6. Firma audytorska jako organizacja wiedzy
6.1. Niezależność jako podstawowa koncepcja wpływająca na jakość
Niezależność audytorów jest istotnym elementem efektywnego funk-cjonowania rynków kapitałowych. Jeśli audytorzy nie są postrzegani jako niezależni, to sprawozdania finansowe uznawane są za obarczo-ne większym ryzykiem, co pociąga za sobą wyższe koszty społeczobarczo-ne. Inwestycje traktowane są jako bardziej ryzykowne, inwestorzy zaś oczekują większych premii na inwestycji z powodu zwiększonego ryzyka, a w konsekwencji oznacza to podwyższenie kosztu kapitału (Botosan i Plumlee, 2002; Botosan, 1997).
Audytorzy pełnią zatem funkcję monitorującą, istotną dla efek-tywnych operacji i zaufania publicznego na rynkach kapitałowych. Może być ona w pełni realizowana tylko wtedy, gdy audytorzy będą całkowicie niezależni od swoich klientów i pozostaną wierni służbie publicznej (Bazerman i Moore, 2011).
W cytowanej już pracy Mautz i Sharaf (1961, s. 246) wskazują na znaczenie niezależności audytora: „Znaczenie niezależności w pra-cy niezależnego audytora jest tak utrwalone, że nie istnieje potrzeba szczególnego uzasadnienia, dlaczego ta koncepcja jest jedną z naj-ważniejszych w jakiejkolwiek strukturze teorii audytingu”. Jedno-cześnie autorzy ci rozróżniają rzeczywistą niezależność wydającego opinię o sprawozdaniach finansowych i postrzeganie profesji jako niezależnej. Rzeczywista niezależność nie będzie miała znaczenia, je-śli czytający opinię audytora będą wątpić, czy w ogóle ona istnieje. Dlatego obok niezależności indywidualnych audytorów ważne jest postrzeganie niezależności audytorów jako grupy zawodowej.
Zwykle niezależność audytora modelowana jest przy założeniu, że nie jest pewne, czy audytor faktycznie przeprowadzi audyt i czy
133
Niezależność jako podstawowa koncepcja...
nie współpracuje z zarządzającymi. Na przykład Watts i Zimmerman (1983) definiują niezależność audytorów jako możliwość, że audytor ujawni odkryte nieprawidłowości w sprawozdaniach finansowych. Zależy ona od dwóch czynników:
1) prawdopodobieństwa, że audytor odkryje nieprawidłowość – uza-leżnionego od kompetencji audytora oraz liczby danych wejścio-wych,
2) prawdopodobieństwa, że audytor ujawni nieprawidłowości – zwią-zanego bezpośrednio z niezależnością audytora od klienta firmy. DeAngelo (1981a, 1981b) analizuje niezależność w kontekście ja-kości audytu. Jakość audytu definiowana jest jako funkcja tego, czy audytor wykryje błędy i/lub zamierzone nieprawidłowości zawarte w sprawozdaniach finansowych oraz czy jest wystarczająco niezależ-ny, aby to ujawnić. Niezależność audytora w tym wypadku ujmowa-na jest zatem jako postrzegaujmowa-na zdolność audytora do wykrycia błę-dów i nieprawidłowości w systemie rachunkowości oraz nieulegania presji klienta do wybiórczych ujawnień zgodnych z interesem tego klienta.
IFAC dokonuje rozróżnienia na niezależność umysłu (indepen-dence in mind) i niezależność postrzeganą (indepen(indepen-dence in appearan-ce) (IFAC, 2010, sec. 290.6). Niezależność umysłu określona została jako stan umysłu, który pozwala na wydanie bezstronnej opinii bez wpływu czynników mogących zagrozić profesjonalnej ocenie, umoż-liwiający etyczne działanie oraz wykazywanie postawy obiektywno-ści i profesjonalnego sceptycyzmu. Niezależność postrzegana została natomiast zdefiniowana jako unikanie istotnych zdarzeń i sytuacji, które mogłyby spowodować, że wykazująca się zdrowym rozsądkiem i wiedzą inna strona mogłaby przypuszczać, że integralność, obiek-tywność i profesjonalny sceptycyzm audytora zostały zagrożone.
Oba wymiary niezależności są istotne do zapewnienia jakości ba-dania (DeAngelo, 1981a; Mautz i Sharaf, 1961).
W literaturze przedmiotu szeroko omawiane są zagrożenia zwią-zane z niezależnością audytorów, takie jak (Quick, 2012, s. 23; IFAC, 2010, sec. 100.12):
• zagrożenie połączone ze związaniem ekonomicznym (economic bonding, self-interest),
• zagrożenie związane z ponowną oceną przyjętych założeń (self--review threat),
• zagrożenie związane z obroną (advocacy threat),
• zagrożenie związane z naciskami (zastraszaniem) (intimidation). DeAngelo (1981a, s. 118), wyjaśniając zagadnienie związania ekonomicznego, wskazuje na dwa aspekty łączące się z wyborem au-dytora, które mogą zagrozić jego niezależności: koszty początkowe i koszty transakcyjne. Obecnie audytor ma przewagę konkurencyj-ną nad potencjalkonkurencyj-ną konkurencją dlatego, że nie musi ponosić do-datkowych kosztów związanych z rozpoczęciem nowego projektu, a ponadto nie ponosi kosztów transakcyjnych powiązanych z proce-sem wyboru audytora. Po uzyskaniu zlecenia audytor będzie chciał uchwycić przyszłe korzyści przez ustalenie przyszłej ceny za usługę powyżej kosztów realizacji zlecenia. Innymi słowy, audytor będzie oczekiwał quasi-renty. Możliwość zdobycia przez niego quasi-rent po uzyskaniu zlecenia powoduje, że konkurujące z sobą o zlecenie fir-my audytorskie ustalają ceny usługi poniżej kosztów w pierwszym okresie świadczenia usług. Oznacza to, że audytor podejmuje decy-zje o dodatkowej inwestycji i oczekuje korzyści z niej w przyszłości. Oczekiwana stopa zwrotu z inwestycji nie zostanie osiągnięta, jeśli usługi audytora nie zostaną ponownie wybrane. Klient może zatem wykorzystać groźbę zakończenia współpracy i zażądać pożądanej jego zdaniem opinii. Powiązanie ekonomiczne stanowi zatem istotny element ryzyka dla niezależności audytora.
Zagrożenie związane z poufałością jest połączone z długim i bli-skim związkiem z klientem lub pracodawcą. W takim przypadku au-dytor może zbytnio sympatyzować z celami klienta akceptującego jego działania. Ryzyko związane z ponowną oceną dokonanych osą-dów wiąże się z możliwością nieprzykładania wystarczającej wagi do krytycznej analizy osądów dokonanych w poprzednich okresach i formułowania bieżącego osądu na podstawie decyzji podjętych wcześniej. Ryzyko związane z obroną dotyczy możliwości popiera-nia pozycji klienta nawet w sytuacji zagrożepopiera-nia obiektywizmu audy-tora. Zagrożenie wynikające z zastraszenia związane jest z ryzykiem, że audytor wstrzyma się od obiektywnego postępowania z powodu faktycznych lub postrzeganych nacisków, w tym prób wpływania na decyzje audytora.
Zdaniem niektórych badaczy obecna struktura profesji może wpły-wać negatywnie na sposób postrzegania jakości usług świadczonych
135
Niezależność jako podstawowa koncepcja...
przez audytorów. Na przykład sposób zatrudniania audytorów po-woduje obawy związane z zagrożeniem niezależności audytora (Don-tah et al., 2004; Mayhew i Pike, 2004; Fiolleau et al., 2013; Dobija, 2013b), a możliwość świadczenia usług innych niż audytorskie może mieć wpływ na postrzeganą niezależność oraz obiektywność audytora (Dopuch i King, 1991).
Regulatorzy także podejmują działania mające na celu zwiększe-nie jakości usług audytorskich i zwiększe-niezależności samych audytorów. Na przykład Unia Europejska, publikując Green paper on audit policy (EU, 2010), wskazuje na możliwość dokonania stosowanych zmian regulacyjnych w następujących obszarach:
• zatrudnianie i wynagradzanie audytorów, • obowiązkowa rotacja,
• świadczenie dodatkowych usług, • struktura wynagrodzenia audytora.
Zatrudnianie i wynagradzanie audytorów
Zgodnie z art. 37 VIII Dyrektywy UE (EU, 2006) audytor powinien być zatrudniony na podstawie decyzji podjętej podczas rocznego zgromadzenia akcjonariuszy (lub członków organizacji). Audytorzy odpowiadają bezpośrednio przed akcjonariuszami badanej spółki. Jednocześnie to firma, której sprawozdania finansowe są badane przez audytora, wypłaca jego wynagrodzenie.
Dlatego niektórzy regulatorzy rozważają możliwość, aby to inna strona (być może regulator) była odpowiedzialna za zatrudnienie, wynagrodzenie i określenie długości kontraktu z audytorem (EU, 2011). Taka propozycja wpływa pozytywnie zarówno na rzeczywi-stą, jak i postrzeganą niezależność audytora, ponieważ w ten sposób zostałaby ograniczona możliwość osiągania przez audytorów opi-sywanych przez DeAngelo (1981b) quasi-rent, a zatem nastąpiłoby ograniczenie możliwości stosowania przez klienta groźby rozwiąza-nia kontraktu. Zakłada się przy tym, że korzyści społeczne takiego rozwiązania będą większe niż prawdopodobne koszty związane ze zwiększeniem rozwiązań biurokratycznych.
Obowiązkowa rotacja audytorów
Innym zapowiadanym działaniem regulatorów jest ponowne rozwa-żenie kwestii obowiązkowej rotacji audytorów. Zakłada się, że za-grożenie związane z poufałością zwiększa się wraz z upływem czasu, w jakim audytor świadczy usługi danej firmie. Obowiązkowa rotacja ma także na celu ograniczenie wcześniej opisywanych quasi-rent uzy-skiwanych przez firmy audytorskie.
Badania potwierdzają pozytywny związek między wymogiem ro-tacji audytorów a ich niezależnością (Schatzberg, 1994; Gietzmann i Sen, 2002). Analizy dotyczące wpływu długości relacji klient–au-dytor na rzeczywistą i postrzeganą niezależność wykorzystywały wielorakie narzędzia badawcze (eksperymenty, badania ankietowe czy analizę zawartości dokumentów) oraz różne podmioty badania (audytorzy i użytkownicy opinii audytora, tacy jak: kredytodawcy, agencje ratingowe, analitycy finansowi). Zarówno audytorzy, jak i członkowie rad dyrektorów nie postrzegają długiego zaangażowa-nia audytorów jako czynnika zmniejszającego jego niezależność (Su-cher et al., 1998; Hussey i Lan, 2001). W przypadku użytkowni-ków opinii audytora rezultaty badań są mieszane (Mansi et al., 2004; Ghosh i Moon, 2005; Crabtree et al., 2006; Moody et al., 2006; Gates et al., 2007; Dao et al., 2008; Daniels i Booker, 2009; Dart, 2011). Warto w tym miejscu wspomnieć o badaniach dotyczących relacji między obowiązkową rotacją a jakością świadczonych usług audytorskich, których wyniki nie pozwalają na dokonanie ostatecz-nej konkluzji o kierunku relacji (Quick, 2012, s. 25). Większość ba-dań eksperymentalnych w tym obszarze pokazywała natomiast silną pozytywną zależność (Bates et al., 1982; Kemp et al., 1983; Dopuch et al., 2001; Hartfield et al., 2006). Pełen przegląd badań w tym za-kresie można znaleźć w opracowaniu Ewelt-Knauera et al. (2013).
Dodatkowe usługi audytorów
Świadczenie dodatkowych usług przez firmy audytorskie zwięk-sza zarówno ryzyko wynikające z powiązania ekonomicznego, jak i ryzyko związane z ponowną oceną przyjętych we wcześniejszych okresach założeń. Efektem ubocznym dodatkowych usług świad-czonych przez audytora może być pozyskanie informacji, które po-zwalają na ograniczenie kosztów audytu, a tym samym zwiększenie
137
Standardy etyczne audytorów...
quasi-renty. W rezultacie wzrasta ekonomiczne uzależnienie między audytorem a klientem. Jednocześnie istnieje możliwość, że audytor będzie musiał poddać ocenie rozwiązania zaproponowane przez sie-bie podczas świadczenia pozostałych usług, co może powodować zwiększenie zagrożenia związanego z oceną swoich wcześniejszych rozwiązań. W trakcie świadczenia dodatkowych usług może też na-stąpić zwiększenie ryzyka poufałości, ponieważ wykonywanie usługi doradczej wymaga zbudowania specyficznego zaufania między klien-tem a doradzającym. Badania wpływu pozostałych usług audytor-skich na rzeczywistą niezależność audytora w większości przypad-ków nie wskazują na istnienie negatywnej zależności (Quick, 2012, s. 27). Podobne badania dotyczące wpływu pozostałych usług au-dytorskich na postrzeganą niezależność nie są już tak jednoznaczne (Quick, 2012, s. 27).
Struktura wynagrodzenia
Gdy przychody ze świadczenia usług audytorskich stanowią istotną część łącznych przychodów firmy, zwiększa się zarówno ryzyko leżnienia ekonomicznego, jak i ryzyko zastraszenia. To istotne uza-leżnienie zysków audytora od przychodów za usługi świadczone na rzecz jednego klienta może powodować obawy o utratę zlecenia, co może prowadzić do podejmowania decyzji przez audytora zgodnie z jego własnym interesem ekonomicznym lub do wywierania nacisku przez klienta na wydanie pozytywnej opinii. Z tego powodu IFAC określa np., że przychody od klienta będącego spółką zaufania pu-blicznego za dwa następujące po sobie okresy przekraczające 15% pociągają za sobą obowiązek ujawnienia tej informacji komitetowi audytu (IFAC, 2010, sec. 290.222).