Prawo do odpoczynku a urlopy pracownicze

Pojęcie urlopu, choć często stosowane w przepisach prawa pracy, nie zostało w nich zdefiniowane. W literaturze wskazuje się jednak, że urlop jest to okresowa przerwa w wykonywaniu pracy, przysługująca pracownikowi indywidualnie w sy-tuacjach określonych w ustawie⁵⁶¹. W bardziej opisowym ujęciu urlop pracowniczy

561 Por. T. Zieliński, Zarys…, cz. II, s. 277.

postrzega się natomiast jako przewidziane w przepisach prawa przypadki, kiedy pracownik jest zwolniony z obowiązku pozostawania w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu przeznaczonym do jej wykonywania, z po-wodów leżących po jego stronie, które sprawiają, że pracownik ma prawo do takie-go zwolnienia, oznaczające albo roszczenie wobec pracodawcy (udzielenie urlopu staje  się wówczas obowiązkiem tego ostatniego), albo przynajmniej możliwość wystąpienia do niego ze stosownym wnioskiem (przy urlopach udzielanych fa-kultatywnie), a zwolnienie to obejmuje określoną, względnie dużą liczbę dni i jest przez ustawodawcę wprost nazwane urlopem⁵⁶².

Obok urlopów na  gruncie przepisów prawa pracy można wyróżnić również zwolnienia od  pracy, potocznie określane „urlopami okolicznościowymi”, wy-mienione głównie w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udziela-nia pracownikom zwolnień od pracy⁵⁶³, ale formułowane też w aktach rangi usta-wowej (np. wynikające z Kodeksu pracy zwolnienie na poszukiwanie pracy). Trud-no wskazać na istotniejsze różnice pomiędzy nimi a instytucją urlopu, poza tym, że zwolnienia mają charakter krótkotrwały, obejmują zwykle część dnia roboczego lub pojedyncze dni, tymczasem mianem urlopów ustawodawca wydaje się określać z założenia dłuższe przerwy w wykonywaniu pracy. Ich cel, podobnie jak urlopów pracowniczych, jest zróżnicowany, ale co istotne z punktu widzenia zakresu pro-wadzonych rozważań, niepowiązany jednak bezpośrednio z funkcją wypoczynko-wą. Nie zawsze też towarzyszy im gwarancja wynagrodzenia.

Wbrew zgłaszanym w przeszłości postulatom, aby terminem „urlop”, ze wzglę-dów historycznych, społecznych i prawnych, objąć tylko urlop wypoczynkowy⁵⁶⁴, w  prawie pracy wyróżnia  się kilka co najmniej typów urlopów pracowniczych.

Obok urlopu wypoczynkowego występują również urlopy bezpłatne, szkolenio-we, urlopy związane z rodzicielstwem czy gwarantowane na gruncie określonych pragmatyk pracowniczych – urlopy dla poratowania zdrowia oraz urlopy tzw. na-ukowe. Urlopy te, oprócz różnych źródeł regulacji, odmiennych przesłanek ich nabycia i długości, mają zasadniczo, w zależności od ich rodzaju, w miarę pre-cyzyjnie określony cel prawny i tylko w jednym przypadku jest to bezpośrednio wypoczynek. Funkcja urlopu wypoczynkowego, jak podkreślano w  literaturze, jest jednocześnie jego immanentną cechą pozwalającą odróżnić go od  innych zwolnień od pracy⁵⁶⁵. Nie oznacza to, że również inne urlopy nie mogą w jakiejś mierze tej funkcji realizować, skoro wszystkie stanowią zwolnienie od obowiązku świadczenia pracy u danego pracodawcy, w tym zwłaszcza urlop bezpłatny czy urlop dla poratowania zdrowia, niemniej z całą pewnością nie wypoczynek jest ich zasadniczym przeznaczeniem. Chodzi bowiem najczęściej o przesunięcie

ca-562 Por. Z. Góral, Wprowadzenie, [w:] M. Kuba, M. Nowak, E. Staszewska, Urlopy pracownicze, red. Z. Góral, Warszawa 2016, s. 18.

563 Tekst jednolity: Dz. U. 2014, poz. 1632.

564 Por. tak M. Święcicki, Prawo pracy, s. 442.

565 Por.: J. Loga, Poglądy nauki burżuazyjnej…, s. 53 oraz W. Szubert, Zarys…, s. 225.

łej energii i wysiłku w innym niż praca kierunku, np. na opiekę nad dzieckiem, przygotowanie do egzaminów, przygotowanie pracy, m.in. habilitacyjnej, powrót do zdrowia i związaną z nim np. niezbędną rehabilitację.

W odniesieniu do urlopów bezpłatnych, które ewentualnie mogą być rozważane w kontekście wypoczynku, warto podkreślić, że one też stanowią grupę wewnętrz-nie wewnętrz-niespójną pod względem celu, któremu służą, są bowiem wśród nich przecież urlopy, których celem z definicji jest praca czy pełnienie określonych funkcji, bądź realizacja określonych zadań (np.  urlop udzielany za  zgodą pracownika w  celu wykonywania pracy u innego pracodawcy – art. 174¹ k.p., urlop dla pracownika powołanego do  pełnienia z  wyboru funkcji związkowej⁵⁶⁶, dla  członka zarządu komisarycznego na  czas pełnienia tej funkcji⁵⁶⁷ czy dla  posłów i  senatorów⁵⁶⁸).

W zasadzie ewentualnie urlop bezpłatny udzielany na wniosek pracownika, który nie ma szczególnego charakteru, oraz urlop udzielany młodocianym mogą mieć dla realizacji prawa do odpoczynku pewne znaczenie.

Jeśli chodzi o pierwszy z wymienionych urlopów, ustawodawca nie precyzuje przyczyn jego udzielenia, wymaga jedynie w tej sprawie pisemnego wniosku pra-cownika. Nie można wykluczyć zatem, że powodem wystąpienia z takim wnio-skiem będzie nadmierne zmęczenie i  związana z  nim chęć odpoczynku, choć mogą to też być zupełnie inne motywy. O uwzględnieniu lub nie wniosku pra-cownika decyduje pracodawca, stąd ewentualne gwarancje prawa do odpoczynku w tym zakresie są mocno ograniczone. Trzeba mieć również na uwadze, że nie jest on wliczany do stażu pracy, stosunek pracy ulega swego rodzaju zawieszeniu, pra-cownik nie nabywa więc prawa do różnych świadczeń w jego trakcie, w szczegól-ności nie uzyskuje wynagrodzenia. Skorzystanie z tego urlopu (jak i, co do zasady, z innych bezpłatnych) może także doprowadzić do proporcjonalnego obniżenia wymiaru urlopu wypoczynkowego, na zasadach określonych w art. 155² k.p., co będzie przedmiotem analizy w kolejnej części niniejszego opracowania⁵⁶⁹. Nie jest to zatem instytucja, która sprzyjałaby wypoczynkowi, pozwalała w szerszej skali skutecznie realizować sformułowaną w tym zakresie zasadę.

Niewątpliwie natomiast znaczenie prowypoczynkowe można przypisać urlopo-wi bezpłatnemu dotyczącemu pracowników młodocianych. Zgodnie z art. 205 § 4 k.p. urlop taki jest bowiem udzielany młodocianemu będącemu uczniem szkoły

566 Art. 25 ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych, tekst jednolity: Dz. U. 2015, poz. 1881. Por. szerzej o tym urlopie K. Rączka, Urlopy bezpłatne i zwolnienia od pracy dzia-łaczy związkowych, PiZS 2013, nr 11, s. 19 i n.

567 Art. 146 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe, tekst jednolity: Dz. U. 2015, poz. 128, ze zm.

568 Art. 29 i 30 ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora, tekst jednolity: Dz. U. 2016, poz. 1510, ze zm.

569 Wydawać by się mogło, że cele tych urlopów zostały przez ustawodawcę uznane za zbież-ne, skoro skorzystanie z urlopu bezpłatnego redukuje wymiar urlopu wypoczynkowego.

Wniosek taki należy jednak zdecydowanie odrzucić, biorąc pod uwagę, że przepis dotyczący proporcjonalnego obniżania wymiaru urlopu dotyczy z zasady wszystkich urlopów bezpłat-nych, nawet tych, które mają wyraźnie sprecyzowane przeznaczenie, inne niż odpoczynek.

dla pracujących, w okresie ferii szkolnych łącznie z urlopem wypoczynkowym, w  wymiarze nieprzekraczającym dwóch miesięcy. Przyjmuje  się, że  jego celem jest właśnie umożliwienie młodocianemu „skorzystania z wypoczynku” obejmu-jącego cały okres ferii szkolnych, w sytuacji gdy są one dłuższe niż przysługujący mu urlop wypoczynkowy⁵⁷⁰. Urlop ten stanowi zatem nieodpłatne przedłużenie czasu przeznaczonego na  odpoczynek pracownika młodocianego, uzasadnione jego wiekiem.

Szczególna jest również konstrukcja tego urlopu, podporządkowana, jak moż-na domniemywać, wskazanemu celowi. Pracodawca jest bowiem zobowiązany do jego udzielenia, jeśli z takim wnioskiem wystąpi młodociany, a ponadto wli-cza się on do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze. Praco-dawca nie ma też żadnych możliwości odwołania pracownika młodocianego z takiego urlopu bezpłatnego, a poza tym należy przyjąć, że skorzystanie z niego nie może powodować proporcjonalnego zmniejszenia rocznego wymiaru urlopu wypoczynkowego, jak to było w przypadku wcześniejszym, pozostawałoby to bo-wiem w sprzeczności z funkcją i charakterem tego urlopu⁵⁷¹.

W przypadku urlopu zdrowotnego, który bywa w praktyce niesłusznie postrze-gany jako realizujący cele wypoczynkowe⁵⁷², jego różne od urlopu wypoczynko-wego funkcje były szczególnie eksponowane w orzecznictwie Trybunału Sprawie-dliwości UE, wcześniej omawianym. Jest to urlop, który choć stanowi zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy, jak wszystkie wyżej wskazane urlopy, to jednak w  założeniu jego głównym motywem jest umożliwienie powrotu do  zdrowia w związku z trwającą lub przebytą chorobą. Wysiłek organizmu ma zatem zostać skierowany na walkę z nią oraz jej skutkami, a nie na odpoczynek w rozumieniu wcześniej przyjętym.

Tym samym realizując cele dyrektywy UE w sprawie niektórych aspektów or-ganizacji czasu pracy, należy mieć na uwadze, że urlop wypoczynkowy nie powi-nien pokrywać się z innymi zwolpowi-nieniami od pracy, których przeznaczeniem nie jest wypoczynek w rozumieniu wcześniej przyjętym, w tym m.in. właśnie urlo-pem zdrowotnym, macierzyńskim czy zwolnieniem od pracy, np. z powodu cho-roby. Jeśli pracownik nie może wykorzystać urlopu wypoczynkowego ze względu na nieobecność w pracy wywołaną wskazanymi wyżej przykładowo okolicznościa-mi, należy udzielić mu tego urlopu w innym terminie.

Tym bardziej urlop wypoczynkowy nie może przypadać na przerwy w pracy powstałe z przyczyn od pracownika niezależnych, w których ten ostatni powinien pozostawać w gotowości do jej świadczenia (np. na czas przestoju).

570 Por. E. Staszewska, [w:] M. Kuba, M. Nowak, E. Staszewska, Urlopy…, s. 171 i podana tam literatura.

571 Tamże, s. 172. Por. też E. Chmielek-Łubińska, Pracownicze urlopy bezpłatne i zwolnienia od pracy, Warszawa 1999, s. 62 i n.

572 Por. m.in. wyrok SN z 10 lutego 1988 r., I PR 7/88, „Służba Pracownicza” 1988, nr 5, s. 28. Sąd, moim zdaniem, błędnie uznał w nim, że pracownikowi korzystającemu z urlopu zdrowotne- go, który z tego powodu nie świadczył w danym roku pracy, nie przysługuje urlop wypoczyn-kowy, gdyż cele tych urlopów są zbieżne.

Zgodnie z Konstytucją oraz art. 14 k.p. nadającym prawu do odpoczynku ran-gę prawa podstawowego, urlop wypoczynkowy jest kolejną z bezpośrednich form jego realizacji.

Z perspektywy prawa do odpoczynku jest jednocześnie instytucją szczególną.

W przeciwieństwie do wcześniej wskazanych instrumentów urzeczywistniających zasadę wyrażoną w art. 14 k.p., urlop jest stosunkowo długą przerwą w świadczeniu pracy, wykorzystywaną z zasady w skali roku kalendarzowego, której celem jest peł-na regeneracja psychofizyczpeł-na organizmu, a nie tylko krótkotrwałe zabezpieczenie przed przeciążeniem pracą, nadmiernym zmęczeniem w danym dniu czy tygodniu.

Ma on zatem przyczynić się do zniwelowania swego rodzaju strat stanowiących na-turalne następstwo pracy wykonywanej przez wiele miesięcy niemal codziennie⁵⁷³. Ze swej natury powinien on umożliwić pracownikowi zmianę miejsca pobytu, oto-czenia, klimatu, oderwanie się od codziennej rutyny, a przez to sprzyjać osiągnię-ciu możliwie największego odprężenia koniecznego dla całkowitej regeneracji sił⁵⁷⁴. Z tego punktu widzenia można zaryzykować twierdzenie, że stanowi on podstawo-wy, wiodący instrument ochrony prawa do odpoczynku od wykonywanej pracy⁵⁷⁵. Niemniej nie ulega wątpliwości, że pełne, skuteczne zagwarantowanie tego pra-wa wymaga łączenia różnych, uzupełniających się elementów, a więc obok urlopu również takich, które służą skracaniu czy odpowiedniemu rozłożeniu czasu pracy⁵⁷⁶.

Współcześnie w zasadzie nie powinno budzić większych zastrzeżeń, że urlop wypoczynkowy, biorąc pod uwagę jego pojęcie i funkcje, wpisuje się też bardzo mocno w problematykę szeroko postrzeganej ochrony pracy⁵⁷⁷, której głównym celem jest ochrona życia i zdrowia osób zatrudnionych, czy nawet pośrednio w za-gadnienia szeroko rozumianego bezpieczeństwa i  higieny pracy, definiowanego jako konieczność wyeliminowania ze  środowiska pracy czynników zagrożenia dla życia i zdrowia ludzkiego⁵⁷⁸, a więc także np. nadmiernego zmęczenia. Źró-dłem owych zagrożeń może być m.in. zbyt duża uciążliwość pracy, zwłaszcza jeśli nie jest ona odpowiednio rekompensowana czasem wolnym od pracy, czy niewła-ściwa organizacja pracy⁵⁷⁹, w tym nieodpowiednie gospodarowanie czasem pracy zatrudnionych w zakładzie osób.

573 Por. A. Uklejska, Aktualne kierunki…, s. 23.

574 Tamże.

575 Nieco inaczej na tę kwestię zapatruje się A. Kosut. Autorka uznała, że zmiany dokonane w ostatnich latach w obszarze czasu pracy, dotyczące m.in. okresów odpoczynku czy maksy- malnej tygodniowej normy czasu pracy, nadają tym instrumentom pierwszorzędne znacze-nie w zakresie realizacji zasady wyrażonej w art. 14 k.p. Por. taż, Przemiany regulacji prawnej urlopów wypoczynkowych w Kodeksie pracy, [w:] Przemiany prawa pracy…, s. 194.

576 Por. A. Uklejska, Aktualne kierunki…, s. 23. Teza ta słusznie znalazła aprobatę we współcze-snych analizach prawa urlopowego; por. A. Kosut, Przemiany…, s. 194.

577 Ochrona pracy w znaczeniu szerszym to „wszystkie normy prawa pracy, które służą intere-som życiowym pracowników”. Por. L. Florek, T. Zieliński, Prawo pracy, s. 225 i n.

578 Por. A. Nałęcz, Ochrona pracy, [w:] Polityka społeczna, red. A. Rajkiewicz, Warszawa 1979, s. 399. L. Florek ujmuje to jako „wyłączenie lub zmniejszenie niekorzystnego wpływu pracy”

na zdrowie fizyczne i psychiczne pracownika. Por. L. Florek, T. Zieliński, Prawo pracy, s. 225.

579 Por. M. Święcicki, Prawo pracy, s. 493.

Aspekt ten jest szczególnie eksponowany na gruncie prawa UE oraz towarzy-szącego mu orzecznictwa (por. wcześniejsze rozważania).

Posługując  się pojęciem ochrony zdrowia, należy je interpretować szeroko, zwłaszcza w  kontekście problematyki czasu pracy i  urlopów wypoczynkowych.

Zdrowie, zgodnie z Konstytucją Światowej Organizacji Zdrowia, jest „stanem zu-pełnej pomyślności fizycznej, umysłowej i społecznej, a nie jedynie brakiem cho-roby lub ułomności”⁵⁸⁰. Korzystanie z „najwyższego, osiągalnego poziomu zdrowia jest jednym z podstawowych praw każdej istoty ludzkiej”⁵⁸¹.

Tymczasem w zakresie fizjologii pracy, o czym była mowa na początku niniej-szego opracowania, z całą mocą podkreśla się negatywny wpływ na tak rozumia-ne zdrowie człowieka braku równowagi pomiędzy wydatkowaniem sił w związku z pracą a czasem na ich regenerację⁵⁸². Odpoczynek jest jednym z podstawowych warunków utrzymania dobrej kondycji psychicznej i  fizycznej organizmu, jego wysokiej odporności na stres i inne związane z pracą czynniki. Jego niedostatek stanowi zagrożenie nie tylko dla samego zatrudnionego, ale także współpracują-cych z nim osób, może bowiem zwiększać ryzyko wypadku przy pracy w związku z nadmiernym zmęczeniem pracownika i osłabieniem jego refleksu i koncentracji.

Bywa jednak, że poza główną funkcją urlopu wypoczynkowego, tj. funkcją wy-poczynkową, ustawodawcy starali  się poprzez tę instytucję realizować również inne cele, niekiedy pozostające nawet z nią w sprzeczności. Urlop był bowiem, szczególnie w przeszłości, również w polskim prawie, wykorzystywany jako środek służący do dyscyplinowania pracowników czy mający skłaniać ich do pozostawa-nia w stałym zatrudnieniu. Znajdowało to wyraz przede wszystkim w konstrukcji przesłanek nabycia prawa do urlopu oraz jego wymiaru.

5.  Urlop wypoczynkowy jako podstawowy