5. Zagadnienia (samo)regulacji usług audytorskich
5.1. Podejścia do regulacji usług audytorskich w gospodarce
Istota regulacji w literaturze przedmiotu wyjaśniana jest na gruncie wielu podejść (Dal Bo, 2006; Hirshleifer, 2008; Grajzl i Murrell, 2007; Hilary i Lennox, 2005; Stigler, 1971). W naukach ekonomicz-nych najczęściej istotę regulacji wyjaśnia część ekonomii zwana eko-nomią regulacyjną. W ramach tego nurtu uznaje się, że występujące nieefektywności na wolnym rynku są podstawą do wprowadzenia regulacji, które mają na celu zapobieganie występującym nieefektyw-nościom, a tym samym mogą przyczynić się do zwiększenia dobro-bytu społeczeństwa.
Można wyróżnić dwa podejścia do regulacji. Pierwsze to regula-cja wprowadzana przez jednostki rządowe, drugie zaś polega na sa-moregulacji. Badacze wskazują, że gdy producent i konsument mają asymetryczną wiedzę o jakości produktu, regulacje mogą przyczy-nić się do wzrostu dobrobytu przez skłonienie producenta do dbania o jakość (Grajzl i Murrell, 2007, s. 523). W przypadku gdy ocena jakości wymaga specjalistycznej wiedzy, dostępnej tylko dla produ-centa, lepszym rozwiązaniem jest samoregulacja. Wtedy może ona zwiększyć zyski firmy oraz wpłynąć na zwiększenie dobrobytu także dzięki redukcji kosztów lobbingu ponoszonych przez konsumentów. Wybór między samoregulacją a regulacją jest postrzegany jako wybór między wiedzą ekspercką a niezależnością. Do głównych korzyści z samoregulacji należą (Grajzl i Murrell, 2007):
• wykorzystanie najlepszej wiedzy dotyczącej problemów przed-miotu regulacji,
• większa możliwość adaptacji do zmian, • mniejsze koszty transakcyjne.
105
Podejścia do regulacji usług audytorskich w gospodarce rynkowej
Do głównych wad samoregulacji zalicza się potencjalne zmniejsze-nie efektywności, spowodowane samolubnym zachowazmniejsze-niem się in-stytucji regulującej w procesie regulacyjnym (Grajzl i Murrell, 2007).
Interesujący model wykorzystywany do analizy regulacji grup za-wodowych zaproponował w 1987 r. zespół badaczy w składzie: Pu-xty, Willmott, Cooper i Lowe (1987). Do podstawowych elementów modelu zaliczono zewnętrzne (państwowe) siły regulacyjne, rynek oraz presję społeczną samej grupy zawodowej. Uwzględniając po-wyższe elementy, w modelu wyróżniono cztery formy regulacji: libe-ralną (liberalism), stowarzyszeniową (associationism), korporacyjną (corporatism) i legalizmu (legalism). Liberalizm i legalizm to dwie skrajności, a między nimi znajdują się stowarzyszeniowość i korpora-cyjność (Puxty et al., 1987).
Liberalizm w analizie regulacji dotyczących audytorów zdefi-niowany jest przez rynek na usługi audytorskie. Audyt finansowy rozumie się jako usługę, którą firmy zakupują na rynku, a jej ce-lem jest zwiększenie wiarygodności sprawozdań finansowych, cena zaś za usługę stanowi funkcję postrzeganej przez kupującego war-tości zwiększonej wiarygodności sprawozdań finansowych w wyni-ku audytu finansowego. Im większa jest postrzegana wiarygodność sprawozdań finansowych, tym wyższa jest cena za usługi audytor-skie. Ceny za usługi mogą zatem rosnąć i być źródłem nieprzerwa-nych przychodów dla firmy audytorskiej. W tym ujęciu istotne stają się reputacja, postrzeganie wysokiej jakości usług oraz unikanie strat mogących powstać w wyniku ujawnienia nieprawidłowości zbada-nych sprawozdań finansowych. Siły rynkowe wymuszają na audy-torach dbanie o wysoką jakość standardów zarówno technicznych, jak i etycznych. Firmy audytorskie stosują standardy na zasadzie do-browolności.
Regulacje w formie stowarzyszeniowej przyjmują formę pośred-nią między regulacją przez rynek a regulacją przez państwo. W tej formie regulacji działania regulacyjne podejmowane są przez pro-fesjonalne stowarzyszenia (instytuty), które reprezentują i dbają o interesy swoich członków. Członkostwo w stowarzyszeniu lub in-stytucie wynika przy tym raczej ze wspólnych ekonomicznych ko-rzyści mających źródło w członkostwie niż z posiadania wspólnych wartości (Puxty et al., 1987, s. 284). Dzięki połączeniu wysiłków w ramach stowarzyszenia audytorzy finansowi uzyskują korzyści ekonomii skali w zakresie edukacji i egzaminów zawodowych oraz w zakresie tworzenia i promowania standardów. Udział w
stowarzy-szeniu pozwala członkom na promowanie i upowszechnianie wśród klientów wiedzy na temat wymagań stawianych przed audytorem. Samo stowarzyszenie jest zainteresowane budowaniem reputacji uczciwości i integralności, tak aby udział w stowarzyszeniu był sy-gnałem jakości. W tym celu stowarzyszenia określają trudne warun-ki wejścia, tworzą techniczne i etyczne standardy, nadzorują pracę swoich członków, a w razie niestosowania standardów technicznych lub/i etycznych nakładają kary lub wykreślają swoich członków z li-sty członkowskiej. Stowarzyszenia zawodowe w niektórych przy-padkach nadzorowane są przez państwo i cieszą się przywilejami w zakresie określonych świadczonych przez nich usług.
W formie korporacyjnej państwo nie tylko pozwala na tworze-nie stowarzyszeń zawodowych, ale także obudowuje je odpowied-nim aparatem regulacyjnym. W tym sensie stowarzyszenie pomaga państwu we wdrożeniu odpowiedniej polityki i procedur. W formie korporacyjnej państwo przerzuca koszty regulacji działalności zawo-dowej na stowarzyszenie, a jednocześnie eliminuje konflikt dotyczą-cy praktyk monopolistycznych z debaty publicznej. Stowarzyszenie godzi się na ograniczenia stawiane przez państwo, a jednocześnie na tworzenie i stosowanie standardów zawodowych. Członkowie sto-warzyszenia zainteresowani są budową reputacji stosto-warzyszenia, uznając, że ich interes własny musi być skorelowany z interesem pu-blicznym, aby utrzymać nadane im przywileje.
Charakterystyczną cechą legalizmu jest to, że państwo sprawuje funkcję regulacyjną, zgodnie z przepisami prawa. Najczęściej stosu-je się tę formę regulacji w sytuacji, gdy siły rynkowe nie są w sta-nie powstrzymać działań prowadzących do transferu kosztów eko-nomicznych do innych uczestników rynku wbrew ich woli (oszustwa finansowe). Innym przypadkiem zastosowania legalizmu do regula-cji audytorów jest potrzeba zapewnienia równowagi w warunkach występowania asymetrii informacji, gdy jedna ze stron nie potrafi wymusić od drugiej strony dostarczenia wysokiej jakości informacji. W niektórych krajach Europy kontynentalnej legalizm był historycz-nie podstawowym sposobem regulacji.
Trudno szukać opisanych w modelu czystych form liberalizmu i legalizmu w praktyce życia gospodarczego. Jednocześnie postępu-jące procesy globalizacyjne oraz integracji ekonomicznej powodu-ją zmniejszanie się różnic między różnymi formami regulacji. Auto-rzy modelu zauważali jednak, że w poszczególnych krajach można
107
Ustawa SOX jako pierwowzór zmian regulacyjnych...
wskazać dominujące formy regulacji. Na przykład w Polsce forma regulacji audytu finansowego jest zbliżona do korporacyjności i le-galizmu, a w USA do formy pośredniej między stowarzyszeniową a legalizmem. Warto także zauważyć, że dominująca forma regula-cji w danym kraju jest pochodną wielu czynników, do których zali-czamy m.in.: historię gospodarczą danej kraju, prestiż zawodu księ-gowego, stopień kontroli korporacji oraz działalności gospodarczej (Baker et al., 2013).