5. Zagadnienia (samo)regulacji usług audytorskich
5.2. Ustawa SOX jako pierwowzór zmian regulacyjnych audytu
Ustawa Sarbannes–Oxley (SOX) z 2002 r. była odpowiedzią rządu federalnego USA na nieprawidłowości finansowe w firmach takich jak Enron, WorldCom czy Tyco, które okazały się początkiem skan-dali finansowych. Celem ustawy było zwiększenie zaufania użyt-kowników informacji finansowej do sprawozdań finansowych przez skoncentrowanie się głównie na praktykach dotyczących ładu korpo-racyjnego (zwłaszcza zwiększenia roli komitetu audytu) oraz lepsze-go uregulowania amerykańskielepsze-go rynku papierów wartościowych. W szczególności ustawa SOX miała na celu zwiększenie nadzoru nad rynkiem finansowym oraz pośrednikami działającymi na tym rynku. Wiele innych krajów po ujawnieniu skandali w USA skorzystało z do-świadczeń SOX i dokonało zmian w zasadach ładu korporacyjnego oraz w nadzorze nad profesją audytorów zewnętrznych.
Zgodnie z ustawą z 1934 r. (The Securities and Exchange Act of 1934) to Komisja Papierów Wartościowych (SEC) była odpo-wiedzialna za stanowienie standardów zarówno rachunkowości, jak i audytu finansowego. SEC pozwoliła na samoregulację profe-sji księgowych i audytorów oraz stanowienie odpowiednich stan-dardów przez American Institute of Certified Public Accountants (AICPA). Ustawa SOX powierza nadzór nad profesją księgowych audytorów oraz zadaniami związanymi ze stanowieniem standar-dów audytu organowi rządowemu Public Company Accounting Oversight Board (PCAOB). Te zmiany dały początek kolejnym re-gulacjom. SEC wraz z PCAOB wydały nowe regulacje zmierzające do poprawy systemu ładu korporacyjnego spółek zaufania
publicz-nego. SEC wydała także nowe regulacje mające na celu zapewnie-nie, że spółki zaufania publicznego wdrożyły rozwiązania narzuco-ne przez SOX i SEC.
Ustawa SOX weszła w życie 15 listopada 2004 r. i początkowo podlegały jej przede wszystkim spółki giełdowe o kapitalizacji powy-żej 75 mln USD, lecz po zmianach w 2005 r. zalicza się do nich rów-nież mniejsze spółki, które są notowane na amerykańskich giełdach. Dodatkowo został wprowadzony obowiązek przestrzegania ustawy SOX przez lokalne oddziały koncernów wywodzących się z USA, działające na terenie innych krajów.
Tabela 5.1. Rys historyczny na rozwój regulacji w zakresie audytu w Stanach
Zjed-noczonych
Rok Akt prawny Najważniejsze postanowienia w zakresie audytu finansowego
1934 The Secutities and
Exchange Act of 1934
Komisja Papierów Wartościowych (SEC) odpowie-dzialna za stanowienie standardów audytu finan-sowego
SEC powierza zadanie opracowywania standardów audytu finansowego prywatnej organizacji AICPA, zrzeszającej audytorów finansowych
2004 Ustawa SOX Powołanie PCAOB, której zadaniem jest nadzór
nad profesją audytorów finansowych oraz stano-wienie standardów audytu finansowego dla audy-torów badających spółki zainteresowania publicz-nego
Źródło: opracowanie własne.
Ustawa SOX jest aktem prawnym składającym się z 11 rozdzia-łów, które opisują szeroki zakres zagadnień. Głównym celem, zgod-nie z jej zapisem, jest ochrona inwestorów poprzez poprawiezgod-nie prawidłowości i rzetelności systemu sprawozdawczości finansowej spółek, zgodnie z prawem dotyczącym papierów wartościowych. Równie ważnymi celami ustawy są poprawa ładu korporacyjnego oraz zwiększenie nadzoru nad audytorami.
109
Ustawa SOX jako pierwowzór zmian regulacyjnych...
T abela 5.2. Struktura ustawy SO X R APOR TOW ANIE P oprawa jak ości i ujawnienia
ROLE Wzmocnienie corporate gover
nance POSTĘPOW ANIE Zwięk szenie odpowiedzialności za wynik PRZEPISY WYK ONA WCZE Zwięk szony nadzór K A R Y RELA CJE
Wzmocnienie niezależności audytora
Sek
cja 302
–
oświad-czenia kierownictwa m.in. odnośnie do procedur ujawnienia informacji, kontroli wewnętrznej oraz oszustw w spółce
Sek
cja 204
– P
o
-prawa komunikacji pomiędzy audyto- rem a komitetem audytu. A
udytor
musi składać spra- wozdanie komiteto- wi audytu na temat najistotniejszych zasad i praktyk w spółce, alterna- tywnych reguł, ogól- nie akceptowanych zasad księgowości omawianych z kie- rownictwem oraz wszystkich istotnych informacji wymie- nionych w formie pisemnej pomiędzy audytorem i kierow- nictwem
Sek
cja 303
– W
y-wieranie wpływu na niezależnego au- dytora, wymusza- nie na nim jakich- kolwiek działań, manipulowanie nim lub wprowa- dzanie go w błąd w sposób nieuczci- wy
, aby
przedsta-wić sprawozdania finansowe zawie- rające istotne błę- dy, jest niezgodne z prawem
Sek
cje 102
–
Nie-zarejestrowane firmy audytorskie nie mogą sporzą- dzać i wydawać raportów dla spó- łek publicznych
Sek
cje 304
– Utrata
premii lub zysków ze sprzedaży papie- rów wartościowych przez CEO i CFO w przypadku, gdy ponowne przedsta- wienie informacji finansowych spowo- dowane jest istot- ną niezgodnością z ustawą
Sek
cja 201
–
Zakaz
R APOR TOW ANIE P oprawa jak ości i ujawnienia
ROLE Wzmocnienie corporate gover
nance POSTĘPOW ANIE Zwięk szenie odpowiedzialności za wynik PRZEPISY WYK ONA WCZE Zwięk szony nadzór K A R Y RELA CJE
Wzmocnienie niezależności audytora
Sek
cja 401
– W
ymóg
ujawnienia istotnych transakcji i zobowią- zań pozabilansowych, zasady dotyczące in- formacji finansowych pro for
ma Sek cja 301 – K o
-mitet audytu jest bezpośrednio odpo- wiedzialny za wybór i nadzór nad audyto- rami zewnętrznymi Komitet audytu składa się wyłącz- nie z niezależnych członków Komitet audytu ma prawo do zatrudnia- nia doradców
Sek
cja 403
– W
y-móg szybkiego ujawnienia trans- akcji dotyczących instrumentów ka- pitałowych w przy
-padku posiadania więcej niż 10% udziałów
Sek
cja 104
–
PCA-OB uprawniona jest do kontrolo- wania zarejestro- wanych podmio- tów
Sek
cja 906
–
Ostrzejsze kary dla CEO/CFO
, którzy
dokonują oświad- czenia na temat zawartości sprawoz- dań finansowych w złej wierze
Sek
cja 202
– K
omitet
audytu musi zatwier
-dzić zakres wszystkich usług świadczonych przez badającego spra- wozdania finansowe
Sek
cja 404
–
Kierow-nictwo jest odpowie- dzialne za przepro- wadzenie rocznego przeglądu skuteczno- ści kontroli wewnętrz- nej nad sprawozdaw- czością finansową Audytor wewnętrzny jest odpowiedzialny za poświadczenie oce- ny kierownictwa do- tyczącej efektywności
Sek
cja 402
– Spółki
nie mogą udzielać pożyczek dyrekto- rom ani kierownic- twu (ani bezpośred- nio, ani przez spółki zależne)
Sek
cja 406
– K
o
-deks etyczny dla członków kierow- nictwa finansowe- go wyższego szcze- bla oraz ujawnienie zmian w takim kodeksie
Sek
cja 408
–
Uprawnienia SEC do przeglą- du ujawnień spó- łek giełdowych, zwłaszcza podmio- tów o największej kapitalizacji gieł- dowej, gdy zmiany cen akcji odbiegają znacznie od fluk- tuacji cen innych emitentów itp.
Sek
cja 1102
–
Od-powiedzialność karna w przypad- ku zmieniania, nisz- czenia, ukrywania zapisów lub do- kumentacji w celu utrudnienia oficjal- nego dochodzenia Odpowiedzialność karna za spowalnia- nie i opóźnianie ofi- cjalnego
dochodze-Sek
cja 203 –
P
artner
111
Ustawa SOX jako pierwowzór zmian regulacyjnych...
kontroli wewnętrznej w spółce nia lub wpływanie na niego
Sek
cja 409
–
Ujawnie-nie istotnych „nagłych i bieżących” zmian w sytuacji i wynikach finansowych spółek
Sek
cja 407
– Spółka
musi ujawnić, czy w skład komitetu audytu wchodzi eks- pert finansowy
Sek
cja 806
–
Ochrona „informa- torów
” (nie
moż-na ich zwalniać, zastraszać, nękać, degradować, dys- kryminować)
Sek
cja 105 i 802
–
Ostrzejsze kary dla audytorów
. Brak
współpracy przy dochodzeniu i do- starczaniu dowodów może spowodować zawieszenie audyto- ra i/lub zarejestro- wanej firmy świad- czącej usługi audytu
Sek
cja 206
– F
irma
audytorska nie może świadczyć żadnych usług audytowych, jeżeli prezes spółki, dyrektor finansowy
,
kontroler
, główny
księgowy albo inna osoba na zbliżonym stanowisku była za- trudniona w firmie audytorskiej i uczest- niczyła w audycie w roku bezpośrednio poprzedzającym roz- poczęcie audytu
Sek
cja 906
–
Okre-sowe oświadczenia stwierdzające, że in- formacje finansowe są zgodne z
Exchange
Ac
t i rzetelnie
prezen-tują sytuację oraz wy
-nik finansowy spółki Źródło
: I. Cieślak, D. Dobija (2013),
Instytucjonalizacja zasad etycznych jak
o narzędzie budowania wiar
ygodności i zaufania publicznego do zawodu
bieg-łego r
ewidenta
, „P
Ustawę SOX można podzielić na następujące obszary:
• raportowanie – formalna ocena funkcjonowania procedur kon-trolnych przez zarząd,
• role – umocnienie zasad ładu korporacyjnego,
• postępowanie – wprowadzenie kodeksów etycznych dla człon-ków kierownictwa finansowego zasiadających na wyższych szcze-blach oraz ochrona osób dostarczających informacje o wykrytych nieprawidłowościach,
• przepisy wykonawcze – powołanie do życia PCAOB w celu wy-pełnienia nadzoru nad przestrzeganiem przepisów ustawy, wpro-wadzenie kontroli w firmach audytorskich, wzmocnienie nadzoru SEC (Komisji Papierów Wartościowych) nad zasadami odpowie-dzialności prawników,
• kary – zwiększenie sankcji w ramach kodeksu karnego za fałszo-wanie dokumentów oraz nieprawdziwe poświadczanie zgodności z wymogami ustawy SOX,
• relacje spółki z audytorem – określenie, które usługi nie mogą być świadczone przez audytorów, wskazanie działań audytorów, które muszą być zaakceptowanie przez komitet audytu.
Każdy z tych obszarów składa się z sekcji. Sekcje natomiast dokład-niej określają wymogi, przepisy i innego rodzaju relacje.
Poniżej zaprezentowane będą bardziej szczegółowo przyjęte roz-wiązania dotyczące bezpośrednio lub pośrednio audytu finansowego.
Komitet audytu
Zapisy ustawy SOX zwiększyły odpowiedzialność komitetów audytu za monitorowanie i nadzór nad procesem sprawozdawczości finan-sowej. Oczekuje się, że członkowie komitetu audytu będą mieć za-awansowaną wiedzę z zakresu sprawozdawczości finansowej, będą bardziej niezależni od zarządzających oraz przyjmą większą odpo-wiedzialność za współpracę z audytorem zewnętrznym. Ustawa SOX wymaga także, aby zarząd firmy, jej dyrektor wykonawczy (CEO) oraz dyrektor finansowy (CFO) ponosili większą odpowiedzialność za proces sprawozdawczości finansowej oraz kontroli wewnętrznej
113
Ustawa SOX jako pierwowzór zmian regulacyjnych...
zarządzanego przez nich przedsiębiorstwa. W ustawie SOX przywią-zuje się też dużą wagę do etycznego zachowania zarządzających.
Ustawa SOX zobowiązuje spółki zaufania publicznego do powo-łania komitetu audytu. Zgodnie z zapisami ustawy komitet audytu: • jest bezpośrednio odpowiedzialny za zatrudnianie i nadzór nad
audytorem zewnętrznym przeprowadzającym badanie u emiten-ta. Audytor zewnętrzny, zgodnie z zapisami ustawy, raportuje bezpośrednio do komitetu audytu,
• członkowie komitetu są członkami rady dyrektorów1 i powinni mieć status niezależnego członka rady,
• powinien określić procedury związane ze zgłaszaniem i dalszym procedowaniem skarg otrzymywanych od emitenta w związku z prowadzeniem ksiąg rachunkowych, kontroli wewnętrznej, audytu zewnętrznego oraz procedur whistleblowing w odniesie-niu do zagadnień dotyczących rachunkowości i audytu zewnętrz-nego,
• powinien mieć możliwość zatrudnienia niezależnych doradców, gdy uzna to za potrzebne do wykonywania zadań.
Zgodnie z postanowieniami zawartymi w SOX (art. 407a) w skład komitetu audytu powinien wchodzić co najmniej jeden ekspert z za-kresu finansów. Podstawą stwierdzenia, że dany członek komitetu może być uznany za takiego eksperta, jest ocena jego wykształcenia i doświadczenia. Oczekuje się, że ekspert z zakresu finansów będzie rozumiał amerykańskie standardy rachunkowości (GAAP) oraz spra-wozdania finansowe. Oprócz tego oczekuje się, aby ekspert finan-sowy miał doświadczenie w przygotowywaniu sprawozdań finanso-wych lub też ich audytu w spółkach porównywalnych do tej, w której jest członkiem komitetu audytu, doświadczenie w stosowaniu stan-dardów rachunkowości w odniesieniu do transakcji uznaniowych, doświadczenie w narzędziach kontroli wewnętrznej oraz zrozumie-nie funkcji komitetu audytu.
Artykuł 101a ustawy SOX powołuje Public Company Accounting Oversight Board (PCAOB) – niezależną, niezyskowną organizację, której rolą jest nadzór nad audytem finansowym w spółkach zaufa-nia publicznego. PCAOB ma uprawniezaufa-nia do działań regulacyjnych,
śledczych i egzekwujących w zakresie nadzoru nad firmami audy-torskimi oraz dyscyplinowania audytorów do zapewniania wysokiej jakości świadczonych przez nich usług. W przypadku firm audytor-skich PCAOB zgodnie z artykułem 101c: (a) prowadzi rejestr firm audytorskich badających spółki zaufania publicznego, (b) przepro-wadza inspekcje w tych firmach, (c) przeproprzepro-wadza dochodzenia i po-stępowania dyscyplinarne, a w uzasadnionych przypadkach określa sankcje nałożone na firmę audytorską lub jej partnerów.
Powołanie do życia PCAOB
PCAOB powierzono także zadanie stanowienia standardów, które wcześniej, zgodnie z tradycją, było przypisane Radzie ds. Standardów Auditingu (AICPA). AICPA w dalszym ciągu będzie się zajmować roz-wojem standardów audytu finansowego na potrzeby badania w in-nych spółkach niż spółki zaufania publicznego. Początkowo PCAOB zaadaptowała jako tymczasowe standardy audytu te wypracowane przez AICPA. Obecnie komisja przystosowała 16 własnych standar-dów, które zostały zatwierdzone przez Komisję Papierów Warto-ściowych.
W przypadku standardów rachunkowości SOX określono, że to SEC wyznaczy organizację, do której zadań będzie należało stano-wienie standardów rachunkowości. Zgodnie z tym postanostano-wieniem SEC zdecydował, że będzie za to odpowiedzialna FASB (Financial Accounting Standard Board).
Niezależność audytorów
Ustawa SOX reguluje istotne aspekty niezależności audytora: (1) gra-niczenie możliwości świadczenia usług pozaaudytorskich, (2) doko-nywanie niezależnego (profesjonalnego) osądu oraz (3) raportowa-nie do komitetu audytu.
Zgodnie z artykułem 201a ustawy SOX firmy audytorskie nie mogą świadczyć wielu usług na rzecz swoich klientów. Zalicza się do nich m.in.: prowadzenie ksiąg rachunkowych, projektowanie i wdra-żanie systemu informacji finansowej, usługi wyceny, usługi aktuarial-ne, zlecone im usługi w zakresie kontroli wewnętrznej, usługi
zarząd-115
Ustawa SOX jako pierwowzór zmian regulacyjnych...
cze oraz w zakresie zasobów ludzkich, usługi brokerskie lub dilerskie w zakresie decyzji inwestycyjnych oraz doradztwo w zakresie usług bankowych. Ponadto komitet audytu musi z wyprzedzeniem zaak-ceptować wszystkie dodatkowe usługi świadczone przez audytora na rzecz firmy.
Wynikający z art. 203 obowiązek rotacji partnerów prowadzą-cych badanie w firmie co pięć lat powinien być analizowany w kon-tekście podejmowania przez audytorów profesjonalnych osądów. Zakłada się bowiem, że audytor, wraz z upływem czasu, traci możli-wość profesjonalnego osądu, a zatem atrybuty postawy, która sprzyja zadawaniu pytań i krytycznej ocenie materiału dowodowego zebra-nego podczas badania. Ustawa SOX (Sec. 206) nie pozwala także na przeprowadzanie badania w spółkach, w których zatrudniono byłe-go pracownika firmy audytorskiej na stanowisku dyrektora zarządza-jącego, controllera, dyrektora finansowego, głównego księgowego lub na innym równoważnym stanowisku. W tym przypadku zakłada się, że trudno będzie audytorowi kwestionować działania swojego wcześniejszego kolegi.
Ustawa SOX określa zakres informacji, które audytor powinien przedkładać komitetowi audytu. Są to:
• istotne polityki i praktyki rachunkowości, które mają być wyko-rzystywane przez spółkę,
• możliwości alternatywnego ujęcia transakcji finansowych dysku-towane z zarządem, konsekwencje wykorzystania alternatywne-go ujęcia transakcji finansowej oraz preferencje odnoszące się do sposobu ujęcia transakcji analizowanej przez audytora,
• informacje o innych dyskusjach prowadzonych z zarządem w for-mie pisemnej, takie jak np. list do zarządu.
Zakres komunikacji audytora z komitetem audytu jest także przedmiotem standardu wydanego przez PCAOB pt. Auditing Stan-dard No. 16. Communication with Audit Committees (2012).