Uznawanie i stwierdzanie wykonalności orzeczeń sądów państw obcych w zakresie odpowiedzialności
II. Orzecznictwo europejskie w sprawach z zakresu pieczy nad dzieckiem
Ochrona interesu dziecka przez sąd w momencie orzekania w spra-wach dotyczących przyznawania, wykonywania, czy pozbawiania władzy rodzicielskiej i sprawowania pieczy nad dzieckiem jest sprawą szczególnej wagi. Prawidłowa wykładnia przepisów, zwłaszcza w przy-padku spraw transgranicznych – małżonków i ich dzieci przebywają-cych w różnych państwach członkowskich, czy postępowań tocząprzebywają-cych się równolegle przed sądami różnych krajów UE – często rodzi wąt-pliwości sądów państw członkowskich i w konsekwencji może prowa-dzić do niestosowania bądź niewłaściwego stosowania przepisów unijnych. Wskazówek dla sądów krajowych w zakresie stosowania i interpretacji przepisów rozporządzeń i konwencji międzynarodo-wych, rodzących największe wątpliwości dostarcza orzecznictwo TS i ETPC.
13 Zob. postanowienie SN z dnia 24.08.2011, IV CSK 566/10, LEX nr 1084559.
14 A. Frąckowiak-Adamska, A. Guzewicz, Ł. Petelski, Skuteczność…, s. 6; zob. też postanowienie SA w Krakowie z 11.01.2016 r., I ACz 2406/15, LEX nr 2008593; także motyw 5 preambuły rozporządzenia 2201/2003.
Jedną z najczęściej podnoszonych kwestii o fundamentalnym zna-czeniu w zakresie stosowania rozporządzenia 2201/2003 jest wykład-nia art. 23 lit. a dotyczącego zgodności orzeczewykład-nia z porządkiem pu-blicznym (ordre public) państwa członkowskiego, w którym wystąpiono o uznanie. Jak wskazał TS w sprawie C-455/15, jeżeli nie dochodzi do oczywistego naruszenia normy prawnej uznawanej za zasadniczą dla porządku prawnego państwa członkowskiego lub prawa uznanego za podstawowe w tym porządku prawnym (biorąc pod uwagę dobro dziecka), sąd państwa członkowskiego, który w swojej ocenie ma ju-rysdykcję do orzekania w przedmiocie prawa do pieczy nad dzieckiem, nie może odmówić uznania orzeczenia sądu innego państwa człon-kowskiego dotyczącego pieczy nad tym dzieckiem.16
Przedmiotem rozważań TS było także ustalenie, czy przepisy art. 21 i n. rozporządzenia 2201/2003 stosuje się do tymczasowych środ-ków wykonawczych z zakresu prawa do pieczy w rozumieniu art. 20 rozporządzenia.17 Jak zauważył Trybunał, nawet jeżeli rozpoznanie sprawy co do istoty należy do jurysdykcji sądu innego państwa człon-kowskiego, w przypadkach niecierpiących zwłoki sądy, o których mowa w art. 20 ust. 1 są uprawnione do zarządzenia środków tymczasowych lub zabezpieczających, o ile zostaną spełnione łącznie trzy przesłanki: stosowane środki powinny być pilne, powinny być stosowane wzglę-dem osób lub mienia znajdujących się w państwie członkowskim, w którym sądy te mają siedzibę, oraz powinny mieć charakter tym-czasowy.18 Przepisy art. 21 i n. rozporządzenia nie mają zastosowania do środków tymczasowych z zakresu prawa do pieczy wchodzących w zakres art. 20 rozporządzenia.19
W sprawie Health Service Executive20 Trybunał rozstrzygnął także wątpliwości związane z umieszczeniem dziecka w zamkniętej
16 Wyrok C-455/15, pkt. 53.
17 Wyrok TS z 15.07.2010 r., C-256/09, ECLI:EU:C:2010:437. W przedmiotowej sprawie krajowy sąd odwoławczy nie przeprowadził odpowiedniej analizy ryzyka w rozumieniu art. 13 lit. (b) Konwencji haskiej, a proces decyzyjny przeprowadzony w oparciu o prawo krajowe nie spełnił wymogów proceduralnych z art. 8 Konwen-cji, w konsekwencji przymusowy powrót drugiej skarżącej do państwa trzeciego nie mógł zostać uznany za konieczny, w demokratycznym społeczeństwie.
18 Zob. też wyrok TS z 23.12.2009 r., C-403/09, ECLI:EU:C:2009:810 oraz wyrok TS z 2.04.2009 r., C-523/07, ECLI:EU:C:2009:225.
19 Wyrok C-256/09, pkt 77, 100.
placówce opiekuńczej powstające na tle art. 56 rozporządzenia. Try-bunał potwierdził, że orzeczenie sądu jednego państwa członkow-skiego przewidujące umieszczenie dziecka w zamkniętej placówce opiekuńczo-wychowawczej położonej w innym państwie członkowskim związane z pozbawieniem wolności na określony czas w celu ochrony dziecka, wchodzi w materialny zakres zastosowania rozporządzenia nr 2201/2003.21 Zgoda, o której mowa w art. 56 ust. 2 rozporządzenia powinna zostać udzielona przez właściwy organ prawa publicznego przed wydaniem orzeczenia o umieszczeniu dziecka poza rodziną. Zgoda placówki, w której dziecko ma zostać umieszczone, nie jest wystarczająca. Ponadto zgoda ta nie będzie wystarczająca dla orzeczeń przedłużających pobyt dziecka w placówce, które wymagać będą od-rębnej nowej zgody. TS potwierdził także, że orzeczenie sądu państwa członkowskiego nakazujące przymusowe umieszczenie dziecka w za-mkniętej placówce położonej w innym państwie członkowskim nie należy do grupy orzeczeń korzystających z procedury szczególnej z sekcji IV, więc powinno uzyskać stwierdzenie wykonalności w tym państwie członkowskim, zanim zostanie w nim wykonane.22 Jednak zapewnienie skuteczności rozporządzenia (effet utile) wymaga, aby orzeczenie sądu wezwanego państwa członkowskiego dotyczące wnio-sku o stwierdzenie wykonalności zostało wydane szczególnie szybko, a środki zaskarżenia wnoszone na takie orzeczenie sądu wezwanego państwa członkowskiego nie miały skutku zawieszającego.23
Trybunał rozpatrywał także kwestię dotyczącą prawa do łączenia rodzin i pieczy nad dziećmi w kontekście prawa do pobytu na terenie Unii. W wyroku w połączonych sprawach C-356/11 i C-357/1124 TS uznał za dopuszczalną na tle art. 20 TFUE odmowę wydania karty pobytu obywatelowi państwa trzeciego, o którą wnosił na zasadzie łączenia rodzin, gdy ten obywatel zamierza zamieszkać ze swoją mał-żonką, również obywatelką państwa trzeciego, zamieszkującą legalnie w tym państwie członkowskim i mającą z pierwszego małżeństwa dziecko, które jest obywatelem Unii oraz z ich wspólnym dzieckiem, mającym także status obywatela państwa trzeciego, o ile taka odmowa
21 Wyrok C-922/12, pkt 66.
22 Ibidem, pkt 133, 146.
23 Ibidem, pkt 129.
nie doprowadzi do pozbawienia obywatela Unii, którego sprawa do-tyczy, możliwości skutecznego korzystania z istoty praw wynikających ze statusu obywatela Unii.25 Dokonanie ustaleń w tym zakresie należy do sądu odsyłającego. Trybunał podkreślił także, iż zgodnie z art. 7 ust. 1 lit. c dyrektywy 2003/86/WE26 państwa członkowskie są uprawnione, by wymagać wykazania przez członka rodziny roz-dzielonej, iż posiada stabilne i regularne środki wystarczające do utrzymania jego oraz członków jego rodziny, jednakże uprawnienie to powinno być wykonywane zgodnie z art. 7 dyrektywy oraz art. 24 ust. 2 i 3 KPPUE.27 Przepisy te nakazują państwom członkowskim badanie wniosków o łączenie rodzin w interesie dzieci, których to dotyczy, oraz w trosce o sprzyjanie życiu rodzinnemu, jak również w sposób nienaruszający celu tej dyrektywy oraz jej skuteczności
(effet utile).28
Sprawy dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej stanowią także przedmiot orzecznictwa ETPC. W sprawie Santos Nunes przeciwko Portugalii ETPC rozstrzygał kwestię ochrony praw rodzica do dziec-ka.29 W przedmiotowej sprawie matka powierzyła dziecko opiece osób trzecich, po czym wyjechała za granicę. Uznawszy ojcostwo, skarżący uzyskał prawo do opieki nad dzieckiem, jednakże ówcześni opieku-nowie dziecka przez ponad 4 lata odmawiali jego wydania. Trybunał stwierdził naruszenie prawa do życia prywatnego i rodzinnego skar-żącego, chronionego na mocy art. 8 EKPC i podkreślił, iż nawet tak nietypowa sytuacja nie może uniemożliwiać wykonania decyzji sądo-wej o przekazaniu dziecka pod pieczę jego ojcu.
Inną interesującą i problematyczną kwestię związaną z ochroną praw rodzica chorego psychicznie w postępowaniu o objęcie dziecka
25 Porównaj wyroki w sprawie Zambrano (wyrok TS z 8.03.2011, C-34/09, ECLI:EU:C:2011:124) i Dereci i in. (wyrok TS z 15.11.2011, C-256/11, ECLI:EU:C:2011:734), w których kryterium dotyczące pozbawienia istoty praw przyznanych w związku ze statusem obywatela Unii odnosiło się do sytuacji zdefi-niowanych przez okoliczność, że obywatel Unii był faktycznie zmuszony do opusz-czenia nie tylko terytorium państwa członkowskiego, którego jest obywatelem, lecz również terytorium całej Unii.
26 Dyrektywa Rady 2003/86/WE z dnia 22 września 2003 r. w sprawie prawa do łączenia rodzin, Dz. Urz. UE L 251/12.
27 Wyrok C-540/03, pkt 31.
28 Porównaj wyrok ETPC z 10.07.2012 r., skarga nr 4320/11.
pieczą zastępczą rozstrzygnął ETPC w sprawie B. przeciwko Rumu-nii.30 Skarżąca cierpiała na chorobę psychiczną i wielokrotnie prze-bywała w zakładach zamkniętych, najczęściej na żądanie policji ze względu na jej zachowania wobec bliskich i sąsiadów uważane za niebezpieczne i gwałtowne. Na podstawie opinii służb socjalnych dwoje jej dzieci umieszczono w zakładzie opiekuńczym, ponieważ w domu nie było pożywienia, ogrzewania, światła ani prądu. Sąd re-jonowy uznał w kolejnych postanowieniach, że środek ten należało kontynuować w interesie dzieci. Pod nieobecność skarżącej sędzia orzekł o przeniesieniu praw rodzicielskich na dyrektora zakładu. Trybunał zwrócił uwagę, iż na etapie postępowania przed sądem krajowym w sprawie odebrania skarżącej pieczy nad dziećmi nie przedsięwzięto wobec niej żadnych szczególnych środków ochronnych, jak np. przyznanie jej pomocy prawnej w celu reprezentowania jej w czasie prowadzonego postępowania, w rezultacie skarżąca nie mo-gła skutecznie brać udziału w toczącym się postępowaniu ani chronić swych interesów. Trybunał wskazał, że naturalnej relacji rodzinnej nie kończy oddanie dziecka pod pieczę instytucjonalną, a ingerencja w prawo do poszanowania życia rodzinnego narusza art. 8 EKPC, jeżeli nie będzie „przewidziana przez ustawę”, nie będzie realizować jednego lub więcej uprawnionych celów z ust. 2 oraz nie będzie „ko-nieczna w demokratycznym społeczeństwie” do osiągnięcia tychże celów. Jakkolwiek, ograniczenia tychże praw mogą w pewnych oko-licznościach być uzasadnione w świetle art. 8 ust. 2 Konwencji.