Uznawanie i stwierdzanie wykonalności orzeczeń sądów państw obcych w zakresie odpowiedzialności
I. Podstawy prawne uznawania i stwierdzania wykonalności orzeczeń
Na gruncie prawa europejskiego zasadnicze znaczenie w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej ma interes dziecka, co zostało podkreślone w wielu aktach prawnych. Wagę interesu dziecka w sprawach dotyczących pieczy nad nim powołano na przykład w pre-ambule Konwencji haskiej z dnia 25 października 1980 r. dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę. Również art. 24 ust. 2 KPP UE stanowi, że priorytetem, zarówno dla organizacji państwowych, jak i prywatnych, powinien być najlepszy interes dziecka, a zgodnie z treścią ust. 3 każde dziecko ma prawo do utrzy-mywania stałego, osobistego związku i bezpośredniego kontaktu z obojgiem rodziców, chyba że jest to sprzeczne z jego interesami.
Realizacji ochrony praw dziecka w zakresie jurysdykcji i wykonywa-nia orzeczeń w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej służy rozporządzenie 2201/2003, ustanawiające podstawy współpracy sądowej państw członkowskich UE w tym przedmiocie. Celem rozpo-rządzenia jest między innymi ułatwienie swobodnego obiegu orzeczeń, dokumentów urzędowych i porozumień na terenie UE.1 Rozporzą-dzenie jest stosowane od 1 marca 2005 r. w odniesieniu do wszystkich państw członkowskich z wyjątkiem Danii.2
Rozporządzenie 2201/2003 obejmuje swym zakresem „sprawy cywilne”. Pojęcie to wymaga jednak na tle rozporządzenia wykładni autonomicznej, mającej na uwadze cel rozporządzenia. Podkreślić należy, że nie jest ono zawężone wyłącznie do klasycznych orzeczeń cywilnoprawnych, ale obejmuje swoim zakresem wszystkie decyzje dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej, również środki przyjęte w toku postępowania publicznoprawnego.3 W zakresie odpowiedzial-ności rodzicielskiej, zgodnie z art. 1 ust. 2 rozporządzenia, znajdą się m.in. sprawy dotyczące prawa do pieczy nad dzieckiem i kontaktów z dzieckiem, kurateli czy umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej zamieszkałej w innym państwie członkowskim lub placówce opiekuń-czej, nawet jeżeli stanowi ono publicznoprawny środek ochrony dziecka, a także sprawy o czasowe umieszczenie dziecka w placówce w innym państwie członkowskim w celach terapeutycznych i wycho-wawczych, związane z pozbawieniem wolności.4 Zgodnie z art. 2 pkt 7 rozporządzenia pojęcie „odpowiedzialności rodzicielskiej” obejmuje wszelkie prawa i obowiązki odnoszące się do osoby i majątku dziecka, które przysługują osobie fizycznej lub prawnej z mocy orzeczenia sądu, z mocy prawa lub umowy mającej skutek prawny oraz prawo do pie-czy oraz prawo do kontaktów z dzieckiem.
1 Zgodnie z motywem 5 preambuły rozporządzenie „obejmuje wszystkie decyzje w sprawie odpowiedzialności rodzicielskiej, wraz ze środkami ochrony dziecka, niezależnie od istnienia związku z postępowaniem sprawach małżeńskich”.
2 Zob. art. 72 rozporządzenia oraz motyw 31 preambuły.
3 Wyrok TS z 27.11.2007 r., C-435/06, ECLI:EU:C:2007:714, pkt 45-46, 51, 53.
4 Wyrok TS z 02.04.2009 r., C-523/07, ECLI:EU:C:2009:225, pkt 29; wyrok TS z 26.04.2012 r., C-92/12, ECLI:EU:C:2012:255, pkt 66.
Zgodnie z rozporządzeniem 2201/2003 istnieją dwie drogi wyko-nywania orzeczeń dotyczących władzy rodzicielskiej i pieczy nad dzieckiem.5
Procedura ogólna, która wymaga uzyskania exequatur, co musi poprzedzać złożenie w państwie wykonania orzeczenia wniosku o uznanie i stwierdzenie jego wykonalności (jeżeli podlega ono wyko-naniu w drodze egzekucji). W zakresie uznawania orzeczeń reguluje ją rozdział III sekcja 1, art. 21–27 rozporządzenia, a w zakresie wy-konalności – sekcja 2, regulująca w art. 28–36 nadawanie klauzuli wykonalności oraz sekcja 3 art. 37–39 odnosząca się do kwestii doku-mentów. W ramach tej procedury można żądać ustalenia, że orzecze-nie podlega lub orzecze-nie podlega uznaniu (art. 21 ust. 3). W postępowaniu sąd bada m.in., czy zachodzą przesłanki nieuznania orzeczenia prze-widziane w art. 23, w tym przesłanka zgodności z zasadami porządku publicznego (przy ocenie których należy także uwzględnić dobro dziecka).6 W postępowaniu o stwierdzenie wykonalności orzeczeń dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, które toczy się zgodnie z prawem państwa wykonania (art. 30 ust. 1), mają zastosowanie przepisy art. 23 i 24 rozporządzenia. Wniosek o stwierdzenie wyko-nalności może więc być oddalony, np. z przyczyn określonych w art. 23 rozporządzenia.
Procedura szczególna, określona w art. 40–45, znajduje zastoso-wanie do dwóch kategorii orzeczeń, tj. orzeczeń w sprawach prawa do kontaktów z dzieckiem i orzeczeń dotyczących powrotu dziecka wydanych w trybie konwencji haskiej z 1980 roku. Jest to procedura autonomiczna, której przepisy szczególne mają pierwszeństwo w sto-sunku do przepisów sekcji 1, 2 i 3 rozdziału III.7 Artykuły 41 i 42 rozporządzenia pozwalają na uznanie i wykonanie orzeczenia w innym
5 Zob. postanowienie SN z 17.09.2014 r., I CSK 426/14, OSNC 2015/7-8/95, LEX nr 1537544.
6 K. Piasecki, Rozporządzenie Rady (WE) Nr 2201/2003 dotyczące jurysdykcji oraz
uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, uchylające rozporządzenie WE nr 1347/2000, w: K. Piasecki (red.), Tom IV. Przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego. Sąd polubowny (arbitrażowy). Regulacje prawne Unii Europejskiej w sprawach transgranicznych. Komentarz, wyd. 5, Warszawa 2013,
kom. do art. 23, nb. 3-4 (wyd. el. Legalis, dostęp: 10.5.2017). Zob. także Wyrok TS z 19.11.2015 r., C-455/15, ECLI:EU:C:2015:763, pkt 38.
7 Por. uzasadnienie postanowienia SN z 17.09.2014 r., I CSK 426/14, Biuletyn SN 2014/12; OSNC 2015/7-8/95.
państwie członkowskim bez nadawania mu klauzuli wykonalności oraz bez możliwości sprzeciwienia się uznaniu,8 jeżeli orzeczenie uzyskało w państwie członkowskim pochodzenia świadectwo doty-czące odpowiednio prawa do kontaktów z dzieckiem (art. 41 ust. 2) albo dotyczące powrotu dziecka (art. 42 ust. 2). Świadectwo wydawane jest, gdy strony miały możliwość wdania się w spór, bądź zostały wy-słuchane oraz gdy wywy-słuchane zostało dziecko, jeśli pozwalał na to jego wiek lub stopień dojrzałości. Orzeczenie zaopatrzone w świadec-two nie podlega kontroli merytorycznej w państwie, w którym ma być wykonywane. Ma ono charakter ostateczny.9
Na gruncie prawa polskiego kwestie uznawania i stwierdzania wykonalności orzeczeń sądów państw obcych regulują art. 1150–1153 k.p.c., względem których przepisy rozporządzenia 2201/2003 mają charakter szczególny.10
Jak wynika z przeprowadzonej w ramach projektu EUPILLAR11
analizy orzecznictwa sądów niższych instancji, w sprawach podlega-jących rozporządzeniu stosowane są niekiedy nadal zamiast procedur przewidzianych rozporządzeniem przepisy polskiego k.p.c. i zawarte w nich wymogi dotyczące stwierdzania wykonalności orzeczeń. Strony sporu nadużywają niekiedy klauzuli sprzeczności orzeczenia z krajo-wym porządkiem publicznym. Zdarza się, że sądy niższych instancji błędnie interpretują przepisy rozporządzenia w świetle krajowych aktów prawnych, czego znamiennym przykładem jest stosowanie art. 58 polskiego k.r.o. przy interpretacji rozporządzenia 2201/2003, co prowadzi do odmowy orzekania w sprawie o rozwód w przypadku braku jurysdykcji do orzekania w kwestii odpowiedzialności rodzi-cielskiej (chociaż na podstawie rozporządzenia ta jurysdykcja im przysługuje).12 Niekiedy w postępowaniu o stwierdzenie wykonalno-ści orzeczenia podlegającemu rozporządzeniu 2201/2003 sądy zamiast
8 Por. wyrok TS z 11.07.2008 r., C-195/08, ECLI:EU:C:2008:406, pkt 84.
9 Zob. np. postanowienie SN z 17.09.2014 r., I CSK 426/14.
10 Zob. też postanowienie SA w Krakowie z 19.11.2012, ACz 1719/12, LEX nr 1236858.
11 https://w3.abdn.ac.uk/clsm/eupillar/#/home.
12 Badanie przeprowadzono w ramach projektu EUPILLAR – zob. A. Frąckowiak-Adamska, A. Guzewicz, Ł. Petelski, Skuteczność stosowania przez sądy polskie
unijnych rozporządzeń: nr 44/2001, nr 2201/2003, nr 864/2007, nr 593/2008 i nr 4/2009, EPS 2016, Nr 10, s. 9.
rozporządzenia stosują procedurę przewidzianą w k.p.c.13 Błędy te korygowane są dopiero przez sądy apelacyjne lub Sąd Najwyższy, które znacznie trafniej analizują przepisy rozporządzeń, dokonują prawi-dłowej analizy problemu, właściwie przeprowadzają wnioskowania, które szczegółowo argumentują.14
W generalnych wnioskach płynących z przywołanego projektu dotyczących stosowania rozporządzeń unijnych regulujących współ-pracę sądową zwrócono także uwagę na nadmierną samodzielność polskich sądów w interpretowaniu unijnych aktów prawnych, pomi-janie orzeczeń TS (były one przytaczane jedynie w ok. ¼ badanych spraw), niezadawanie pytań prejudycjalnych (do końca grudnia 2015 r. polskie sądy karne i cywilne zadały łącznie 23 pytania, z których 6 miało związek ze sprawą o charakterze międzynarodowym) oraz pomijanie treści preambuł aktów europejskich (odwołanie do nich zawierało jedynie 4% badanych spraw).15