Pamięć o przeszłości to element, bez którego społeczeństwo nie może prawidłowo funkcjonować. Bez pamięci, czyli bez przeszłości, jednostki i grupy nie mogą odnaleźć się w teraźniejszości, jak i nie są w stanie w sposób racjonalny zaplanować przyszłości. Pamięć jako tożsamość jest produktem aktywnego tworzenia poprzez selektywne zapamiętywanie i zapominanie. Jednostki i grupy przekształcają samowolnie ludzkie doświadczenie w zrozumiałe historie, w których wydarzenia z przeszłości określone są przez nagromadzenie obecnych działań i zapewnienie punktów odniesienia dla przyszłych.
„Polityka historyczna” jest terminem, pod którym kryje się dążenie ugrupowania politycznego czy też jednostki, najczęściej głowy państwa, do wykorzystywania historii w działaniach o charakterze politycznym. Politycy często podejmują próby wpływania na pamięć zbiorową, pamięć historyczną. Ten cel mogą osiągać na wielu płaszczyznach. Przede wszystkim na etapie edukacji szkolnej młodych obywateli, w momencie krystalizowania się ich postaw i poglądów. Szkoła jest jednym z ważniejszych miejsc, w którym spotykamy się po raz pierwszy z historią naszego kraju. Sposób doboru tematów, to, ile czasu poświęca się danemu zagadnieniu, jak wyglądają treści merytoryczne, wymagania egzaminacyjne itp. ‒ wszystko to wpływa na kształtowanie pamięci historycznej młodego człowieka. Kolejną płaszczyzną jest przestrzeń publiczna. To, komu władze państwowe czy też lokalne budują pomniki, ku czci jakiej postaci historycznej nazywają ulice, w oparciu o jakie kryteria dotowane są muzea ‒ uzależnione jest od aktualnej polityki historycznej. Kolejną ważną płaszczyzną jest literatura. Wystarczy wspomnieć
144
o polskiej literaturze romantyzmu, która często służyła konkretnym partiom do osiągnięcia celu politycznego. Często również pisarze i poeci byli członkami partii politycznych, a ich utwory miały służyć kreowaniu określonych postaw i poglądów. Przykładem może być literatura Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego w kontekście dążeń politycznych partii ruchu emigracyjnego po powstaniu listopadowym. W zależności od ustroju politycznego zmieniał się kanon tzw. literatury klasycznej.
Dla historyka zajmującego się pamięcią historyczną Egipt jest tematem-wyzwaniem. Po pierwsze jest to temat całkowicie nowatorski, którego na gruncie polskim do tej pory nikt nie podjął. Trudny, ze względu na język, ale też ograniczony dostęp do źródeł. Tym większa satysfakcja z osiąganych postępów w badaniu tematu. Z jednej strony mamy do czynienia z jedną z najstarszych cywilizacji świata, historią największych religii ‒ od czasów mitologii egipskiej przez rozwój chrześcijaństwa aż do opanowania kraju przez religię muzułmańską. Z drugiej strony mamy ogromny dylemat dotyczący tożsamości Egipcjan ‒ czy czują się potomkami faraonów, pierwszych chrześcijan czy Arabów, którzy pojawili się tam w VII wieku?
Niezwykle interesującym zadaniem jest zatem próba przyjrzenia się, jakie miejsce w życiu społecznym Egipcjan na przestrzeni dekad odgrywała historia. Wybór twórczości Mahfuza do badania pamięci historycznej w literaturze jest dość oczywisty. Po pierwsze jest on twórcą współczesnej arabskiej powieści, a w jego powieściach można znaleźć przekrój egipskiego społeczeństwa. Po drugie nie był to pisarz jednej dekady, a co najmniej sześciu, jego pierwsze opowiadania zostały wydane jeszcze przed II wojną światową. Pozwala to podjąć próbę zrozumienia realiów społecznych z lat 1920-1970, określić stosunek zwykłych mieszkańców do historii jednej z najstarszych cywilizacji świata. Analizując literaturę Mahfuza, próbowałam znaleźć odpowiedź na pytanie, czym dla zwykłych mieszkańców Egiptu, a zarazem dla Mahfuza, laureata literackiej Nagrody Nobla, jest historia.
W swoich rozważaniach ujęłam takie utwory, jak: Ha ida z zaułka Middak1
,
Opowieści starego Kairu (część I i II)2
, Pensjonat Miramar3 oraz Karnak4. Każda
1
N. Mahfuz, Ha ida z zaułka Midakk, tłum. J. Kozłowska, Sopot 2010.
2 Idem, Opowieści Starego Kairu, tłum. J. Kozłowska, Warszawa 2009.
3 Idem, Pensjonat Miramar, tłum. J. Kozłowska i George Yacoub, Sopot 2012.
145
z tych książek powstała w innej dekadzie i innej sytuacji politycznej. Widzimy też zmianę, jaka zachodziła w Mahfuzie, począwszy od Ha idy z zaułka Middak, gdzie autor skupiał się tylko na społecznych problemach Egipcjan, i chociaż osadzał swych bohaterów w konkretnym miejscach Kairu i w konkretnym czasie, historia i sprawy polityczne były na dalekim planie, kończąc zaś na Karnaku, w którym historia i polityka grają pierwsze skrzypce.
Na uwagę zasługuje również okres, w którym pisarz nie opublikował żadnej nowej powieści, chociaż wiemy, że nad wieloma pracował. W latach 1950-1956 nie została wydana żadna z książek Mahfuza. Dlaczego? Po rewolucji 1952 roku do władzy doszedł Naser. Był to czas, kiedy intelektualiści podjęli milczący protest ‒ sprzeciw wobec rewolucji, która przyniosła nie tylko obalenie monarchii, lecz także rozwiązanie partii politycznych, w tym partii Wafd, której Mahfuz był zwolennikiem.
W powieści Ha ida z zaułka Middak (1947), która odnosiła się do czasu II wojny światowej, historia była tylko tłem dla wydarzeń w zaułku Middak. Kawiarnia Kirszy, która gromadziła głównych bohaterów powieści ‒ za wyjątkiem Hamidy, która nie spędzała tam czasu z racji swojej płci ‒ żyła plotkami, a nie polityką. Mieszkańcy zaułka byli zaskoczeni, kiedy odbywał się u nich festyn wyborczy. Jak mówił jeden z bohaterów, „to nie jest namiot dla zmarłego, ale festyn wyborczy”5. Kandydat przemawiał zaś tak:
Głosujcie na waszego wolnego kandydata Ibrahima Farhata! Wiernego zasadom Sada. Niech skończy się epoka ucisku i łachmanów! Niech nadejdzie epoka sprawiedliwości i sytości!6.
Mahfuz nie potępiał czasów monarchii. Był to czas biedy, ale i zabawy, nie było aresztowań, zwykli mieszkańcy Egiptu nie żyli wydarzeniami politycznymi. Dwóch bohaterów powieści Mahfuza wyruszyło na wojnę, walczyło w wojsku angielskim ‒ była to jednakże intratna decyzja. Wybór miejsca akcji powieści był nieprzypadkowy. Stary Kair, najstarsza dzielnica Kairu, z meczetem Al-Asa, najstarszym meczetem stolicy, to połączenie starożytnego Egiptu z Egiptem koptyjskim, później podbitym przez Arabów.
Kolejnymi powieściami istotnymi dla niniejszych rozważań są dwie części
5 Idem, Ha ida z zaułka..., s. 142.
146
Opowieści Sstarego Kairu (1956‒57), których akcja rozgrywa się w czasie
I wojny światowej i w latach 20. Jedyne wspomnienie historii starożytnej pojawiło się właśnie w drugiej części trylogii (w polskim przekładzie zatytułowanej Kamal.
Opowieści Starego Kairu), kiedy główny bohater został zaproszony przez swojego
przyjaciela Husajna Szaddada i jego siostrę Aidę na wycieczkę pod piramidy. Rodzeństwo pochodziło z bogatej i wpływowej egipskiej rodziny, a więc nie byli to przedstawiciele najuboższej klasy społecznej, na której głównie skupiał się pisarz. Warto nadmienić, że Kamal prowadził w powieści ze swoim przyjacielem wiele rozmów dotyczących historii i polityki. Tymczasem wycieczka pod piramidy nie skłoniła młodych bohaterów do dłuższej dyskusji. Czytamy:
Piramidy widać było już zupełnie blisko. Zaraz staną pod nimi jak mrówki pod wysokim drzewem.
Składamy wizytę u grobu naszego pradziadka [...]
Największy dorobek ojczyzny to groby i trupy. […] Ileż zmarnowanego wysiłku...
Ależ to wieczność...
[…] Zatrzymali się w pobliżu najwyższej piramidy i zaparkowali w długim szeregu stojących tam samochodów. To tu, to tam widać było małe grupki turystów, jedni dosiadali osłów, inni wielbłądów, jeszcze inni wspinali się na grobowiec. Dookoła nich kręcili się sprzedawcy pamiątek, poganiacze osłów i wielbłądów7
.
Jest to jedyne nawiązanie do historii starożytnej, jakie udało się mi znaleźć. Następnie Kamal wraz z przyjaciółmi usiadł na stopniu piramidy, gdzie rozpoczęli piknik i rozmowę o współczesnej bohaterom sytuacji politycznej w kraju. Warto podkreślić, że byli to jedni z najbogatszych bohaterów powieści Mahfuza. Co ciekawe, w innych z omawianych powieści brak jakichkolwiek wzmianek o Gizie. W czasach Mahfuza rzeczywiście była to odrębna część Kairu (obecnie jego dzielnica), ale nie tak odległa, żeby być nieosiągalną dla zwykłych mieszkańców. Obecnie, przede wszystkim w czasie ramadanu, egipskie rodziny, głównie te najuboższe, wybierają się na pikniki w okolice piramid i Sfinksa. Bohaterowie Opowieści żyli przede wszystkim współczesną im sytuacją polityczną kraju, tj okupacją brytyjską.
W roku 1967 została wydana powieść Pensjonat Miramar. W książce pojawiły się oskarżenia o korupcję i nieudolność pod adresem Arabskiego Związku Socjalistycznego. W powieści możemy przeczytać o tym, jak polityka zawładnęła wszystkimi dziedzinami życia społecznego Egipcjan. Dowiadujemy się, że kuzynka jednego z bohaterów postanowiła wyjść za mąż za kandydata wybranego na podstawie
147
Karty Narodowej, ogłoszonej przez Nasera w 1962 roku. Karta zawierała wytyczne mające szerzyć świadomość socjalistyczną w społeczeństwie8. Skoro więc Mahfuza interesowały problemy społeczne, historia nie mogła być już tylko tłem dla jego powieści, stała się ich głównym tematem. Pensjonat Miramar ukazał się tuż przed klęską Egiptu w wojnie sześciodniowej 1967 roku, a więc autor opisywał czasy sobie współczesne. To jedyna powieść w tym zestawieniu, której akcja nie toczyła się w Kairze, a w Aleksandrii. W tym drugim co do wielkości egipskim mieście nie brakuje obiektów związanych z historią starożytną, jak chociażby kolumna Pompejusza, jednak autor w żaden sposób o nich nie wspomniał. Skupiał się jedynie na współczesnej sytuacji politycznej.
Ostatnią powieścią jest Karnak, napisany w roku 1971, natomiast opublikowany trzy lata później, kiedy As-Sadat oficjalnie potępił okrucieństwa reżimu naserowskiego. W książce został opisany system aresztowań w czasie rządów Nasera. Ludzie byli aresztowani bez powodu, o czym opowiadał jeden z bohaterów, Ismail:
Nie bój się, jesteśmy funkcjonariuszami służby bezpieczeństwa […] odpowiesz na kilka pytań i wrócisz przed wschodem słońca. […]. Ktoś położył mi rękę na ramieniu, więc poddałem się i poszedłem boso i w nocnej koszuli w ich otoczeniu. Wepchnęli mnie do samochodu między dwóch mężczyzn. Panowała gęsta ciemność, ale mimo to przewiązali mi oczy opaską i skrępowali ręce kajdankami. Kolana miałem jak z waty. […] Ogarnął mnie śmiertelny strach. Zacząłem się zastanawiać, o co mnie oskarżają. Nie jestem komunistą ani nie należę do Braci Muzułmanów, nie jestem też obszarnikiem i nigdy nie powiedziałem złego słowa na władzę, którą uważam za swoją władzę, od kiedy zacząłem być świadomy, co się wokół mnie dzieje. Samochód się gdzieś zatrzymał, wyciągnęli mnie i dalej z opaską na oczach zaprowadzili do jakiegoś pomieszczenia.9
Karnak był odpowiedzią na politykę historyczną prezydenta As-Sadata ‒
oficjalne potępienie reżimu Nasera. Mamy więc tu do czynienia z literaturą, która mogła być wykorzystywana do uprawiania polityki historycznej przez rządzących jako potwierdzenie ich działań.
Na podstawie wspomnianych powieści Mahfuza możemy prześledzić zmianę w postrzeganiu historii przez jego bohaterów, a co za tym idzie w kształtowaniu pamięci historycznej. Mahfuz tworzył w bardzo burzliwym okresie dziejów Egiptu. Był to czas monarchii, wybuchu rewolucji, reżimu naserowskiego, rządów Sadata.
8 Idem, Pensjonat, op.cit. s. 64.
148
Razem z rozwojem wydarzeń politycznych zmieniała się rola historii w jego książkach. W Ha idzie z zaułka Middak była tylko epizodem, w Opowieściach Starego Kairu tłem, w Pensjonacie Miramar przestrogą, natomiast w Karnaku próbą rozliczenia z przeszłym ustrojem.
Podsumowując, pamięć historyczna bohaterów powieści Mahfuza skupiała się na wydarzeniach z niedalekiej dla nich przeszłości, dotyczących okupacji angielskiej, I i II wojny światowej, rewolucji 1952 roku, rządów Nasera. Warto zwrócić uwagę na brak ustosunkowania się autora do historii starożytnej. Tłem dla wydarzeń w powieściach Mahfuza nie były piramidy i Wielki Sfinks, które znajdują się w stosunkowo bliskiej odległości od Starego Kairu, w którym Mahfuz umieścił większość wydarzeń. To też jest znamienne. Egipcjanie w jego powieściach nie poświęcali większej uwagi zabytkom historii starożytnej, ważniejsze są główne części Starego Kairu, meczet Al-Husajna, bazar Chan al-Chalili ‒ pozostałości po czasach fatymidzkich, a nie okresie panowania egipskich faraonów. Pojawia się pytanie, czym dla współczesnych Egipcjan jest ich historyczne dziedzictwo? Historycznym początkiem ich państwa czy może pogańskimi czasami, o których warto zapomnieć? Takie podejście było również widoczne w książkach Mahfuza. Trzeba również pamiętać, że pisarz interesował się historią i polityką, a w każdą ze swoich powieści wplatał rozmowy i rozliczenia z historią.
Na podstawie tych czterech utworów widzimy, jak ewoluowało podejście Mahfuza do historii. Wszystkie wymienione książki są powieściami społeczno- obyczajowymi, z historią w bliższym lub dalszym tle. Powieści Mahfuza są realistyczne, osadzone w konkretnych miejscach Kairu i ramach czasowych, bohaterowie odnoszą się zaś do przełomowych wydarzeń historycznych. Nadżib Mahfuz w swoich powieściach nie uprawiał polityki, chociaż w wywiadach podkreślał, że jego poglądy są zbliżone do tych, jakie reprezentował Kamal z Opowieści Starego Kairu. Mahfuz był wafdystą, ale było mu daleko do otwartego popierania tej partii w swoich powieściach. Możemy jednak stwierdzić, że pamięć historyczna w jego utworach jest odpowiedzią na politykę rządzących. A idąc dalej, jego powieści mogły służyć rządzącym do kształtowania polityki historycznej. Dzięki powieściom Mahfuza możemy zobaczyć, co dla kolejnych pokoleń Egipcjan było ważne w ich przeszłości.