Szenuda III: nauczyciel, mnich, biskup
Przyszły patriarcha koptyjski urodził się jako Nazir Gajjid 3 sierpnia 1923 roku w pobożnej i licznej (był ostatnim z ośmiorga dzieci) rodzinie w wiosce koło Asjutu w Górnym Egipcie, zmarł zaś 17 marca 2012 roku w Kairze. W dzieciństwie wcześnie odumarła go matka, a rolę opiekuna przejął brat, Rafael. W 1943 roku Nazir został przyjęty na Uniwersytet Kairski (wówczas Uniwersytet Króla Fuada I) i cztery lata później ukończył studia historyczne. W międzyczasie odbył służbę wojskową, zapisał się na wieczorowe kursy w Koptyjskim Seminarium Teologicznym i spędził wakacje w klasztorze pw. Matki Boskiej, zwanym też klasztorem Syryjczyków.
Następnie pracował jako nauczyciel angielskiego, historii i nauk społecznych. W 1949 roku ukończył koptyjskie seminarium duchowne, w którym został wykładowcą Nowego i Starego Testamentu. Wykładał też w szkole klasztornej w Helwanie. W 1954 roku został mnichem w klasztorze pw. Matki Boskiej i przybrał imię Antoniego Syryjczyka. Z ośmiu lat w klasztorze sześć spędził jako pustelnik w samodzielnie wykutej grocie.
W 1962 roku został wezwany przez Cyryla VI30, który wyświęcił go na biskupa (przybrał wówczas imię Szenudy). Do zadań nowo mianowanego biskupa należała opieka nad koptyjskim szkolnictwem wyznaniowym. Jako rektor koptyjskiego
28
Zniesione przez Nasera w 1962 roku, przywrócone przez Sadata w 1973 roku.
29 F. McCallum, op.cit., s. 48–49.
30 Oficjalny biogram Cyryla VI zob. The Life And Miracles of Pope Saint Kyrillos VI (Cyril VI), 116th Pope Of Alexandria (1959-1971), http://www.zeitun-eg.net/stcyril6.htm, data dostępu 5.02.2013.
185
seminarium zakładał jego oddziały w Ameryce, w Australii i w Wielkiej Brytanii (co istotne, liczba studentów seminarium wzrosła w tym okresie kilkakrotnie). Prowadził też słynne „lekcje piątkowe”, które były tak nasycone treściami politycznymi, że sam Naser interweniował u Cyryla VI, by stonował wymownego duchownego31. Od 1965 roku biskup Szenuda wydawał oficjalny periodyk Kościoła koptyjskiego pt. „Al-Kiraza”.
W uznaniu za zasługi oraz w efekcie opisanej powyżej procedury elekcyjnej 31 października 1971 roku biskup Szenuda został wybrany, a 14 listopada intronizowany na patriarchę Kościoła koptyjskiego. Funkcję tę pełnił aż do śmierci 17 marca 2012 roku. Za czasów jego pontyfikatu nastąpiło odrodzenie Kościoła koptyjskiego i jego rozwój poza granicami Egiptu. W 1996 roku patriarcha utworzył pierwsze dwie diecezje koptyjskie w USA, a w 1999 pierwszą diecezję w Australii i Nowej Zelandii. Wyświęcił ponad 600 księży oraz ponad 80 metropolitów i biskupów. Był zwolennikiem ekumenizmu – spotkał się kilkakrotnie z papieżem Janem Pawłem II, utrzymywał kontakty z przywódcami Kościołów prawosławnych i protestanckich. Dodatkowo opublikował łącznie 101 publikacji z różnych dziedzin, z których około połowę przetłumaczono na języki zachodnie. Nie przestał też wykładać w seminarium teologicznym i w Instytucie Wyższych Studiów Koptyjskich. Prywatnie cieszył się opinią dostępnego i odznaczającego się poczuciem humoru, co zjednywało mu przychylność wiernych32
.
Konsolidacja władzy przez Szenudę
Obejmując swoje stanowisko, Szenuda, reprezentujący pokolenie związane z ruchem szkół niedzielnych33, pragnął dokonać pełnej reformy Kościoła, uczynić go centrum życia wspólnoty, jednak nie było to możliwe bez konsolidacji władzy. Patriarcha zastąpił adżlis al-milli, składające się z członków elit i nastawione
31 F. McCallum, op.cit., s. 125.
32 Ibidem, s. 124.
33
Szenuda związany był z ruchem szkół niedzielnych, zapoczątkowanym w 1918 roku przez Habiba Girgisa, by zażegnać kryzys w Kościele koptyjskim spowodowany m.in. działalnością zachodnich misjonarzy. Stagnacja i niski poziom wykształcenia księży koptyjskich zderzone z aktywizmem kapłanów katolickich czy protestanckich, ich działalnością edukacyjną i charytatywną, owocowały konwersjami biedniejszych Koptów. Koptyjskie Odrodzenie, przypadające na lata 30. i 40. XX wieku, a skupiające się na kształceniu dzieci i młodzieży, zahamowało tę tendencję, wpłynęło też znacząco na zmianę mentalności koptyjskich księży, a także na ich pozytywniejsze postrzeganie przez wiernych. Por. Mniejszość koptyjska w uzuł ański Egipcie, Arabicae.com, http://www.arabicae.com/?p=542, data dostępu 5.02.2013.
186
wobec niego opozycyjnie, reprezentantami klasy średniej, którzy generalnie podzielali poglądy hierarchów34. Kluczowe stanowiska w administracji kościelnej zostały obsadzone zwolennikami Szenudy, utworzono nowe diecezje, sędziwym biskupom podesłano nowych asystentów – zaufanych patriarchy. Odtąd biskupstwa nie podlegały już patriarsze tylko nominalnie, lecz także faktycznie35
.
Kolejną istotną decyzją było przejęcie kontroli nad Świętym Synodem – lojalność młodych, mianowanych przez Szenudę biskupów gwarantowała mu wpływ na decyzje związane z prawem kanonicznym. Dodatkowo uzyskał kontrolę nad finansami36
oraz gospodarczym i kulturalnym rozwojem społeczności37. Częste wizyty domowe księży, pomoc materialna, organizowanie kursów i szkoleń zawodowych, zachęcanie do wspólnych z mnichami modlitw i postów, sprzedaż dewocjonaliów ‒ wszystko to wzmocniło relacje Koptów z ich Kościołem38
. Z drugiej strony ci, którzy krytykowali patriarchę, tracili swoje stanowiska – nic dziwnego, że liczba potencjalnych krytyków spadała.
Wczesne lata patriarchatu (1971-1981)
Patriarcha początkowo pozostawał w dobrych stosunkach z prezydentem Egiptu Anwarem as-Sadatem. Kością niezgody były jednak prawne ograniczenia we wznoszeniu i remontowaniu kościołów (łamane przez sfrustrowanych Koptów). Szenuda nie zawsze wybierał ciche mediacje. Czasem wysyłał setki mnichów, by głośno protestowali, co prowadziło do eskalacji konfliktów, jak w 1972 roku w Chance na północ od Kairu. W 1977 roku rząd próbował wprowadzić do prawa egipskiego kary za apostazję (co oznaczałoby, że Koptowie, którzy przeszli na islam, by np. uzyskać rozwód, nie mieliby szansy powrotu na łono Kościoła). Szenuda zarządził wówczas pięciodniowy post zbiorowy. Kolektywne działanie wsparte presją ze strony koptyjskich emigrantów przyniosło skutek – rząd wycofał się ze swego pomysłu. W 1980 roku, kiedy przez Egipt przetoczyła się fala ataków muzułmańskich na Koptów39, patriarcha odwołał natomiast celebracje wielkanocne
34
F. McCallum, op.cit., s. 135.
35 Więcej o centralizacji administracji za Szenudy zob. S.S. Hasan, Christians versus Muslims in Modern Egypt: The Century-Long Struggle for Coptic Equality, Oxford 2003, s. 123–135.
36 Brak transparentności w zarządzaniu środkami finansowymi budził sprzeciw części świeckich. Patriarcha tymczasem domagał się pełnego zaufania. Por. F. McCallum, op.cit., s. 138.
37 Mniejszość koptyjska w uzuł ański Egipcie, op.cit.
38 F. McCallum, op.cit., s. 132.
187
i schronił wraz z najwyższymi duchownymi w klasztorze na pustyni. Wszystkie te akty niezgody na islamizację oraz przemoc stanowiły zerwanie z tradycyjnym modelem Kościoła współpracującego z rządem40
.
Rozdźwięk na linii państwo-Kościół koptyjski pogłębiał zakaz ‒ pod groźbą ekskomuniki ‒ pielgrzymowania Koptów do Jerozolimy, który Szenuda podtrzymał mimo procesu pokojowego w Camp David (patriarcha chciał uniknąć jakichkolwiek podejrzeń o zdradę „sprawy arabskiej”). Tymczasem rząd izraelski wywierał presję na As-Sadata, by zachęcał Egipcjan do podróżowania do Izraela; mimo to liczba egipskich turystów była znikoma (wielu Żydów spędzało natomiast wakacje na Synaju). Na domiar złego – z punktu widzenia prezydenta – koptyjscy emigranci upokorzyli go, organizując podczas jego oficjalnej wizyty w USA manifestacje popierające współbraci w Egipcie41
.
Nic dziwnego, że As-Sadat interpretował te działania jako podważające jego władzę prezydencką. W rezultacie represjonował cały Kościół koptyjski – uwięziono ośmiu biskupów, 24 księży i wielu znaczniejszych świeckich Koptów, zakazano wydawania „Al-Kirazy” i koptyjskiego dziennika „Watani”42
. Dnia 5 października 1981 roku As-Sadat nakazał uwięzienie Szenudy III w klasztorze pw. św. Biszoja na Pustyni Zachodniej. Miesiąc później prezydent zginął w zamachu, lecz patriarcha koptyjski na uwolnienie czekał jeszcze trzy i pół roku – nastąpiło to dopiero za kolejnego prezydenta, Husniego Mubaraka. Szenuda III wrócił wówczas triumfalnie do katedry św. Marka w Kairze.
Polityczna rola patriarchy za czasów Mubaraka
Od powrotu z przymusowego zesłania w 1985 roku polityka patriarchy stała się wyraźnie mniej konfrontacyjna. Zmianę strategii wymusiły nowe warunki. Mubarak, w odróżnieniu od As-Sadata, nie używał Koptów jako „kozłów ofiarnych” i nie oskarżał ich o wzniecanie bratobójczych waśni. W sytuacjach kryzysowych wolał dialog od konfrontacji – podobnie Szenuda po kolejnych atakach na Koptów nie nawoływał do manifestacji, ale starał się wyjaśniać sprawy polubownie43
.
40 F. McCallum, op.cit., s. 126.
41
Ibidem, s. 127.
42 Więcej o misji i roli dziennika „Watani” zob. Copts in Egypt: A Christian Minority Under Siege, red. M. Thomas et al., Zürich 2006, s. 114 i nast.
188
Nie znaczy to, że patriarcha wycofał się z życia politycznego – wręcz przeciwnie. W 2005 roku w wyborach prezydenckich otwarcie poparł Mubaraka44. W „Al-Kirazie” ukazał się artykuł sławiący cnoty prezydenta: jego mądrość polityczną, tolerancję i doświadczenie – co symptomatyczne, zanim jeszcze wygrał on wybory. Wiernych poproszono o głosowanie na urzędującego prezydenta i podstawiono pod kościoły autobusy mające ich zabrać do lokali wyborczych45. W liście gratulacyjnym wysłanym do Mubaraka po wygranych przez niego wyborach patriarcha pisał tak: „Dzwony kościelne rozdzwoniły się, by obwieścić Twoje zwycięstwo i szczęście ludzi z powodu Twojego wielkiego sukcesu. Nie ma równego Tobie!” Z kolei w 2010 roku Szenuda mówił o Gamalu Mubaraku, synu Husniego, że jest „właściwym człowiekiem, by zostać prezydentem republiki”46. Strategia ta była rezultatem przekonania, że alternatywny reżim nie jest w stanie zapewnić większej ochrony chrześcijanom niż rządy Mubaraków47
. Szenuda zachęcał Koptów do brania udziału w wyborach. Choć nigdy nie wyraził tego bezpośrednio, najprawdopodobniej był zwolennikiem parytetu i tego, by Koptowie mieli pewną pulę zagwarantowanych miejsc (jak za czasów Sadata). Tymczasem na początku XXI wieku ich reprezentacja wynosiła tylko ok. 0,5% w Zgromadzeniu Ludowym, czyli byli poważnie niedoreprezentowani. Jeśli chodzi o dyskryminację Koptów, patriarcha rzadko zabierał głos – podkreślał jednakże trudności zwykłych Koptów w znalezieniem zatrudnienia w takich sektorach jak sądownictwo czy wyższa edukacja. Jako głowa Kościoła koptyjskiego nie nawoływał również do zmiany artykułu 2. Konstytucji, według którego źródłem prawa w Egipcie był szariat; wolał podkreślać, że islam gwarantuje opiekę wszystkim ludziom, bez względu na ich przekonania48.
Wyjątkiem od tej zasady była sprawa Wafy Constantine z grudnia 2004 roku49
. Rzekome50 porwanie i zmuszenie do konwersji na islam żony koptyjskiego księdza
44 Więcej o dążeniu Szenudy do zachowania status quo zob. E. Iskander, Sectarian Conflict in Egypt: Coptic Media, Identity and Representation, Oxon-New York 2012, s. 81.
45 A. Al-Aswany, On the State of Egypt: What Caused the Revolution, Edinburgh‒New York‒Cairo 2011, s. 95. Zob. H. H. Pope Shenouda’s letter to President Mubarak after winning the Presidential Elections of Egypt 2005, http://st-takla.org/News/President-Mohamed-Hosni-Mubarak-won-Egypt-Elections-2005.html, data dostępu 4.04.2013.
46 B. Kassab, Pope Shenouda: Enemy of Sadat, Friend of Mubarak, Alakhbar, http://english.al-akhbar.com/node/5385, data dostępu 4.04.2013.
47 F. McCallum, op.cit., s. 139.
48
E. Iskander, op.cit., s. 81; F. McCallum, op.cit., s. 140.
49 Por. S. Zemni i B. De Smet, A Post Scriptum. The Arab Spring and the Sectarian Issue, [w:] The Dynamics of Sunni-Shia Relationships: Doctrine, Transnationalism, Intellectuals and the Media, red. B. Maréchal, S. Zemni, London 2013, s. 249.
189
było powodem licznych demonstracji i starć Koptów z policją w Kairze i Al-Buhajrze. Szenuda wycofał się wtedy do klasztoru w Wadi an-Natrun, zupełnie tak, jak za czasów As-Sadata, by pokazać swoje niezadowolenie z sytuacji51. W rezultacie Wafa oświadczyła na spotkaniu z biskupami, że nigdy nie zmieniła religii, co uspokoiło nastroje. Incydent ten uwypuklił kilka problemów: ogólną frustrację i lęk Koptów, opieszałość urzędników, brutalność policji52.
Poza tym Szenuda zabierał głos w najbardziej bolesnych i niebezpiecznych momentach – m.in. po masakrach w Al-Kusz w 2000 roku (mówił wtedy, że „prawdziwe pojednanie może mieć miejsce tylko wtedy, gdy krew męczenników otrzyma sprawiedliwość”) i w Aleksandrii w 2005 roku (wydał wspólne oświadczenie z szejkiem At-Tantawim wzywając do dialogu, nie przemocy). W 2007 roku apelował o rzeczywiste rozwiązanie, a nie wyciszenie problemu ataków na Koptów53
.
Gdy wybuchła „Arabska Wiosna”, Kościół koptyjski przyjął stanowisko lojalistyczne w stosunku do rządu. Ustami kapłanów zabraniał wiernym brania udziału w demonstracjach; młodym Koptom, członkom Ruchu Maspero54
bronił dostępu do katedry, argumentując, że „protesty nie są naszym sposobem na rozwiązanie problemów, są nim modlitwy i posty”. Szenuda osobiście próbował przekonać rodziny koptyjskich ofiar masakry w Maspero, by nie wnosiły sprawy przeciw Najwyższej Radzie Sił Zbrojnych55. Do końca starał się kontrolować aktywizm tych członków swojej wspólnoty, którzy głośno wyrażali swe niezadowolenie56.
Przez cały czas unikał mówienia o Koptach jako mniejszości, podkreślając ich integrację w ramach państwa egipskiego. „Jedność narodowa”, „bycie synami jednego narodu” – takie hasła padały z ust patriarchy podczas wspólnych iftarów, tj. kolacji po zachodzie słońca w ramadanie, z reprezentantami Al-Azharu, które miały tworzyć wrażenie doskonałych i harmonijnych relacji wzajemnych. Podczas
50
O niewyjaśnionych aspektach całej sprawy zob. R. Nafie, When the social becomes political, „Al-Ahram Weekly”, http://weekly.ahram.org.eg/2004/721/eg7.htm, data dostępu 4.04.2013.
51 Egyptian pope goes into seclusion, BBC News, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/ 4110861.stm, data dostępu 4.04.2013.
52
F. McCallum, op.cit., s. 140.
53 Ibidem, s. 141.
54 Zrzeszającym chrześcijan oburzonych rzezią, w wyniku której w październiku 2011 roku zginęło w Kairze 29 Koptów, a kilkuset zostało rannych, cyt. za: J. Piaseczny, Masakra Koptów w Kairze, „Przegląd”, http://www.przeglad-tygodnik.pl/pl/artykul/masakra-koptow-kairze, data dostępu 5.04.2013.
55 Można to interpretować jako próbę odtworzenia paktu Kościół‒państwo w nowych warunkach politycznych, por. E. Iskander, op.cit., s. 166.
190
wydarzeń publicznych patriarcha często występował z szejkiem At-Tantawim (który osobiście bronił Koptów, np. w 1997 roku przed wprowadzeniem dżizji, tradycyjnego podatku płaconego przez niemuzułmanów57), co w warstwie wizualnej tworzyło wrażenie równości wspólnot. Zaowocowało to kilkoma pozytywnymi dla Koptów zmianami: ogłoszeniem 7 stycznia (koptyjskiego Bożego Narodzenia) świętem narodowym w 2003 roku, liberalizacją praw dotyczących wznoszenia kościołów, inwestycjami w obrębie zamieszkanego przez Koptów Starego Kairu, promocją szlaku Świętej Rodziny58
.
Konsekwencje działalności politycznej Szenudy III i jej ocena
Na gruncie teoretycznym ciągle toczy się spór, czy głowa Kościoła koptyjskiego powinna angażować się w życie polityczne kraju59. Członkowie Kościoła przeważnie zgadzają się, że patriarcha ma prawo wyrażać swoje opinie jak każdy Egipcjanin. Sam Szenuda mówił o różnicy między „wyrażaniem opinii a mieszaniem się do polityki”. Jednak koncyliacyjne gesty Kościoła w stosunku do państwa w czasie, gdy trwały ataki na chrześcijan, wzbudziły opór i niezadowolenie wielu Koptów, zaś otwarte poparcie Szenudy dla Mubaraka antagonizowało liberalnych muzułmanów. Niepopularne było też sztywne stanowisko patriarchy co do utrzymania absolutnego zakazu rozwodów w Kościele koptyjskim60.
Tym samym oceny ponadczterdziestoletnich rządów Szenudy są ambiwalentne. Z pewnością politykę patriarchy za czasów Mubaraka cechował pragmatyzm oraz chęć odbudowania, nadszarpniętego za As-Sadata, wizerunku Koptów jako lojalnych Egipcjan, a jednocześnie obrony ich praw. Patriarcha bywał jednak krytykowany, szczególnie przez świecką elitę koptyjską (m.in. Milada Hannę czy Gamala Asada) za zbytnie uwikłanie się w politykę i nieuzasadnione przemawianie w imieniu całej wspólnoty. Pamiętać przy tym należy, że dla egipskiego rządu problemy Koptów nie są priorytetem, stosunki chrześcijańsko-muzułmańskie to zaledwie
57
P.E. Makari, Conflict and Cooperation: Christian-Muslim Relations in Contemporary Egypt, Syracuse‒New York 2007, s. 103.
58 F. McCallum, op.cit., s. 146–147.
59 Por. P.E. Makari, op.cit., s. 107.
60 30 maja 2010 roku Szenuda odrzucił wyrok Najwyższego Sądu Administracyjnego w Egipcie, który nakazał Kościołowi koptyjskiemu umożliwić rozwiedzionym Koptom wstępowanie w nowe związki małżeńskie. Zob. W. Abul-Khair, Pope Shenouda rejects courts ruling that allows Copts to remarry, “Al-Shorfa”, http://al-shorfa.com/en_GB/articles/meii/features/main/2010/06/09/feature-01, data dostępu 5.04.2013.
191
wycinek szerszego polityczno-społecznego obrazu regionu61. W tym kontekście nie dziwi tradycyjny brak woli rządu, by odróżnić ofiarę od napastnika w przypadku starć Koptów z muzułmanami, co z kolei budzi zrozumiałe rozgoryczenie chrześcijan, interpretujących współczesne akty przemocy jako „męczeństwo”62
.
Nowy patriarcha i perspektywy na przyszłość
Obecnie, dwa lata po wybuchu „Arabskiej Wiosny” i obaleniu Mubaraka, Egiptem rządzą Bracia Muzułmanie, a islamizacja dużego segmentu społeczeństwa stała się faktem (w warstwie wizualnej objawiającym się chociażby liczbą zasłoniętych kobiet i brodatych mężczyzn na ulicach). Koptowie i liberalni muzułmanie stanowią mniejszość w nowym układzie sił, i to mniejszość, z którą Bracia Muzułmanie nieszczególnie się liczą63. Nic dziwnego, że w takiej sytuacji egipscy chrześcijanie znów zwracają się ku religii.
Ponad pół roku po śmierci Szenudy, 18 listopada 2012 roku na jego następcę został namaszczony Tawadros (Teodor) II, który został 118. papieżem Aleksandrii. Nowy patriarcha zdaje się preferować linię przyjętą przez Szenudę – w imieniu wszystkich Koptów wyraża miłość i przywiązanie do ojczyzny, nie walczy o usunięcie zapisu o szariacie z artykułu 2. Konstytucji, popiera wycofanie koptyjskich kandydatów do Zgromadzenia Narodowego, modli się publicznie za nowego prezydenta Muhammada Mursiego, zachęca do zakończenia protestów ulicznych, które ciągle przetaczają się przez miasta Egiptu64. Przewidując, iż najbliższa przyszłość nie przyniesie stabilności i rozwoju, Tawadros II stara się za wszelką cenę nie doprowadzić do pogorszenia sytuacji swoich wiernych. Nie wiadomo jednak, czy ta taktyka nie wzbudzi oporu młodych świeckich Koptów pragnących radykalnych zmian. Od lat część laikatu domaga się demokratyzacji Kościoła i większej partycypacji kobiet65. Odrębną kwestią pozostaje wpływ Internetu na koptyjską politykę – z pewnością nie można ignorować znaczenia sieci dla mobilizacji młodego pokolenia66. 61 F. McCallum, op.cit., s. 142–145. 62 Ibidem, s. 131. 63 Ibidem, s. 95. 64
Tawadros II on pastoral action and political prospects, „Vatican Insider”, http://vaticaninsider. lastampa.it/en/world-news/detail/articolo/copti-copts-coptos-tawadros-ii-21171/, data dostępu 2.04.2013.
65 S.S. Hasan, op.cit., s. 233–256.
192
Podsumowanie
Polityczny status Koptów jest ciągle drażliwą kwestią we współczesnym Egipcie67. Dla tych utożsamiających się z rdzennymi Egipcjanami chrześcijan naturalne było poparcie ruchu narodowościowego i w konsekwencji uzyskanie pewnych przywilejów w oficjalnie świeckim państwie. Wraz z klęską panarabizmu zmniejszyła się jednak rola świeckiej elity koptyjskiej, zaś najwygodniejszym dla rządu rozwiązaniem stało się przywrócenie de facto tradycyjnego systemu
quasi-milletowego, który pozwala na kontrolę, a jednocześnie ochronę Koptów68. W tym kontekście należy odczytywać politykę patriarchy Szenudy III, który z jednej strony chciał zachować wiarygodność w oczach muzułmańskich współobywateli (m.in. przez niezgodę na separatystyczny pokój Egiptu z Izraelem), a z drugiej dobre relacje z rządem (chociażby przez tłumienie opozycyjnego zapału swoich wiernych). Mając do wyboru wystąpienie przeciw reżimowi wraz z liberalnymi muzułmanami lub szukanie ochrony reżimu tylko dla swojej wspólnoty wyznaniowej, wybrał to drugie rozwiązanie69. Z całą pewnością jego rola wykraczała poza codzienne reprezentowanie egipskich chrześcijan w „zewnętrznym świecie” i obejmowała działania mające na celu ograniczenie aktywności tych członków społeczności, którzy potencjalnie mogli ściągnąć na nią gniew większości, o co szczególnie łatwo w trudnych momentach historycznych.
Charakterystyczna jest przy tym ambiwalentna postawa państwa egipskiego, które generalne próbowało zachować równowagę pomiędzy wolą spełnienia koptyjskich żądań a lękiem przed zantagonizowaniem muzułmańskiego trzonu społeczeństwa. Wydarzenia ostatnich dwóch lat wskazują, że ta druga tendencja – przychylenie się do woli muzułmańskiej większości – będzie kształtowała politykę Kairu w najbliższych latach. W dobie odrodzenia islamu, które spycha państwo świeckie do defensywy, rola solidarności wewnątrzwspólnotowej ulegnie wzmocnieniu70
.
Koptowie, którzy nie wypracowali własnej filozofii czy teorii politycznej, nadal będą oczekiwali od patriarchów pełnienia funkcji politycznych. Ich kolektywny
67 A. Gorman, Historians, State and Politics in Twentieth Century Egypt: Contesting the Nation, Oxon‒New York 2010, s. 147.
68 M. Ma’oz ryzykuje stwierdzenie, że Koptowie przeszli drogę od „integracji” do „segregacji”, zob. Middle Eastern Minorities: Between Integration and Conflict, Policy Papers, Washington Institute for Near East Policy, nr 50, s. 21–25.
69 A. Al-Aswany, op.cit., s. 97.
193
los kształtować będą w znacznym stopniu decyzje podejmowane przez aktualnych przewodników duchowych. Stanowi to ilustrację szerszej zasady, że w państwach upadłych czy też zagrożonych upadkiem, gdzie istnieją silne powiązania między władzą duchową i polityczną, sytuacja mniejszości w dużej mierze zależy od osobowości, charyzmy, umiejętności oraz osobistych kontaktów jej przywódcy religijnego.