Określenie głównych zasad reżimu odpowiedzialności dyscyplinarnej radców prawnych wymaga odniesienia się do podstawowego aktu praw-nego regulującego funkcjonowanie samorządu radców prawnych – usta-wy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych. Miarodajny w tym zakresie jest rozdział 6 Ustawy. Ustalenie podstaw odpowiedzialności dyscypli-narnej wymaga natomiast dokonania wykładni artykułu 64 Ustawy.
Dalsze rozważania będą koncentrowały się wokół zasad odpowiedzial-ności radcy prawnego z pominięciem problematyki odpowiedzialodpowiedzial-ności aplikantów radcowskich. Poza zakresem niniejszego artykułu pozostaje również sytuacja, w której radca prawny wbrew obowiązkowi ustawowe-mu nie zawarł umowy ubezpieczenia.
Zgodnie z treścią artykułu 64 ustęp 1 punkt 1 radca prawny podle-ga odpowiedzialności za zawinione, nienależyte wykonywanie zawodu.
38 H. Izdebski, Etyka radcy prawnego, [w:] E. Łojko (red.), Etyka prawnika. Etyka na-uczyciela zawodu prawniczego, Warszawa 2006, s. 101.
AR T YKUŁY
Wskazana wyżej norma zakreśla zatem pierwszą podstawę odpowie-dzialności dyscyplinarnej.
Artykuł 64 ustęp 1 punkt 2 stanowi, że radca prawny odpowiada dys-cyplinarnie za czyny sprzeczne ze ślubowaniem radcowskim lub zasadami etyki radcy prawnego. Omawiana norma wprowadza dwie równoległe pod-stawy odpowiedzialności. Konstrukcja tego przepisu przypomina swym kształtem przepis blankietowy, gdyż odsyła adresata normy, w pierwszym przypadku do artykułu 27 ustęp 1 Ustawy, który zawiera treść roty ślubo-wania składanego przez radcę prawnego, w drugim zaś do zasad etyki rad-cy prawnego. Oznacza to, że uszczegółowienie wskazanych podstaw od-powiedzialności wymaga określenia po pierwsze czynu radcy prawnego podlegającego ocenie, po drugie zaś wzorców tej oceny – czyli treści roty ślubowania oraz treści zasad etyki radcy prawnego.
W pierwszym przypadku powstaje uzasadnione pytanie dotyczą-ce charakteru prawnego tekstu ślubowania. Rota ślubowania ma za-tem charakter nie tyko dekoracyjny i uroczysty lecz pełni rolę samoist-nej podstawy odpowiedzialności dyscyplinarsamoist-nej. Wydaje się, że może to komplikować dokonanie oceny danego zachowania radcy prawnego w postępowaniu dyscyplinarnym gdyż treść ślubowania sama w sobie zawiera pojęcia niedookreślone i wyjątkowo ocenne, należące raczej do sfery filozofii i moralności – a zatem odmiennych od prawa pozytywne-go systemów normatywnych. Należy w tym miejscu zauważyć, że oprócz wspomnianych już pojęć ocennych, norma ta zawiera dodatkowo odnie-sienie do „zasad etyki radcy prawnego” Chodzi o fragment ślubowania, wedle którego radca prawny wykonując zawód ma postępować „godnie i uczciwie, kierując się zasadami etyki radcy prawnego i sprawiedliwo-ści”. Tworzy to dodatkową trudność w identyfikacji podstawy odpowie-dzialności, gdyż ustawodawca odnosi artykuł 27 ustęp 1 do artykułu 64 ustęp 1 punkt 2. Elementem wspólnym tych przepisów są zasady etyki radcowskiej. Można zatem zasadnie twierdzić, że „zasady etyki radcow-skiej” stanowią najważniejszy punkt odniesienia do ocen zachowań rad-ców prawnych.
Próba interpretacji norm zakreślających podstawy odpowiedzialności dyscyplinarnej Ustawy wymaga zatem ustalenia treści zasad etyki rad-cowskiej. Tym samym Ustawa odsyła do przepisów prawa korporacyjne-go. Chodzi o Kodeks Etyki Radcy Prawnego (dalej KERP), który stanowi
AR T YKUŁY
załącznik do Uchwały nr 3/2014 r. Nadzwyczajnego Krajowego Zjazdu Radców Prawnych z dnia 22 listopada 2014 r. Fundamentem aksjologicz-nym, na których opiera się KERP jest zbiór wartości, co do których ist-nieje przekonanie, iż stanowią one rdzeń wykonywania wolnego zawodu prawniczego, w ramach którego dąży się do balansu pomiędzy interesa-mi klienta, interesainteresa-mi pełnomocnika, interesainteresa-mi korporacji zawodowej i w niektórych wypadkach interesu publicznego. W tym kontekście mówi się o tzw. core values of legal profession. Na przykład rozdział 2 KERP wy-mienia zachowanie niezależności – art. 7, unikanie konfliktu interesów – art. 8, ochronę tajemnicy zawodowej – art. 9 oraz zakaz udzielania przez radcę prawnego pomocy prawnej w celach kryminalnych – art. 10.
Według T. Pietrzykowskiego podstawowe wartości etyki radcy praw-nego to godność zawodu, niezależność, lojalność wobec klienta (zaufa-nie), profesjonalizm, praworządność, samorządność zawodowa39.
Z punktu widzenia historii zawodów prawniczych KERP stanowi kontynuację wcześniejszych przekonań dotyczących roli i zakresu obo-wiązków prawnika, stylu wykonywania wolnego zawodu. W literaturze przedmiotu podkreśla się, iż:
W prawniczej kulturze europejskiej już od czasów prawa rzymskiego za-sadnicze miejsce zajmuje myślenie według specyficznego zbioru wartości etyczno-zawodowych. Zdaniem M. Kuryłowicza, etyczno-zawodowa spu-ścizna prawa rzymskiego stanowi wręcz najważniejszy, podstawowy ele-ment tożsamości współczesnych kontynentalnych zawodów prawniczych.
Abstrakcyjne pojęcia i wartości, takie jak bonum et aequum, iustitia czy hu-manitas, bez względu na systemowe różnice, są jednocześnie podstawą wszystkich etyk prawniczych oraz prawa w naszym kręgu kulturowym40. Szczegółowa analiza treści postanowień KERP przekracza ramy ni-niejszego artykułu, gdyż dokument ten z racji swej obszerności może stanowić odrębny przedmiot rozważań. Norma zawarta w artykule 3 KERP wprost stwierdza, że naruszenie postanowień Kodeksu stanowi podstawę odpowiedzialności dyscyplinarnej.
39 T. Pietrzykowski, Etyka i deontologia zawodowa [w:] A. Bereza (red.), Zawód radcy prawnego. Historia zawodu i zasady jego wykonywania, Warszawa 2013, s. 163.
40 M. Pieniążek, op. cit., s. 275.
AR T YKUŁY
Abstrahując od poszczególnych postanowień KERP warto dokonać ca-łościowej oceny tego aktu. Istota dylematu polega na tym, czy KERP wy-czerpująco określa wszystkie „zasady etyki radcowskiej”? Nie przekonuje argument D. Sałajewskiego, że kodeks etyczny bez postępowania dyscypli-narnego staje się bezużyteczny. Jego zdaniem postępowanie to jedyny in-strument sprawowania pieczy nad należytym wykonywaniem zawodu41.
Kodeksy etyczne nie są kodeksami prawa pozytywnego. Trzeba w tym miejscu podkreślić, że obowiązek postępowania zgodnie z zasa-dami etyki zawodowej nie może być utożsamiony z obowiązkiem prze-strzegania postanowień KERP, ponieważ zasady etyczne mają charakter wiążący bez względu na to, czy zostały objęte kodyfikacją czy też nie42. Jest to jeden z przejawów problemu jurydyzacji etyki zawodowej, która sama w sobie jest postrzegana jako kontrowersyjna. Problem ten widocz-ny jest już na poziomie definiowania kodeksu etycznego. Jak krytycznie zauważa R. Tokarczyk: „Nazywanie zbiorów norm etyki zawodowej ko-deksami etycznymi bywa mylące wtedy, kiedy nie są one par excellance normami moralnymi, lecz głównie regułami postępowania zawodowe-go. Wówczas należałoby je raczej nazwać kodeksami postępowania (code of conduct) albo kodeksami praktyki (code of practice). Jednocześnie na-leży pamiętać, że samo utworzenie tego rodzaju kodeksu bez ustano-wienia środków gwarantujących jego przestrzeganie nie może zapewnić sukcesu. Może natomiast rodzić moralny cynizm i zawodowe samozado-wolenie, że budząca niepokój sprawa została załatwiona”43.
Trzeba też zauważyć, że jurydyzacja zakłada sformalizowanie po-winności zawodowych w sposób zupełny, podczas gdy w przypadku etycznego zachowania nie da się z góry przewidzieć wszystkich sytuacji, w których dochodzi do złamania tych zasad44. Kwestię tą trafnie roz-strzyga T. Pietrzykowski:
41 D. Sałajewski, Postępowania dyscyplinarne w wolnych zawodach prawniczych w ujęciu samorządu radców prawnych [w:] A. Bodnar, P. Kubaszewski (red.), Postępowania dyscyplinarne…op. cit., s. 17.
42 Por. I. Bogucka, Kodeksy etyki zawodowej [w:] P. Skuczyński, S. Sykuna (red.), Leksy-kon etyki prawniczej, Warszawa 2013 r., s. 199.
43 R. Tokarczyk, op. cit., s. 78.
44 P. Skuczyński, Metoda i przedmiot etyki prawniczej [w:] H. Izdebski, P. Skuczyński (red.), Etyka zawodów prawniczych. Etyka prawnicza, Warszawa 2006 r., s. 61.
AR T YKUŁY
[…] formalna zgodność zachowania z normami jakiegokolwiek uchwalo-nego aktu normatywuchwalo-nego nie może zastąpić obowiązku dokonywania sa-modzielnych ocen ani też zwolnić z moralnej odpowiedzialności za własne czyny. […] Do naruszenia etyki zawodowej może dojść mimo braku wyraź-nej niezgodności zachowania z jakimś konkretnym nakazem czy zakazem wymienionym w kodeksie45.
Warto też wskazać pogląd R. Tokarczyka, który trafnie zauważył, iż:
Prawnicy mają zawsze do czynienia z konkretnymi sprawami, niewiele mogą się dowiedzieć dla swojego zawodowego modus vivendi z takich ogól-nikowych kodeksów. Podobnie jak formalistyczna praktyka prawnicza, także i etyka prawnicza jest redukowana do technicznej zgodności z pro-stymi zestawami tego, co można czynić i tego czynić nie należy. Prawnicze podejście do etyki, takie samo jak do prawa, redukuje ją do zestawów norm, którymi można dysponować i manipulować dla założonych celów46.
Z punktu widzenia praktyki ważna staje się kwestia oceny zachowań radcy prawnego w życiu prywatnym a nie zawodowym. W doktrynie konkurują ze sobą dwa opozycyjne punkty widzenia.
Z jednej strony W. Marchwicki na gruncie etyki adwokackiej czyni interesującą uwagę, iż:
Sądownictwo dyscyplinarne nie może także korygować każdego niewła-ściwego zachowania adwokata. Odpowiedzialność dyscyplinarna nie po-winna się przekształcać w szkołę dobrych manier. Zatem mimo że wizeru-nek adwokata, a w konsekwencji także całego zawodu cierpi, gdy adwokat przeklina, parkuje w niedozwolonym miejscu bądź jeździ bez ważnego bi-letu, to jednak ściganie takich zachowań na drodze dyscyplinarnej nie wy-daje się zasadne. Przyjęcie takiego modelu postępowania dyscyplinarnego mogłoby prowadzić raczej do ośmieszenia całej instytucji47.
Z drugiej zaś strony R. Tokarczyk stwierdza, że:
45 T. Pietrzykowski, Etyka i deontologia zawodowa…, op. cit., s. 158.
46 R. Tokarczyk, Etyka prawnicza, Warszawa 2011 r., s. 70.
47 W. Marchwicki, Adwokackie postępowanie dyscyplinarne – postrzeganie w opinii pu-blicznej oraz propozycje zmian, [w:] A. Bodnar, P. Kubaszewski, Postępowania dyscy-plinarne…, op. cit., s. 48.
AR T YKUŁY
Radca prawny ponosi odpowiedzialność dyscyplinarną za nietypowe za-chowania we wszystkich sferach swojej działalności – zawodowej, publicz-nej i życia prywatnego. Uzasadnione to jest cechą jego zawodu – zawodu za-ufania publicznego. Do odpowiedzialności dyscyplinarnej radcy zaliczane są te wszystkie przewinienia, które za takie uznawano w starszym orzecz-nictwie adwokackim48.
Wydaje się oczywiste, że wyżej wskazany dylemat musi być każdo-razowo rozwiązywany poprzez analizę indywidualnego przypadku, uwzględniając wszystkie okoliczności. Jak zauważył T. Pietrzykowski:
Od przedstawicieli danego zawodu oczekuje się zdolności do rozpoznawa-nia sytuacji, w których ciążą na nich określone powinności moralne, na-kazujące w szczególności przede wszystkim im dostrzeżenie i uwzględnie-nie wartości doniosłych dla wyboru właściwego sposobu zachowania się w danej sprawie. Chodzi tu więc o wartości i normy moralne istotne tak-że ze względu na aprobowany społecznie wzorzec osoby wykonującej dany zawód, a nie tylko ze względu na indywidualne, przekonania moralne po-szczególnych jego przedstawicieli49.
W świetle tego poglądu staje się oczywiste, że ocena deliktów dyscy-plinarnych stanowi trudne przedsięwzięcie z pogranicza prawa, deonto-logii zawodowej i etyki. Pokazuje to również skalę trudności, z którymi muszą się mierzyć organy sądownictwa dyscyplinarnego w wolnych za-wodach prawniczych.
Bibliografia
Andrejew I., Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa 1970.
Bodnar A., Postępowania dyscyplinarne w wolnych zawodach prawniczych w kontekście orzecznictwa ETPC [w:] A. Bodnar, P. Kubaszewski (red.), Postępowania dyscyplinarne w wolnych zawodach prawniczych.
Model ustrojowy i praktyka, Warszawa 2013.
48 R. Tokarczyk, Etyka…, op. cit., s. 207.
49 T. Pietrzykowski, op. cit., s. 157.
AR T YKUŁY
Bogucka I, Kodeksy etyki zawodowej [w:] P. Skuczyński, S. Sykuna (red.), Leksykon etyki prawniczej, Warszawa 2013.
Buchała K., Prawo karne materialne, Warszawa 1989.
Bujko W., Odpowiedzialność dyscyplinarna [w:] A. Bereza (red.), Zawód radcy prawnego. Historia zawodu i zasady jego wykonywania, Warsza-wa 2013.
Bojańczyk A., Z problematyki relacji między odpowiedzialnością dyscypli-narną i karną (na przykładzie odpowiedzialności dyscyplinarnej zawo-dów prawniczych), „Państwo i Prawo” 2004, Z. 9.
Cieślak M., Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Warszawa 1994.
Giętkowski R., Odpowiedzialność dyscyplinarna w prawie polskim, Lex.
Gusowski M., Konkurencyjność kancelarii prawnych. Jak zdobyć i utrzy-mać przewagę?, Warszawa 2017.
Izdebski H., Etyka radcy prawnego, [w:] E. Łojko (red.), Etyka prawnika.
Etyka nauczyciela zawodu prawniczego, Warszawa 2006.
Kozielewicz W., Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych i notariuszy, LEX.
Kozielewicz W., Odpowiedzialność sędziego za wykroczenie [w:] P. Kar-das, T. Sroka, A. Zoll (red.), Państwo prawa i prawo karne. Księga jubi-leuszowa Profesora Andrzeja Zolla. Tom II, Warszawa 2012.
Kozielewicz W., Postępowania dyscyplinarne w wolnych zawodach praw-niczych w praktyce orzeczniczej SN [w:] A. Bodnar, P. Kubaszewski (red.), Postępowania dyscyplinarne w wolnych zawodach prawniczych.
Model ustrojowy i praktyka, Warszawa 2013.
Kozielewicz W., Stosowanie prawa karnego materialnego i procesowego w postępowaniu dyscyplinarnym w sprawach sędziów (zarys problema-tyki) [w:] L. Leszczyński i in. (red.), W kręgu teorii i praktyki prawa karnego. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Wąska, Lublin 2005.
Marchwicki W., Adwokackie postępowanie dyscyplinarne – postrzega-nie w opinii publicznej oraz propozycje zmian, [w:] A. Bodnar, P. Ku-baszewski, Postępowania dyscyplinarne w wolnych zawodach prawni-czych. Model ustrojowy i praktyka, Warszawa 2013.
Michałowski A., Postępowania dyscyplinarne w wolnych zawodach praw-niczych z punktu widzenia adwokata [w:] A. Bodnar, P. Kubaszewski
AR T YKUŁY
(red.), Postępowania dyscyplinarne w wolnych zawodach prawniczych.
Model ustrojowy i praktyka, Warszawa 2013.
Laskowski M., Czy odpowiedzialność dyscyplinarna jest rodzajem odpowie-dzialności karnej?, „Themis Polska Nova” 2013, Nr 1 (4).
Mering K, Górecki K., Co trafia na wokandę WSD?, „Radca Prawny” 2017, nr 170, .
Morawski L., Dwugłos na temat Demokracja a przywileje korporacyjne,
„Państwo i Prawo” 2007, Nr 6.
Pieniążek M, Etyka sytuacyjna prawnika, Warszawa 2008.
Pietrzykowski T., Etyka i deontologia zawodowa [w:] A. Bereza (red.), Za-wód radcy prawnego. Historia zawodu i zasady jego wykonywania, War-szawa 2013.
Winczorek J., Czy istnieje etyka prawnicza? Kilka uwag ze stanowiska so-cjologicznej teorii norm, [w:] H. Izdebski, P. Skuczyński (red.), Etyka prawnicza. Stanowiska i perspektywy 2, Warszawa 2011.
Piesiewicz K, Komar M., Skandalu nie będzie, Warszawa 2013.
Sałajewski D., Postępowania dyscyplinarne w wolnych zawodach prawni-czych w ujęciu samorządu radców prawnych [w:] A. Bodnar, P. Kuba-szewski (red.), Postępowania dyscyplinarne w wolnych zawodach praw-niczych. Model ustrojowy i praktyka, Warszawa 2013.
Skuczyński P., Aktualne problemy odpowiedzialności dyscyplinarnej zawo-dów prawniczych [w:] A. Bodnar, P. Kubaszewski (red.), Postępowa-nia dyscyplinarne w wolnych zawodach prawniczych. Model ustrojowy i praktyka, Warszawa 2013.
Skuczyński P., Metoda i przedmiot etyki prawniczej [w:] H. Izdebski, P. Skuczyński (red.), Etyka zawodów prawniczych. Etyka prawnicza, Warszawa 2006.
Sroka T., Przestępstwo jako przewinienie dyscyplinarne w perspektywie ce-lów postępowania dyscyplinarnego wobec studentów, „e-Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2011, nr 1.
Tokarczyk R., Etyka prawnicza, Warszawa 2011.
Zapała J., Korporacje prawnicze jako agenda socjalizacji. Rozważania na przykładzie samorządu notarialnego [w:] H. Izdebski, P. Skuczyński (red.), Etyka prawnicza. Stanowiska i perspektywy 2, Warszawa 2011.
Zielińska E., Odpowiedzialność zawodowa lekarza i jej stosunek do odpo-wiedzialności karnej, Warszawa 2001.
AR T YKUŁY
Robert Stefanicki1