I ICH RELACJĄ DO RZECZY ZNALEZIONYCH
3. Nabycie własności zwierząt bezdomnych, a porzucenie rzeczy i zwierząt
Przyjmuje się, że zgubienie rzeczy oznacza utratę przez właściciela władz-twa nad ruchomością, połączoną z brakiem wiedzy o tym, gdzie się ona znajduje, zaś porzucenie rzeczy prowadzi do utraty przez właściciela władztwa nad ruchomością w wyniku jego własnego zachowania się11. Dla utraty własności rzeczy porzuconej kluczowe jest ustalenie zamiaru wła-ściciela – czy chciał on wyzbyć się jedynie posiadania rzeczy czy także jej
10 Dz.U. z 2015 r., poz. 1094 ze zm.
11 Tak np. wyrok SN z 16 lutego 2012 r., III CSK 208/11 https://www.saos.org.pl/
judgments/97206. Zob. też M. Skonieczny, op. cit., s. 52–55.
AR T YKUŁY
własności. Z wyroku Sądu Najwyższego z 6 lipca 2007 r. (sygn. akt III CSK 87/0712) i z uchwały 7 sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z 29 listopada 2010 r. (sygn. akt I OPS 1/1013) wynika że, w razie porzucenia rzeczy bez zamiaru wyzbycia się jej własności, sama utrata posiadania nie decyduje o uznaniu rzeczy za niczyją (w powołanych orzeczeniach utoż-samiono nieściśle rzecz niczyją z rzeczą porzuconą). Do utraty własności potrzeba jeszcze woli właściciela, czy to występującej już przy porzuceniu rzeczy – manifestującej się lekceważącym i niestarannym podejściem do rzeczy, jak np. pozostawieniu jej bez opieki w miejscu dostępnym dla in-nych czy to polegającej na tzw. przemilczeniu – bezczynności właściciela, który nie daje wyrazu swej woli odzyskania opuszczonego mienia. Wola właściciela może być ujawniona wprost albo wynikać z jego zachowania na tle okoliczności porzucenia rzeczy. Zamiar porzucenia (ściślej wyzby-cia się własności) można przyjąć jedynie wtedy, gdy niewątpliwe jest, że los rzeczy jest dotychczasowemu właścicielowi rzeczywiście obojętny i nie ma on nic przeciwko temu, by rzecz zawłaszczył ktoś inny. Ta linia orzecz-nicza jest ugruntowana; podobne tezy sformułowano już w wyroku SN z 1 października 1973 r., I CR 387/7314.
Judykatura zmodyfikowała to rozumowanie w odniesieniu do zwierząt, ze względu na ich dereifikację i wiążący się z nią wymóg odpowiedniego stosowania przepisów K.c. Sprawy te były przedmiotem interesującego wy-roku NSA z 3 listopada 2011 r. II OSK 1628/1115. Wskazano w nim m.in., że dereifikacja zwierząt, wprowadzona w art. 1 ust. 1 u.o.z., wywarła wpływ na doktrynę prawa cywilnego. Pojawił się bowiem podział obiektów mate-rialnych na rzeczy w ścisłym techniczno-prawnym znaczeniu (sui generis) oraz zwierzęta jako istoty żyjące. Przyjęto też, że prawo własności zwierzę-cia, ze względu na przedmiot niebędący rzeczą, nie jest własnością w rozu-mieniu art. 140 K.c. Przepisy K.c. o treści i wykonywania własności mają tu jedynie odpowiednie zastosowanie, które może polegać na ich zastoso-waniu wprost, z odpowiednimi modyfikacjami lub na odmowie zastosowa-nia, ze względu na różnice między instytucjami normowanymi przepisem
12 OSNC-ZD 2008/3/64.
13 ONSAiWSA z 2011 r. nr 1, poz. 4.
14 Biul. SN 1974, nr 1, poz. 5.
15 http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/0297198B02.
AR T YKUŁY
odsyłającym i przepisem odesłania. Przy stosowaniu przepisów prawa cy-wilnego w odniesieniu do zwierząt należy rozważyć ewentualną ich reinter-pretację z uwagi na to, że zwierzę jest istotą żyjącą oraz uwzględnić kwestie humanitarne. Ograniczeniu ulega zwłaszcza wykonywanie praw właści-cielskich wobec zwierząt ze względu na zakaz okrutnego ich traktowania.
Sąd wskazał także, że stosowanie art. 180 K.c. wobec zwierząt porzu-conych z zamiarem pozbycia się byłoby nieskuteczne w związku z art. 58
§ 1 K.c., według którego czynność prawna sprzeczna z ustawą jest nie-ważna. W razie porzucenia zwierzęcia, co stanowi znęcanie się nad nim (art. 6 ust. 2 pkt 11 u.o.z.), zastosowanie znajduje art. 181 K.c. Porzu-cający zwierzę traci jego własność. Zwierzę porzucone staje się niczyje, a jego własność nabywa ten, kto objął je w posiadanie samoistne (art. 181 K.c.), tj. przygarnął. Do zwierząt porzuconych nie znajduje też zastoso-wania art. 187 K.c., określający terminy, po upływie których rzecz staje się własnością nowego podmiotu. Dlatego też, zwierzę porzucone, wyła-pane i oddane do schroniska, może być zbyte po upływie terminów usta-lonych uchwałą rady gminy w sprawie odławiania (do 2012 r. wyłapywa-nia) zwierząt bezdomnych, podejmowaną na podstawie art. 11a ust. 1 i 2 u.o.z. (do 2012 r. – art. 11 ust. 3 u.o.z.). Nie dotyczy to jednak zwierząt, które zabłąkały się lub uciekły, gdyż właściciel nie traci ich własności, a odpowiednie zastosowanie znajdują przepisy o rzeczach znalezionych.
Wyrok ten nie wyjaśnia jednak, jak np. odróżnić zwierzę, które ucie-kło lub zabłąkało się od zwierzęcia porzuconego, jeśli niewiadome są oko-liczności utraty jego posiadania, a dotychczasowy właściciel pozostaje nieznany. W praktyce może to być niełatwe, a każdy przypadek należy roz-patrywać indywidualnie. Wskazówkę daje tu art. 10a ust. 3 u.o.z., zabra-niający puszczania psów bez możliwości ich kontroli i bez oznakowania umożliwiającego identyfikację właściciela lub opiekuna. Naruszenie tego zakazu stanowi wykroczenie z art. 37 u.o.z., co przemawia za uznawaniem za porzucone psów puszczonych wolno bez oznakowania (jego brak istot-nie utrudnia identyfikację właściciela). Niemistot-niej istot-nie ma ustawowego obo-wiązku znakowania psów, choć podlegają one rejestracji16.
16 Przy obowiązkowym szczepieniu przeciwko wściekliźnie w rejestrach prowadzo-nych przez urzędowych lekarzy weterynarii; dane z nich przekazywane są powiato-wemu lekarzowi weterynarii.
AR T YKUŁY
Rozstrzygnięcie powyższych wątpliwości ma zasadnicze znaczenie dla wypracowania optymalnego i zgodnego z prawem sposobu postępo-wania z bezdomnymi zwierzętami, zwłaszcza wyłapanymi przez gminę i oddanymi do schroniska.
Sytuację prawną zwierząt kształtują także od 2012 r. programy opie-ki nad zwierzętami bezdomnymi i zapobieganiu bezdomności zwierząt (programy), uchwalane co roku przez rady gmin, zgodnie z art. 11a ust. 1 u.o.z.17 Ich tematyka, choć szeroka, do 6 stycznia 2017 r. nie miała jednak charakteru kompleksowego i obejmowała tylko ściśle określone (wybra-ne) kwestie: elementy obligatoryjne określone w art. 11a ust. 2 pkt 1–8 (np. zapewnienie bezdomnym zwierzętom miejsca w schronisku dla zwierząt, odławianie tych zwierząt i poszukiwanie właścicieli dla nich) oraz fakultatywny plan znakowania zwierząt w gminie (art. 11a ust. 3).
Plany te, rzadko uchwalane, nie tworzą spójnego systemu znakowania i mają znikomy wpływ na ograniczenie populacji zwierząt bezdomnych.
Z dniem 6 stycznia 2017 r. wprowadzono istotne zmiany w zakresie te-matyki programów: mogą one obecnie obejmować inne kwestie, niż wy-raźnie wskazane w art. 11a ust. 2 u.o.z., a także zawierać plan sterylizacji i kastracji zwierząt w gminie (dodany art. 11a ust. 3a).
W orzecznictwie sądów administracyjnych wykształcił się pogląd, że program może nakładać obowiązki także na podmioty zewnętrzne, a wówczas stanowić on będzie akt prawa miejscowego. Musi on obej-mować wszystkie obligatoryjne elementy i nie może zawierać treści nie-przewidzianych prawem (co uległo zmianie po 6 stycznia 2017 r.), ani wkraczać w materię ustawową np. ustalać kryteriów uznania zwierząt za bezdomne, czy zobowiązywać właścicieli psów do ujawniania danych osobowych18. Wprowadzanie w programie rozwiązań niewynikających wprost z przepisów prawa, nawet racjonalnych, stwarzało więc w po-przednim stanie prawnym ryzyko zakwestionowania go przez wojewo-dę (w rozstrzygnięciu nadzorczym) lub sąd administracyjny (wskutek skargi wojewody lub organizacji zajmującej się ochroną zwierząt).
17 Dalej gminne programy opieki.
18 Zob. np. M. Rudy, Program opieki nad zwierzętami bezdomnymi oraz zapobiegania bez-domności zwierząt, http://www.prawoweterynaryjne.pl/artykuly/program-opieki-nad- zwie rzetami-bezdomnymi-oraz-zapobiegania-bezdomnosci-zwierzat/; Raport 2016, s. 34–44; oraz S. Czarnow, op. cit., s. 159 i powołane tam orzecznictwo.