3. Rozwój modeli i standardów audytu finansowego
4.2. Obszary badań w zakresie modelu sprawozdawczości audytora
Nieustająca debata prowadzona na temat modelu sprawozdawczości odzwierciedlona jest także w literaturze akademickiej z tej dziedziny. Zarówno publikacje w tym zakresie, jak i zastosowane w nich meto-dy badawcze są bardzo bogate. Większość dostępnych badań doty-czy zaawansowanych rynków kapitałowych, w szczególności Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii oraz Australii. Zdarzają się też ba-dania prowadzone na danych pochodzących z Europy Zachodniej (Hiszpanii, Grecji, Belgii, Niemiec) oraz Azji (Tajwanu, Bangladeszu, Indii).
Ogólnie badania w zakresie modelu sprawozdawczości audyto-ra finansowego można podzielić na dwie podstawowe grupy. Pierw-sza odnosi się do procesu dochodzenia do decyzji o rodzaju wyda-nej opinii. Druga grupa badań naukowych wiąże się z zawartością sprawozdania audytora. Poniżej przedstawione zostaną główne wy-niki badań w obu grupach. Badania procesu dochodzenia do decy-zji o wydanej opinii dotyczą przede wszystkim: (1) oceny dowodów z badania, (2) roli standardów rachunkowości w przygotowywaniu sprawozdań finansowych oraz (3) roli audytora finansowego w pro-cesie sprawozdawczości finansowej. W obszarze badań nad zawarto-ścią sprawozdań audytora finansowego można także wyodrębnić trzy podstawowe podgrupy: (1) badania w zakresie użyteczności sprawo-zdania audytora dla użytkowników sprawozdań finansowych, (2) ba-dania reakcji rynku na wydane sprawozdanie audytora, (3) możliwo-ści włączenia dodatkowych informacji do raportu audytora. Poniżej przedstawione zostaną główne wyniki badań w obu podstawowych grupach1.
Badania w zakresie oceny dowodów z badania
Na decyzje o rodzaju opinii podejmowane przez audytora finanso-wego wpływa wiele czynników, z których część może być kontrolo-wana. Zalicza się do nich: kolejność analizowanych dowodów, wy-1 W literaturze przedmiotu dostępne są – zgodnie z moją wiedzą – dwa opracowania stanowiące rodzaj metaanalizy badań w zakresie sprawozdawczości audytora finansowe-go (Church et al., 2008; MARC, 2011).
89
Obszary badań w zakresie modelu sprawozdawczości...
konywanie niektórych czynności badania przez określonego członka zespołu czy też dokumentację przeprowadzonego badania. Na przy-kład audytorzy, podejmując decyzję o wynikach badania, koncentru-ją się na negatywnych dowodach (Kida, 1984), a ryzyko sporu są-dowego wpływa na sposób oceny dowodów z badania (Blay, 2005). Także negatywne opinie o kliencie w prasie oddziałują na decyzję audytora o rodzaju wydanej opinii (Joe, 2003).
Ważna jest również kolejność analizowanych dowodów z badania. Dowody analizowane później (w sekwencji) mają większy wpływ na ostateczną decyzję niż dowody, które analizowane są wcześniej (Asa-re, 1992; Arnold et al., 2000). Messier (1992) potwierdza wpływ ko-lejności analizowanych dowodów na podejmowanie decyzji o konty-nuacji działania, ale nie na ostateczną opinię audytora finansowego. Ricchiute (1992) wskazywał, że audytor będzie miał większe wątp-liwości dotyczące kontynuacji działania, gdy negatywne dowody zostaną przedstawione w połączeniu. Audytor przywiązuje większą wagę do dowodów przez siebie zebranych niż do dowodów zebra-nych przez inzebra-nych członków zespołu (Rau i Moser, 1999).
Zadaniem audytora finansowego jest m.in. wyrażenie opinii, czy sprawozdania finansowe przygotowane są zgodnie z obowiązujący-mi jednostkę standardaobowiązujący-mi rachunkowości. Charakter stanowionych standardów może zatem wpływać na ich interpretację, a w konse-kwencji na decyzje o rodzaju wydanej opinii2. Audytorzy mogą pre-ferować standardy oparte na regułach, ponieważ takie standardy ułatwiają dokonywanie osądów i podejmowanie ostatecznej decy-zji o wyniku badania (Nelson, 2003). Standardy oparte na regułach mogą prowadzić do pogorszenia się jakości sprawozdań finansowych oraz sprawozdania audytora finansowego (Schipper, 2003). Z jednej strony stosowanie standardów rachunkowości opartych na zasadach wymaga dokonywania ciągłych osądów oraz wiedzy eksperckiej w zakresie ich stosowania, ale może prowadzić do poprawy jako-ści sprawozdań finansowych oraz sprawozdania audytora (Maines et al., 2003). Z drugiej strony stosowanie standardów opartych na zasadach powoduje zmniejszenie możliwości dokonywania porów-nań oraz ciągłości sprawozdawczości finansowej, ponieważ zarówno
2 Standardy oparte na regułach (rules-based standards) zawierają szczegółowe zapi-sy i definicje, które próbują opisać i rozwiązać wszelkie możliwe przypadki i zapi- sytua-cje; standardy oparte na zasadach (principle-based standards) zawierają treściwą zasadę rachunkowości, która skupia się na osiągnięciu celu rachunkowości (wynikającego z założeń koncepcyjnych) (Mastalerz, 2011, 2012).
przygotowujący sprawozdania finansowe, jak i audytorzy finansowi mogą zachowywać się oportunistycznie (Maines et al., 2003; Nel-son, 2003).
Stosowanie obu podejść do opracowania standardów rachun-kowości może mieć pozytywne i negatywne konsekwencje dla au-dytora finansowego. Standardy oparte na zasadach są łatwiejsze do interpretacji (Amer et al., 1994) oraz dostarczają benchmarku, któ-ry nie pozwala na różne interpretacje (Trompeter, 1994; Hronsky i Hough ton, 2001). Standardy oparte na regułach mogą być zbyt skomplikowane, a zatem trudne do stosowania, to zaś może pro-wadzić do problemów przy dokonywaniu osądów (Nelson, 2003). Asare i McDaniel (1996) oraz Tan i Kao (1999) wskazują jednak, że doświadczenie oraz wiedza ekspercka mogą te trudności ograniczyć. Badania naukowe dokumentują, że audytorzy finansowi bio-rą aktywny udział w procesie sprawozdawczości finansowej oraz uczestniczą w negocjacjach dotyczących sposobu ujęcia istotnych transakcji (Gibbins et al., 2001; Gibbins et al., 2007; Gibbins et al., 2010; Bame-Aldred i Kida, 2007; Andrzejewski, 2012). Negocja-cje te mają wpływ na wielkości oraz zakres ujawnianych informacji w sprawozdaniach finansowych i zwykle zachodzą wtedy, gdy stan-dardy są trudne do interpretacji. W przypadku niejasno sformułowa-nych standardów istnieje wyższe prawdopodobieństwo zastosowa-nia rozwiązazastosowa-nia dotyczącego ujęcia transakcji preferowanego przez klienta (Knapp, 1985, 1987). W przypadku jasno określonych stan-dardów zwykle stosuje się rozwiązanie preferowane przez audytora (McCracken et al., 2008).
Badania z zakresie zawartości sprawozdań audytora
finansowego
Grupa badań dotyczących reakcji rynku na opinię audytora zakła-da, że ogłoszenie sprawozdania audytora stanowi sygnał dla rynku, który prowadzi do modyfikacji ceny akcji. Wyniki badań w tej gru-pie nie pozwalają stwierdzić jednoznacznie, czy sprawozdanie au-dytora finansowego powoduje reakcje rynku. Warto w tym miejscu wspomnieć, że z tego typu badaniami wiążą się problemy metodo-logiczne wynikające z trudności określenia daty, kiedy sprawozdanie staje się wiedzą powszechną, znaną wszystkim uczestnikom rynku, oraz wpływu na ceny akcji innych informacji ujawnianych w tym
sa-91
Obszary badań w zakresie modelu sprawozdawczości...
mym czasie. Dopuch et al. (1986), Loudder et al. (1992) oraz Solta-ni (2000) potwierdzili w swoich badaSolta-niach negatywną reakcję rynku na ogłoszone w mediach opinie z zastrzeżeniami. Inni badacze z tego nurtu badań uzyskali potwierdzenie negatywnych reakcji rynku na wydanie niestandardowej opinii audytora w przypadku, gdy rynek się jej nie spodziewał. Gdy taka opinia była jednak przewidywana przez rynek, badania nie wykazały zmiany cen wynikających z re-akcji rynku na to zdarzenie (Laudder et al., 1992; Fleak i Wilson, 1994). Badania dotyczyły także różnicy reakcji rynku na różne ro-dzaje opinii audytora finansowego. Chen i Church (1996) uzyskali wyniki wskazujące, że rynek reaguje negatywnie na informacje o za-grożeniu kontynuacji działania. Inne badania sugerują, że rynek rea-guje z opóźnieniem na informacje o zagrożeniu kontynuacji działania (Taffler et al., 2004), choć wyniki podobnych badań na innych ryn-kach nie pokrywają się z wcześniejszymi wynikami (Ogneva i Sub-ramanyam, 2007). Inne badania nie potwierdzają jednak wpływu zdarzenia, jakim jest ujawnienie zmodyfikowanej opinii audytora, na ceny akcji (Mittelstaedt et al., 1992; Pucheta Martinez et al., 2004; Herbohn et al., 2007). Przedmiotem badań były także sprawozda-nia audytora finansowego na temat systemu kontroli wewnętrznej nad sprawozdawczością finansową, a w szczególności fakt ujawnie-nia istotnych słabości w systemie kontroli wewnętrznej. W tym przy-padku badania również nie prowadzą do jednoznacznych rezultatów. Badania Cheng et al. (2006) mówią o negatywnej reakcji rynku na to zdarzenie, a badania przeprowadzone przez inny zespół nie wy-kazują negatywnej reakcji rynku (Beneish et al., 2008). Ghicas et al. (2008), badając firmy wchodzące na rynek (IPO), dowodzą zaś, że pewne typy zmodyfikowanych opinii audytora wpływają negatywnie na ceny akcji tych spółek.
Inna grupa badań dotyczy użyteczności sprawozdań audytora finansowego dla innych niż inwestorzy użytkowników tych infor-macji. Analitycy kredytowi wykorzystują sprawozdania audytorów w procesie podejmowania decyzji. Dla tej grupy użytkowników istot-ne są zarówno jakość audytu, jak i informacja o niezależności audy-tora finansowego (Bamber i Stratton, 1997; Guiral-Contreras et al., 2007; Schneider i Church, 2008). Przeciwne wyniki uzyskał zespół badawczy z Australii: zmodyfikowana opinia audytora nie wpływa na decyzje kredytowe. Zarówno aniołowie biznesu, jak i fundusze venture capital nie wykazują szczególnego zainteresowania sprawoz-daniami audytora (Wright i Robbie, 1996; Manigart et al., 1997).
W przypadku analityków finansowych sprawozdania audytora fi-nansowego stanowią wartość dodaną, obok dodatkowych informa-cji uzyskiwanych z innych źródeł, w procesie podejmowania decy-zji inwestycyjnych (Durendez Gomez-Guillamon, 2003; Vergoossen, 1993; Barlett i Chandler, 1999; Firth, 1980; O’Reilly et al., 2006; Ghicas et al., 2008).
Badania naukowe już od lat 80. XX w. wskazują na istnienie luki oczekiwań. Luka oczekiwań to różnica między rozumieniem obowiąz-ków audytora przez samych audytorów i użytkowniobowiąz-ków sprawozdań audytorów finansowych. Była ona przedmiotem badań w różnych krajach (USA, Wielkiej Brytanii, Bangladeszu, Chinach, Egipcie, Hongkongu, Malezji, Singapurze, Australii) i w każdym przypadku badania potwierdzają jej istnienie, choć w miarę rozwoju standardów audytu finansowego można zauważyć jej zmniejszanie się (Church et al., 2008; MARC, 2011).