Udział tłumacza w procesie jako gwarancja rzetelnego procesu
II. Normatywne podstawy udziału tłumacza w postępowaniu przed sądami polskimi
W świetle art. 91 ust. 1 Konstytucji RP5 EKPC stanowi część krajo-wego porządku prawnego.6 Zasady EKPC znajdują odzwierciedlenie w Konstytucji RP w rozdziale II dotyczącym wolności, praw i obo-wiązków człowieka i obywatela. Prawo do sprawiedliwego i rzetelnego rozpatrzenia sprawy przez sąd wyrażone jest w art. 45 ust. 1 Konsty-tucji RP. W myśl ustawy zasadniczej każdy ma prawo do sprawiedli-wego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd. Artykuł 42 ust. 2 Konstytucji RP gwarantuje prawo do obrony, którego wyrazem jest także upraw-nienie do korzystania z pomocy tłumacza.
Osoba pochodząca z innego kraju nie może wprawdzie żądać w Pol-sce prowadzenia postępowania w języku dla niej zrozumiałym, gdyż zgodnie z art. 5 § 1 ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (p.u.s.p.)7 językiem urzędowym przed sądami w Polsce jest język polski. Artykuł 5 § 2 p.u.s.p. stanowi, że osoba niewładająca w wy-starczającym stopniu językiem polskim ma prawo do występowania przed sądem w znanym przez nią języku. Osoba ta jest także upraw-niona do bezpłatnego korzystania z pomocy tłumacza. Wskazane
4 K. Witkowska, Tłumacz w postępowaniu karnym, Prokuratura i Prawo 2014, nr 1, s. 29–38.
5 Dz. U. 1997 nr 78, poz. 483 ze zm.
6 Konwencja jako umowa międzynarodowa została ratyfikowana przez Polskę 19 stycznia 1993 r.
zasady znajdują zastosowanie w postępowaniu przed sądami karnymi, cywilnymi i administracyjnymi.
Uczestnictwo tłumacza w postępowaniu cywilnym uregulowane jest w art. 265 § 1 kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.)8, zgodnie z którym w celu przesłuchania świadka, który nie włada dostatecznie językiem polskim, sąd może przybrać tłumacza. W postępowaniu cy-wilnym, podobnie jak w postępowaniu karnym, w stosunku do tłuma-czy stosuje się przepisy regulujące pracę biegłych (odpowiednio art. 265 § 2 k.p.c. i art. 204 § 3 kodeksu postępowania karnego (k.p.k.)9.
Także organy administracji publicznej, zgodnie z art. 10 § 1 ko-deksu postępowania administracyjneg (k.p.a.)10, są obowiązane za-pewnić stronom czynny udział w każdym stadium postępowania ad-ministracyjnego. Przed wydaniem decyzji strona powinna mieć możliwość wypowiedzenia się co do zebranych dowodów i materiałów oraz zgłoszonych żądań. Jak wynika z art. 69 § 1 i 2 k.p.a., osoba składająca zeznania powinna odsłuchać i podpisać protokół przesłu-chania. W protokołach przesłuchania osoby, która złożyła zeznania w obcym języku, należy podać w przekładzie na język polski treść złożonego zeznania oraz wskazać osobę i adres tłumacza, który do-konał przekładu. Tłumacz ten powinien podpisać protokół przesłu-chania.
Zgodnie z art. 183 § 2 pkt 5 ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (p.p.s.a.)11 pozbawienie strony możliwości obrony swoich praw, w tym także przez niezapewnienie jej możliwo-ści uczestniczenia w postępowaniu w zrozumiałym dla niej języku, może skutkować nieważnością postępowania administracyjnego.
Chcąc urzeczywistnić uprawnienie do udziału tłumacza w postę-powaniu przed sądami powszechnymi, osoba powinna złożyć wniosek o przyznanie tłumacza. Decyzję w sprawie przyznania tłumacza po-dejmuje co do zasady sąd właściwy do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji. Wniosek złożony w toku postępowania, ze względu na ko-nieczność niezwłocznego rozpatrzenia, rozpoznaje sąd tej instancji, w której sprawa się toczy, bez przekazywania do sądu pierwszej
in-8 Dz. U. 2014, poz. 101 ze zm.
9 Dz. U. 2016, poz. 1749 t. jedn.
10 Dz. U. 1960 nr 30, poz. 168 ze zm.
stancji (art. 5 § 3 p.u.s.p.). Uchybienie obowiązkowi przyznania tłu-macza osobie występującej w charakterze strony może być podstawą zarzutu naruszenia prawa procesowego mającego wpływ na wynik sprawy, a nawet nieważności postępowania z powodu pozbawienia prawa do obrony.12
W myśl zasady wyrażonej w art. 6 k.p.k.oskarżonemu przysługuje prawo do obrony. Prawo to przysługuje każdemu oskarżonemu, bez względu na to, jakim obywatelstwem się legitymuje. Prawo oskarżo-nego do korzystania z pomocy tłumacza w postępowaniu karnym wyraża art. 72 k.p.k. Regulacja ta odnosi się zarówno do postępowa-nia przygotowawczego, postępowapostępowa-nia sądowego, jak i postępowapostępowa-nia wykonawczego.13 Tłumacza wzywa się do czynności z udziałem oskar-żonego, a także w celu porozumienia się oskarżonego z obrońcą. Na wniosek oskarżonego bądź obrońcy oskarżonego z udziałem tłumacza przeprowadzone powinny zostać np. czynności z udziałem oskarżo-nego, takie jak: oględziny zewnętrzne ciała, badania psychologiczne i psychiatryczne, pobranie przez funkcjonariusza policji próbek do badań, okazanie, a także przesłuchanie oskarżonego.
Realizacja prawa do obrony wyraża się także w obowiązku sądu udostępniania osobie niewładającej językiem danego kraju podstawo-wych dokumentów procesopodstawo-wych w znanym jej języku. Będący źródłem tego obowiązku art. 72 § 3 k.p.k. spełnia funkcję gwarancyjną oraz stanowi realizację minimalnych standardów demokratycznego pań-stwa prawa. Oskarżonemu, który nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim, należy doręczać pisma procesowe wraz z tłumacze-niem. Odstępstwem od tej zasady jest poprzestanie na ogłoszeniu przetłumaczonego orzeczenia, kiedy zgodę wyrazi oskarżony, chyba że orzeczenie podlega zaskarżeniu. Niedopełnienie przez sąd wska-zanego obowiązku jest naruszeniem istotnego elementu prawa do rzetelnego procesu, które może być uznane za rażące naruszenie prawa.14
Kwestia udziału tłumacza w postępowaniu karnym uregulowana jest też w art. 204 k.p.k. Przepis wymienia okoliczności, w których
12 A. Górski, Prawo o ustroju sądów powszechnych. Komentarz, 2013, art. 5, teza 4, dostęp el. LEX.
13 J. Skorupka, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, 2016, art. 72, teza 1.
14 Wyrok SN z 22.03.2007 r., V KK 190/06, Prokuratura i Prawo 2007, nr 10, poz. 11, s. 10.
należy wezwać tłumacza; zalicza się do nich przeprowadzenie przesłu-chania osoby niewładającej językiem polskim, osoby głuchej lub niemej, jeżeli nie wystarcza porozumienie się z tą osobą za pomocą pisma. Należy również wezwać tłumacza, jeżeli zachodzi potrzeba przełożenia na język polski pisma sporządzonego w języku obcym lub odwrotnie albo zapoznania oskarżonego z treścią przeprowadzanego dowodu.
Obligatoryjność wezwania tłumacza do czynności przesłuchania jest niezależna od tego, w jakim charakterze osoba ma być przesłu-chana. Tłumacza wzywa się do przesłuchań świadków, biegłych, oskar-żonych.15 Obowiązek wezwania tłumacza istnieje zawsze, kiedy prze-słuchuje się osobę niewładającą językiem polskim bądź osobę głuchą lub niemą. Nie ma znaczenia fakt, czy protokolant lub osoba przesłu-chująca zna język obcy, którym posługuje się przesłuchiwany. Pracow-nik sądu, funkcjonariusz organu procesowego nie może samodzielnie dokonać tłumaczenia.16 Organ procesowy może odstąpić od wzywania tłumacza tylko wtedy, gdy świadek lub strona ma pełną świadomość treści wyrażonych w języku polskim, a także wtedy, gdy formułuje w tym języku oświadczenia w stopniu odpowiadającym jego woli i wie-dzy. Udział tłumacza w postępowaniu ma na celu zapewnienie każdej osobie fizycznej prawa do równego traktowania przed sądami.