Standaryzacja językowa jest jednym z elementów szeroko rozumianej polityki językowej mającej na celu kształtowanie postaw społecznych wobec danego języka/ języków. Jej celem jest skłonienie członków danej społeczności do uznania jednego z dialektów bądź socjolektów za szczególną formę języka, cieszącą się wyjątkowym statusem. Dialekt ten wcale nie musi charakteryzować się powszechnością użycia, historycznością czy unikalnymi cechami językowymi. O tym, czy zostanie uznany za formę standardową, decyduje bowiem jedynie ideologia mająca charakter historyczny, etniczny lub religijny. Jednocześnie znormatywizowany język ma służyć ideologii w jednoczeniu danej społeczności.
Ustabilizowanie się standardu językowego pociąga za sobą wyczulenie na błędy i odstępstwa od lingwistycznego wzorca, mimo że jest on nieosiągalnym ideałem, językiem, którym nikt na co dzień nie mówi. Proces standaryzacji ma bowiem zarówno charakter deskryptywny (opisujący fakty językowe), jak i preskryptywny (podający reguły, jak powinien znormatywizowany język wyglądać) i obejmuje całokształt języka, a więc ortografię, ortofonię (poprawną wymowę), morfologię, składnię i leksykografię1
.
Pośród elementów normatywizacji językowej niewątpliwie szczególną rolę odgrywa ortografia, czyli poprawny zapis poszczególnych słów. Wynalazek pisma umożliwił człowiekowi zobaczenie słowa. Wyraz przestał być jedynie ulotnym
1 M. Inoue, Standardization, [w:] Encyclopedia of Language and Linguistics, red. E.K. Brown, Oxford 2006, s. 121–127.
117
bytem dźwiękowym, ale został niejako spetryfikowany. Jednocześnie pismo doprowadziło do rozdzielenia poznawanego od poznającego, co z kolei zrodziło obiektywizm poznawczy i myślenie abstrakcyjne. Dzięki odwzorowaniu graficznemu możemy „ujrzeć” takie abstrakcyjne słowa jak ‘zwłaszcza’ czy ‘przecież’, które w przeciwieństwie do rzeczowników konkretnych typu ‘stół’ nie mają odpowiedników w świecie fizycznych przedmiotów2
.
Początki zapisu danego języka i jego normatywizacji ortograficznej zazwyczaj polegają na metodzie prób i błędów. Każdy system pisma, także alfabetyczny, ma swoje wady, z których najważniejszą jest nieadekwatność wobec systemu dźwiękowego języka. Wczesne próby zapisu języków zazwyczaj charakteryzują się niekonsekwencją i wahaniem w kwestii wyboru odpowiedniego znaku graficznego do zapisu danego dźwięku. Przykładem może tu być choćby historia wczesnej ortografii staropolskiej, opartej na alfabecie łacińskim, który nie był w stanie oddać pełnego zasobu polskich głosek3
.
W niniejszym artykule zostanie przedstawiony zarys standaryzacji ortograficznej języka arabskiego epoki wczesnego islamu.
Alfabet arabski – cechy ogólne
Używany obecnie alfabet arabski składa się z 28 liter oznaczających spółgłoski. Ponadto używany jest znak hamzy do zaznaczania zwarcia krtaniowego. Samogłoski długie są oddawane najczęściej poprzez matres lectionis (waw, ya oraz alif), sporadycznie poprzez znak diakrytyczny (mały alif lub madda). Natomiast do zapisu samogłosek krótkich stosuje się wyłącznie znaki diakrytyczne umieszczane nad lub pod literą oznaczającą spółgłoskę. W praktyce jednak diakrytyki te są najczęściej pomijane. Używa się ich przede wszystkim w dziełach mających szczególne znaczenie religijne dla mieszkańców świata arabskiego: Koranie, Biblii, hadisach czy chrześcijańskich księgach liturgicznych.
Współczesna ortografia literackiej arabszczyzny charakteryzuje się relatywnie wysokim poziomem jednolitości zapisu. Znając same tylko zasady pisowni, można
2
Klasyczną pozycją traktującą o rewolucji kulturowej, jaką przyniósł wynalazek pisma, a zwłaszcza alfabetu fonetycznego, jest praca W.J. Onga, Oralność i piś ienność. Słowo poddane technologii, Warszawa 2011.
118
poprawnie odczytać niemal każdy wyraz w pełni zwokalizowanego tekstu, co jest raczej trudne choćby w przypadku mającego światowy zasięg języka angielskiego. Właściwie najważniejszą niekonsekwencją ortograficzną arabszczyzny jest kwestia zapisu determinatywu (ˀal-) przed wyrazami zaczynającymi się od tzw. liter słonecznych, oddających głoski /t/, /ṯ/, /d/, /ḏ/, /r/, /z/, /s/, /š/, /ṣ/, /ḍ/, /ṭ/, /ẓ/, do których to w wymowie następuje asymilacja /l/ z przedimka określającego.
Piśmiennictwo arabskie przed islamem
Badając standaryzację ortograficzną arabszczyzny w epoce wczesnomuzułmańskiej, nie można pominąć tak ważnego aspektu, jakim jest wcześniejsza tradycja piśmiennicza Arabów. Używane obecnie pismo spółgłoskowe nie jest pierwszym, jakie zostało zaadaptowane do zapisu języka arabskiego. Z samego tylko obszaru północnej Arabii i Pustyni Syryjskiej pochodzi bowiem kilkadziesiąt tysięcy inskrypcji powstałych w czasach przed pojawieniem się islamu. Można je podzielić na pięć podstawowych grup: hasaickie4
, lihjanickie (dedanickie)5, tamudejskie6 (z podziałem na pięć podgrup oznaczanych literami od A do E7), nabatejskie i safaickie8. Z wyjątkiem nabatejskich, inskrypcje te zostały zapisane przy pomocy różnych odmian monumentalnego pisma południowoarabskiego (z którego wywodzi się też współczesny sylabariusz etiopski). Powyższy podział bazuje zasadniczo na ich dystrybucji geograficznej i różnicach paleograficznych, a nie językowych, jakkolwiek pewna homogeniczność pod względem lingwistycznym i ortograficznym jest tu również zauważalna9
.
Jeśli chodzi o ortografię przedmuzułmańskiej północnoarabskiej epigrafiki, uwagę zwracają pewne wspólne cechy zapisu. Inskrypcje można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej zalicza się teksty dedanickie, hasaickie, safaickie oraz tamudejskie, do drugiej zaś wszystkie pozostałe inskrypcje. Główną cechą dystynktywną pomiędzy tymi dwoma grupami jest forma przedimka określającego. W grupie
4
E. Lipiński, Języki se ickie rodziny afroazjatyckiej. Zarys ogólny, Poznań 2001, s. 81; Ch.J. Robin, Les inscriptions de l’arabie antique et les études arabes, „Arabica” 2001, t. 48. fasc. 4, s. 540; K. Versteegh, The Arabic Language, New York 1997, s. 27.
5 K. Versteegh, op.cit., s. 27.
6
Ibidem, s. 26.
7 Ch.J. Robin, op.cit., s. 540‒541. K. Versteegh, op.cit., s. 26.
8 K. Versteegh, op.cit., s. 27.
119
pierwszej ma on postać h- lub hn-, a jeśli pierwszą głoską w określanym wyrazie jest n-, regularnie ulega ono asymilacji do determinatywu. Natomiast w grupie drugiej formantem określającym jest ˀl- z wyraźną tendencją do asymilacji w przypadku liter słonecznych występujących na początku wyrazu10. Widoczne jest tu zatem podobieństwo do późniejszych zasad fonetycznych klasycznej arabszczyzny11
. Pomimo rozpowszechnienia się pisma południowoarabskiego w północnej Arabii (powstawały w nim nawet inskrypcje safaickie odkryte w okolicach syryjskiego Damaszku), współczesny alfabet arabski wywodzi się od nabatejskego12
. Nabatejczycy byli Arabami, którzy w III w. p.n.e. utworzyli niezależne państwo na obszarze obecnej południowej Jordanii oraz Izraela. Funkcjonowało ono do 106 roku n.e., kiedy to jego tereny zostały włączone do Cesarstwa Rzymskiego jako prowincja Arabia. Dzięki położeniu na przecięciu szlaków kupieckich królestwo Nabatei czerpało niemałe zyski z handlu, stanowiąc łącznik pomiędzy Arabią Felix a światem śródziemnomorskim. Kultura nabatejska miała charakter wybitnie heterogeniczny. Elementy arabskie mieszały się w niej z aramejskimi oraz hellenistycznymi. Choć w mowie Nabatejczycy posługiwali się językiem arabskim, to w piśmie używali alfabetu i języka aramejskiego. Język nabatejskich inskrypcji jest klasyfikowany jako aramejski urzędowy (niem. Reicharamäisch), w którym z upływem czasu pojawia się coraz więcej elementów arabskich13
oraz średnioaramejskich. Najbardziej znanym zabytkiem języka arabskiego w piśmie pochodzenia nabatejskiego (i do niedawna uważanym za najstarszy14
) jest napis nagrobny Imru
10 Ibidem, s. 541–542. W inskrypcjach dedanickich pojawia się też determinatyw w postaci hl-, co jest ściągnięciem obu form; por. R.D. Woodard, op.cit., s. 208–209. Według Robina opozycja pomiędzy tymi dwoma rodzajami przedimków określających, występujących równolegle pod względem chronologicznym oraz na całym obszarze Arabii, odzwierciedla różnice pomiędzy dialektami ludności koczowniczej (h-; hn-) oraz osiadłej (ˀl-). Por. Ch.J. Robin, op.cit., s. 542–543.
11 Przykładem inskrypcji w piśmie południowarabskim, ale wykazującej cechy północne jest datowany na I w. p.n.e. tekst z Qaryat al-Fāw (obecna Arabia Saudyjska), znany jako inskrypcja ˁIgla. Przedimek określający ma tu formę ˀl- i asymiluje się do liter słonecznych, natomiast IV klasa czasownika zaczyna się hamzą zapisywaną przy pomocy ʔ. Por. Ch.J. Robin, op.cit., s. 547–550. Inskrypcja ta jest uznawana za najstarszy zabytek języka staropółnocnoarabskiego. Por. M.C.A. MacDonald, Reflections on the linguistic map of pre-Islamic Arabia, „Arabian Archeology and Epigraphy” 2000, nr 11, s. 50; E. Lipiński, op.cit., s. 82.
12
G. Lacerenza, Nabateo e origini della scrittura araba. A proposito di una recente pubblicazione, „Studi Epigrafici e Linguistici sul Vicino Oriente Antico” 1996, nr 13, s. 109‒120.
13 M. O’Connor, The Arabic Loanwords in Nabatean Aramaic, „Journal of Near Eastern Studies” 1986, t. 45, nr 3, s. 213–229.
14
Obecnie za najstarszy zabytek języka arabskiego uchodzi nabatejska inskrypcja z ˁEn ˁAvdat odkryta w 1986 roku, zaś datowana na I-II w. n.e. Zawiera ona jednak tylko trzy wersy tekstu arabskiego. Szerzej na ten temat: G. Lacerenza, Appunto sull'iscrizione nabateo-araba di ˁAyn ˁavdat, „Studi Epigrafici e Linguistici sul Vicino Oriente Antico” 2000, nr 17, s. 105–114; K. Versteegh, op.cit., s. 32.
120
al-Qaysa z An-Namāry. Epitafium to, datowane na rok 328, charakteryzuje się pewnymi cechami paleograficznymi typowymi dla klasycznej ortografii arabskiej. Występuje tam łączenie liter i pojawia się ligatura lam-alif15
.
Niemniej samych arabskich zabytków językowych z okresu od IV do VII wieku, czyli do początku epoki muzułmańskiej, jest bardzo niewiele. Po inskrypcji z An-Namāry następne świadectwa zapisu arabszczyzny pochodzą dopiero z VI wieku. Są to inskrypcje z Zabad (512), Ǧabal Usays (528/529)16
, Ḥarrān (568/569) oraz z Umm Ǧimāl, choć w ostatnim przypadku datacja nie jest pewna17.
Teksty te mają w większości charakter chrześcijański i zapisane zostały duktem kursywnym18. Zawierały one wiele homografów, czyli liter mających taki sam kształt, choć odnoszących się do różnych głosek. Wynikało to z faktu, że przystosowany do zapisu języka aramejskiego alfabet nabatejski był nieodpowiedni do zapisu bogatej fonetyki arabskiej. W alfabecie nabatejskim istniały 22 litery, których liczba w procesie adaptacji pisma przez Arabów zmalała jeszcze do 18. Stąd np. do zapisu głosek /b/, /t/, /ṯ/ oraz /y/ i /n/ w środku słowa używano jednego znaku graficznego. Nie zapisywano w ogóle samogłosek krótkich, natomiast z długich zaznaczano poprzez matres lectionis /ī/ oraz /ū/. Podobnie jak w aramejskim, długie /ā/ było zapisywane tylko na końcu wyrazu19. System przyjęty w inskrypcjach nabatejsko-arabskich, po niewielkich modyfikacjach, stał się podstawą ortografii arabskiej okresu klasycznego.
Ortografia koraniczna
Wydarzeniem mającym kluczowe znaczenie dla rozwoju języka arabskiego było pojawienie się w VII wieku islamu, a wraz z nową religią Koranu, świętej
15
J. Danecki, op.cit., s. 82–83. Zob. też J.A. Bellamy, A New Reading of the Na rah Inscription, „Journal of the American Oriental Society” 1985, t. 105, nr 1, s. 31–51.
16 Szerzej na temat tej inskrypcji Ch.J. Robin, M. Gorea, Un réexa en de l'inscription arabe préisla ique du Ǧabal Usays (528-529 è. Chr.), „Arabica” 2002, t. 49, fasc. 4, s. 503–510.
17
Por. Ch.J. Robin, op.cit., s. 546. Po arabsku powstała też datowana na ok. 560 rok tablica memoratywna w kościele w Hirze, która wprawdzie zaginęła, ale jej treść skopiował arabski historyk Al-Bakri; zob. K. Kościelniak, Chrześcijańskie piś iennictwo arabskie przed Maho ete i jego wpływ na isla , „Analecta Cracoviensia” 2003, t. XXXV, s. 337. Warto w tym kontekście wspomnieć o powszechnym w muzułmańskiej tradycji przekonaniu, że pismo arabskie powstało właśnie w Hirze, lachmidzkiej stolicy. Szczegółowo kwestię tych przekazów omawia N. Abbott, op.cit., s. 5–13. Na korzyść tej hipotezy przemawia też fakt, że inskrypcje upamiętniają władców lachmidzkich, choćby Imru al-Qaysa. Por. M.C.A. MacDonald, op.cit., s. 57–60; J. Danecki, Gra atyka języka arabskiego, Warszawa 1994, s. 85; R. Altheim-Stiehl, Die Araber in der alten Welt, Berlin 1964-1969, t. 2, s. 367.
18 N. Abbott, The Rise of the North Arabic Script and Its Kur’ nic Develop ent: With a Full Description of the Kur' n Manuscripts in the Oriental Institute, Chicago 1939, s. 5.
121
księgi muzułmanów. Koran (z syr. qery n ‘czytanie’) stał się podstawą doktryny religijnej, społecznej i prawnej wspólnoty muzułmańskiej oraz bytu państwowego, który ukształtował się w wyniku ekspansji militarnej Arabów i w przeciągu niecałych dwóch stuleci objął obszerne terytorium rozciągające się od Hiszpanii po Indie.
Dzięki Koranowi arabski dialekt plemienia Qurayš został podniesiony do rangi języka świętego oraz poddany kodyfikacji i normatywizacji. Sakralny charakter arabszczyzny koranicznej sprawił, że język ten, dotychczas używany na niewielkim obszarze, wraz z rozprzestrzenianiem się islamu zyskał międzynarodowy prestiż. Wraz z nową religią niearabska ludność Persji czy Afryki Północnej przyjmowała zwyczaj modlenia się po arabsku i czytania Koranu w oryginale.
Do zapisu Koranu Arabowie użyli pisma nabatejskiego w formie kursywnej, znanego ze wspomnianych wyżej inskrypcji i prawdopodobnie używanego w jakimś stopniu w Hidżazie. Niewykluczone, że na taki wybór wpływ miała wysoka pozycja, jaką pośród schrystianizowanych Arabów w buforowych państewkach Ghassanidów i Lachmidów cieszył się język syriacki, zapisywany także przy pomocy alfabetu pochodzenia aramejskiego20.
Tekst Koranu początkowo był przekazywany ustnie. Pierwsze próby zebrania poszczególnych wersetów i sur, zapisanych na liściach palmowych, kościach czy kawałkach pergaminu, miały miejsce za czasów następcy Muhammada – Abu Bakra. Kodyfikacji księgi dokonano jednak dopiero ok. 651 roku z polecenia trzeciego kalifa, Osmana21. Tradycja muzułmańska wyjaśnia powody tej akcji następująco:
Za Az-Zahirim, który rzekł: „Informował mnie Anas bin Malik Al-Ansari, że Hudhajfa bin Al-Jaman przyszedł do Osmana bin Affana, kiedy sprawował on władzę i wyprawiał się łupieżczo wraz z mieszkańcami Iraku przeciw Armenii i Azerbejdżanowi. Wtedy zebrali się Irakijczycy i Syryjczycy i spierali się o Koran. Aż usłyszał Hudhajfa o ich poróżnieniu się, co go przeraziło. Hudhajfa pojechał do Osmana i rzekł: O Książę wiernych, zani ta społeczność się poróżniła, była świado a podziałów po iędzy
20
Ch. Luxenberg wysunął nawet hipotezę, że pierwotnie Koran został spisany przy pomocy alfabetu syriackiego w mieszanym języku aramejsko-arabskim. Swoje spostrzeżenia zawarł w pracy The Syro-Aramaic Reading of the Koran. A Contribution to the Decoding of the Language of the Koran, Berlin 2007. Zob. też M. Grodzki, Dziewięć lat od publikacji Syroaramejskiego odczytania Koranu (2000 r.) autorstwa Christopha Luxenberga – przyczynek do filologicznej egzegezy Koranu, [w:] Świat arabski. Kultura i polityka, red. E. Machut-Mendecka, K. Pachniak, Warszawa 2012, s. 337–345.
21 Por. N. Abbott, op.cit., s. 47–51; D. Madeyska, Historia świata arabskiego. Okres klasyczny: od starożytności do roku 750, Warszawa 1999, s. 144–145.
122
żyda i i chrześcijana i w kwestii ksiąg. Przeląkł się na to Osman i posłał do Hafsy bint Omar: Przyślij zwoje, na których zebrano Koran. I przysłała je. Osman rozkazał Zajdowi bin Thabitowi, Sa‘idowi bin Al-Asowi, Abd Allahowi bin Zubajrowi i Abd Ar-Rahmanowi bin Hiszamowi, aby skopiowali te zwoje. Rzekł im: Jeśli będą jakieś różnice po iędzy wa i i Zajde bin Thabite w arabszczyźnie Koranu, to piszcie w języku Kurajszytów, gdyż Koran został zesłany w ich języku. Uczynili tak, aż został spisany w zwojach. Osman odesłał zwój Hafsie. Posłał też do każdej z armii muzułmańskich po zwoju i nakazał spalić wszelkie inne niezgodne z przysłaną przezeń kopią. W owym czasie zwoje z Iraku zostały spalone”22
.
Działanie kalifa Osmana stanowi przykład polityki językowej epoki wczesnomuzułmańskiej nobilitującej język plemienia Qurayš i mającej na celu ustalenie jednolitej wersji Koranu. Sama akcja niszczenia pewnych kopii tego dzieła spotkała się z krytyką części wpływowych muzułmanów23
. Sugeruje to istnienie także innych wariantów tekstu. W tym kontekście ciekawych danych, niezwykle cennych również dla kwestii wczesnej ortografii koranicznej, dostarczają odkrycia dokonane w latach 70. XX wieku w starym (pochodzącym z VII wieku) meczecie w jemeńskiej Sanie. Odnaleziono tam skrytkę na stare egzemplarze Koranu, pośród których znajdowały się też palimpsesty zawierające w wierzchniej warstwie tekst oficjalny z drobnymi różnicami w zapisie, pod którym widoczne były warianty wersetów odbiegające od wersji kanonicznej. Najstarsze z nich pochodziły z początku VIII wieku24
.
Nie ulega wątpliwości, że zarówno język, jak i ortografia także współczesnych kopii Koranu odbiegają w pewnych kwestiach od standardowej wersji klasycznej arabszczyzny. W przypadku pisowni rzucają się w oczy choćby takie niekonsekwencje, jak: częste pomijanie alifa jako litery oznaczającej długie /ā/, niekonsekwentny zapis tāˀ marbūṭa, często oddawanej przez tāˀ maftūḥa, pisownia hamzy bez podpórki na początku wyrazu, pomijanie yāˀ przy zaznaczaniu długiej samogłoski /ī/ w wygłosie czy nietypowy zapis długiego /ā/ w słowach typu zak t. W tekstach z Sany do takich odchyleń dochodzi jeszcze pisownia długiego /ā/ występującego w środku wyrazu za pomocą litery yāˀ25
.
22
Ibn Abī Dawūd, Al-Ma if, cytat za: R. al-Maghribi, Czy Koran jest słowe oży ?, Poznań 2011, s. 212.
23 Por. D. Madeyska, op.cit. s. 145.
24 Szerzej na temat odkryć w stolicy Jemenu: H.C. Graf von Bothmer, K.H. Ohlig, G.R. Puin, Neue Wege der Koranforschung, „Magazin Forschung” 1999, nr 1, s. 33–46.
25 Ten typ zapisu może wyjaśniać np. nietypową arabską formę imienia Abrahama: Ibrāhīm. W zapisie spółgłoskowym ma ono formę ˀbrhym (lub ˀbrhm), co mogło pierwotnie być czytane Abrāhām; por. Ch. Luxenberg, op.cit., s. 93.
123
Początkowo tekst arabski Koranu był zapisywany jedynie przy pomocy spółgłosek, analogicznie do zasad przyjętych we wspomnianych wyżej inskrypcjach z obszaru Syrii i Jordanii. Ten uproszczony, schematyczny zapis miał głównie znaczenie pomocnicze przy odtwarzaniu z pamięci zawartości koranicznego objawienia. Z czasem jednak, wraz ze śmiercią kolejnych qurr ˀ, czyli recytatorów, których zadaniem było przekazywanie treści świętej księgi, a także z poszerzeniem się ummy o przedstawicieli ludności niearabskiej, pojawił się problem prawidłowego odczytywania poszczególnych słów i wersów. Tradycyjny zapis nie był w stanie dać jednoznacznej propozycji lekcji. Dlatego też w celu diakryzy zaczęto używać kropek stawianych nad lub pod literami mającymi identyczny kształt. System ten, zwany naqṭ, rozwinął się w epoce muzułmańskiej, choć jego zalążki widoczne są już w inskrypcjach palmyreńskich, staroarabskich oraz w ortografii syriackiej26
. Dzięki temu powstały współczesne formy liter (np. ث ,ت ,ب), wcześniej nierozróżnialne.
System punktacji jest poświadczony już w najstarszym muzułmańskim materiale epigraficznym i papirologicznym, choć stosowany był niekonsekwentnie. Kropki pojawiają się w inskrypcji z Zuhayr datowanej na 24 rok hidżry (645), gdzie przy ich pomocy wyróżniono litery bāˀ, nūn, zayn i fāˀ27. Naqṭ występuje też w najstarszym grecko-arabskim papirusie z Ahnas, datowanym na 22 rok hidżry (643), będącym dokumentem handlowym. Kropkami zaznaczono tam litery ḏāl, zayn, šīm, ḫāˀ, ǧīm i nūn28
.
Kolejnym etapem rozwoju ortografii arabskiej było wprowadzenie zapisu samogłosek krótkich /a/, /i/ oraz /u/, zapisywanych poprzez małe litery alīf, yāˀ i waw stawiane pod lub nad znakami spółgłoskowymi. Według tradycji reformy tej dokonał w VIII wieku Al-Ḫalīl ibn Aḥmad. Podobieństwo do systemu używanego przez chrześcijańskich Syryjczyków sugeruje, że arabska wokalizacja stanowi tylko wariant syriackiej. Al-Ḫalīl miał również wprowadzić znak szaddy poprzez małą
26 Na ten temat szerzej H. Hirschfeld, The Dot in Semitic Paleography, „The Jewish Quarterly Review” 1919, t. 10, nr 2/3, s. 159–183; O. Al-Ghul, An Early Arabic Inscription from Petra Carrying Diacritic Marks, „Syria” 2004, nr 81, s. 105–118.
27
Szczegółowy opis tej inskrypcji podaje A.I. Ghabban, The Inscription of Zuhayr, the Oldest Islamic Inscription (24 AH/AD 644-645), the Rise of the Arabic Script and the Nature of the Early Islamic State, „Arabian Archeology and Epigraphy” 2008, nr 19, s. 210–237.
124
literę sin umieszczaną nad podwajaną spółgłoską oraz sukun poprzez analogiczne umieszczenie tam małego ḫāˀ29
.
Gramatycy arabscy epoki wczesnomuzułmańśkiej
Niewątpliwie ważnym wydarzeniem, które przesądziło o pozycji języka i pisma arabskiego w państwie arabsko-muzułmańskim, było wprowadzenie go jako języka oficjalnego kancelarii kalifa. Miało to miejsce w 696 roku za panowania kalifa Abd al-Malika. Wraz z powstaniem kancelarii pojawiła się urzędnicza kasta skrybów (arab. kutt b), którzy nierzadko byli pochodzenia niearabskiego. Język arabski był dla nich językiem obcym, którego musieli się nauczyć, i dlatego zapewne mieli bardziej logiczne i systematyzujące podejście do kwestii lingwistycznych. Warto tu wspomnieć, że większość gramatyków wczesnoarabskich była pochodzenia perskiego.
W kwestiach ortograficznych gramatycy arabscy początkowo stronili od ustalania sztywnych reguł. Sibawayhi (zm. 792), uczeń Al-Ḫalīla i jeden z najwybitniejszych filologów arabskich epoki wczesnomuzułmańskiej, choć w swym monumentalnym dziele zatytułowanym Al-Kit b (Księga) usystematyzował szczegółowo gramatykę języka arabskiego, to praktycznie pominął kwestie ortograficzne. Wspominał jedynie o nietypowej pisowni alīf al-wiqāya w liczbie mnogiej czasowników.
Ibn Qutayba (zm. 889) z myślą o kulturze słowa pisanego stworzył dzieło zatytułowane Adab al-k tib (Wykształcenie skryby). Ortografię określa on tam terminem taqw al-yad (ustawienie ręki) i jako pierwszy dokonuje jej szczegółowego opisu, któremu jednak brakuje logicznej spójności cechującej późniejsze opracowania30
.
Kwestie ortograficzne podejmowali też inni pisarze np. Az-Zaǧāǧī (zm. 949) czy Aṣ-Ṣūlī (zm. 946), jednak raczej w formie uwag (głównie tyczących się pisowni hamzy) niż systematycznego traktatu31
. Dopiero Ibn Durustawayhi (zm. 957) dokonał szczegółowego, dokładnego i jasnego wykładu reguł arabskiej pisowni. W Kit b
29 J. Danecki, op.cit., s. 87.
30
Ibn Qytayba ad-Dīnawarī, Adab al-k tib, Leiden 1900, s. 234–333. Por. U. Haarmann, An Eleventh Century Précis of Arabic Orthography, [w:] Studia Arabica & Isla ica: Festschrift für Ihsan Abbas on his Sixtieth Birthday, red. W. Al-Qadi, Beirut 1981, s. 169.
125
al-kutt b dokonał on wyraźnego podziału ortografii na następujące kategorie:
hamza, madda, qaṣr, faṣl, wa-waṣl, ḥaḏf, ziyāda i badal32.
Ciekawym i ważnym dziełem dla historii ortografii arabskiej jest traktat Ṭahira bin Aḥmada bin Bābšāḏa (zm. 1077). W rozdziale dziesiątym33