w szkołach występują dwa rodzaje ferii:

– zimowe, trwające 2 tygodnie w okresie od połowy stycznia do końca lutego;

dokładny termin rozpoczęcia i zakończenia tych ferii na obszarze poszczególnych województw ogłasza z odpowiednim wyprzedzeniem minister właściwy do spraw oświaty i wychowania, co będzie miało decydujące znaczenie dla ustalenia mo-mentu nabycia prawa do pierwszego urlopu przez nauczyciela, który podjął za-trudnienie przed nadejściem tego okresu;

– letnie, które rozpoczynają się w najbliższą sobotę po zakończeniu rocznych zajęć dydaktyczno-wychowawczych i kończą się z dniem 31 sierpnia⁹⁴.

Odwołanie się przez ustawodawcę w powołanym artykule do „drugiego” urlopu może rodzić wątpliwości, o który w istocie urlop chodzi. Z literalnego brzmienia przepisów można wywnioskować, że nauczyciel, który rozpoczął pierwszą pracę z początkiem września, prawo do urlopu wypoczynkowego uzyska w dniu poprze-dzającym ferie zimowe. Problem polega jednak na tym, co z dalszym okresem jego zatrudnienia w danym roku, skoro, zgodnie z art. 65 analizowanej ustawy, „dru-gi” urlop wypoczynkowy (i kolejne) nauczyciel ten nabywa dopiero w następnym roku kalendarzowym. Skoro zatem pierwszym urlopem był dla nauczyciela urlop nabyty bezpośrednio przed wystąpieniem ferii zimowych, a przepis wskazuje tylko na jeden pierwszy urlop (a nie urlopy), to drugim powinien być urlop poprzedza-jący termin ferii letnich. Tymczasem z przepisów wynika, że nabywa się go do-piero z początkiem kolejnego roku kalendarzowego. Wówczas należałoby uznać, że za okres pracy przypadający po zakończeniu ferii zimowych aż do końca roku kalendarzowego nauczycielowi nie przysługują żadne uprawnienia urlopowe, co ewidentnie godziłoby w zasadę prawa pracowników do wypoczynku oraz regułę równego ich traktowania, także w omawianym aspekcie.

Można również rozważać, czy konstrukcja pierwszego urlopu nauczyciela nie została oparta na możliwości dwukrotnego nabycia do niego prawa i odniesiona do  roku szkolnego podjęcia pracy w  takim charakterze, co jednak z  przepisów ustawy bezpośrednio nie wynika. Nauczyciel nabywałby wówczas prawo do urlo-pu wypoczynkowego w dzień poprzedzający ferie szkolne (zarówno zimowe, jak i letnie), zaś prawo do następnych urlopów będzie on już uzyskiwać „z góry”, z po-czątkiem każdego kolejnego roku kalendarzowego.

W  literaturze dominuje jednak wykładnia, według której nauczyciel zatrud-niony w „szkole feryjnej” nabywa prawo do pierwszego urlopu wypoczynkowego

94 Por. § 3 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 18 kwietnia 2002 r.

w sprawie organizacji roku szkolnego, Dz. U. 2002, Nr 46, poz. 432, ze zm.

w ostatnim dniu poprzedzającym ferie zimowe i że urlop ten trwa wówczas przez dwa tygodnie ferii zimowych i następnie przez okres ferii letnich⁹⁵.

Istnieje zatem jeden pierwszy urlop, którego realizacja przebiega niejako w dwóch etapach, ze względu na to, że wykorzystywanie urlopu wypoczynkowego przez nauczyciela jest ex lege powiązane z okresem feryjnym (art. 64 ustawy).

Nie ma natomiast zwykle wówczas odpowiedzi na  pytanie, kiedy następu-je nabycie prawa do urlopu wypoczynkowego przez nauczyciela zatrudnionego już po okresie ferii zimowych (np. w celu zastępstwa). Wydaje się, że treść art. 65 analizowanej ustawy pozwala również wówczas uznać, że do nabycia tego prawa dochodzi ostatniego dnia poprzedzającego rozpoczęcie ferii letnich. Przepis nie wiąże przecież prawa do pierwszego urlopu wypoczynkowego nauczyciela wyłącz-nie z dwyłącz-niem występującym bezpośrednio przed feriami zimowymi.

O ile więc generalnie należy zgodzić się z takim kierunkiem interpretacji prze-pisów analizowanej ustawy, o tyle nie można łączyć prawa do pierwszego urlo-pu nauczyciela wyłącznie z okresem przerwy zimowej. Pierwszy urlop nauczyciel uzyskuje z dniem poprzedzającym najbliższe ferie, jeżeli w tym dniu takie zatrud-nienie jeszcze trwa, i urlop ten przysługuje zasadniczo, zgodnie z art. 64 Karty Nauczyciela, w wymiarze odpowiadającym okresowi ferii i w czasie ich trwania.

Z każdym następnym rokiem kalendarzowym (a nie szkolnym) nauczyciel nabywa prawo do urlopu kolejnego.

Trzeba jednocześnie zauważyć, że nabycie przez nauczyciela urlopu kolejnego

„z góry” ma mniejsze znaczenie praktyczne w porównaniu z innymi pracowni-kami, ustawodawca ograniczył bowiem dość wyraźnie swobodę stron stosunku pracy w zakresie terminu, w jakim prawo to może zostać zrealizowane, co było wyżej sygnalizowane i o czym będzie jeszcze szerzej mowa. Następuje tu zatem zagwarantowanie większej regularności tego odpoczynku kosztem właśnie owej swobody.

Przyjęcie powyższego sposobu interpretacji przepisów Karty Nauczyciela w za-kresie urlopów wypoczynkowych nie eliminuje jednak i tak wszystkich proble-mów z nią związanych. Przede wszystkim obowiązująca regulacja generuje bo-wiem problem występowania okresów pracy, którym nie odpowiada ekwiwalenty okres odpoczynku.

Tego rodzaju wątpliwości powstają w przypadku rozwiązania stosunku pracy przed upływem dnia nabycia prawa do pierwszego urlopu. Nawet jeśli nauczyciel przepracował dłuższy okres (kilka miesięcy), to, zgodnie z przyjętym w literaturze i orzecznictwie poglądem, w razie rozwiązania stosunku pracy w czasie trwania semestru zimowego, nie nabędzie on prawa do urlopu wypoczynkowego⁹⁶, choćby w zmniejszonym wymiarze.

95 Por. M. Szymańska, [w:] A. Barański, M.H. Szymańska, J. Rozwadowska-Skrzeczyńska, Karta Nauczyciela. Komentarz, Warszawa 2014, s. 383.

96 Por. tamże, s. 360. Zob. też wyrok sądu rejonowego w Ostrołęce z 27 lutego 2014 r., IV P 454/13, www.orzeczenia.ms.gov.pl.

Podobna sytuacja wystąpi w razie zatrudnienia nauczyciela w okresie przypada-jącym między feriami, np. od kwietnia do maja, na podstawie umowy terminowej (np. w celu zastępstwa)⁹⁷. Wówczas ten pracownik nie uzyska również za przepra-cowany czas prawa do pierwszego urlopu wypoczynkowego, co pośrednio stawia te osoby pod względem prawa do wypoczynku w gorszym położeniu niż pozosta-łych pracowników, w tym zatrudnionych także na podstawie umowy terminowej, ale nie w charakterze nauczyciela.

Ponadto kwestią, która może wywoływać pewne kontrowersje, jest ustalenie sposobu interpretacji pojęcia pierwszego urlopu, do którego odwołano się w Kar-cie Nauczyw Kar-ciela. Skoro ustawodawca nie posługuje się bowiem w przepisie poję-ciem pierwszej pracy, może to sugerować, że chodzi o pierwszy urlop w charak-terze nauczyciela, nawet jeśli pracownik już wielokrotnie z tego urlopu wcześniej korzystał na podstawie przepisów k.p., a nie pierwszy urlop w życiu zawodowym danego pracownika, zbiegający się z podjęciem pracy w szkole.

Trzeba przyznać, że ustawowa regulacja nie daje w tym zakresie jednoznacz-nej odpowiedzi, co dotyczy również nauczycieli akademickich i będzie w związku z tym dalej szerzej rozważane.

Podsumowując, przyjęcie pewnego okresu wyczekiwania na pierwszy urlop ge-neralnie, o czym była mowa wcześniej, jest uzasadnione i dopuszczalne, zwłaszcza jeśli, tak jak w omawianym przypadku, nie przekracza okresu sześciu miesięcy i jest powiązane z organizacją roku szkolnego. Niemniej takie konstrukcje nie są szczególnie koherentne z zasadą prawa pracownika do wypoczynku, gdyż niosą za sobą zwykle ryzyko występowania pewnych okresów wydatkowania sił, któ-rym nie będą odpowiadać żadne uprawnienia urlopowe, co staje się szczególnie widoczne w odniesieniu do zatrudnienia terminowego. Kilka umów na zastęp-stwo, obejmujących okresy przypadające w  odpowiednim czasie przed feriami, w tej samej lub różnych szkołach, będzie bowiem legalnie pozbawiać daną osobę prawa do wypoczynku rocznego, mimo liczonego łącznie kilkumiesięcznego na-wet zatrudnienia. W tym kontekście trzeba przypomnieć, że regułą przyjętą przez MOP jest nabywanie uprawnień urlopowych proporcjonalnie do okresu przepra-cowanego w danym roku, a niewystarczającego do uzyskania pełnego urlopu wy-poczynkowego (por. fragment dotyczący prawa międzynarodowego), co w anali-zowanej ustawie nie znalazło w pełni swego zastosowania.

Na  zdecydowaną krytykę zasługuje natomiast mało precyzyjny, nawet nieco chaotyczny, sposób ujęcia przez ustawodawcę omawianych zagadnień, który stwa-rza pole do różnorodnych interpretacji. Pomijając sygnalizowane wyżej wątpliwo-ści, nie do końca jasne jest przy tym w ogóle, w jakim zakresie Karta Nauczyciela reguluje problem urlopów wypoczynkowych nauczycieli wyczerpująco, a w jakim mogą znaleźć swe odpowiednie zastosowanie przepisy k.p. Stąd w praktyce

kwe-97 Art. 10 ust. 7 Karty Nauczyciela przewiduje możliwość zawarcia z nauczycielem umowy ter-minowej, także w trakcie roku szkolnego, ze względu na zaistnienie potrzeby wynikającej z organizacji nauczania lub zastępstwa nieobecnego nauczyciela.