Nowa Geografia Regionalna

Ugruntowanie w studiach regionalnych silnie pozytywistycznego i zawężonego metodologicznie podejścia Regional Science doprowadziło do znikania z ich agendy badawczej m.in. tematów dotyczących kształtowania się dynamiki relacji władzy. Ponadto studia regionalne jako dyscyplina naukowa zostały pozbawione możliwości uwzględniania w analizach subiektywnej perspektywy działań człowieka (Paasi i Metzger 2017). Po czasie dominacji w dyskursie naukowym myślenia o regionie głównie w kategoriach ekonomicznych, w okresie nowej geografii regionalnej zaczęto poszukiwać innych metod analizy zjawisk i relacji społeczno-przestrzennych. W nowej koncepcji, coraz częściej stosowanej w latach 80.

i 90. ubiegłego wieku, ale też stanowiącej obecnie ważny punkt odniesienia dla badaczy, w centrum uwagi znalazły się relacje społeczne i wpływ, jaki ma na nie dane terytorium. Nowa geografia regionalna była inspirowana między innymi radykalnym, marksistowskim nurtem w naukach społecznych (Harvey 1973, Peet 1978).

Nowa geografia regionalna – poprzez dążenie do syntezy i holistyczne spojrzenie na obszar badania – nawiązywała do prac z okresu tradycyjnej geografii regionalnej, w sposób fundamentalny jednak poszerzając pole badawcze i dodając do niego nowe konteksty.

Dostrzeżono wówczas znaczenie kultury, tożsamości i identyfikacji mieszkańców z regionem.

Postulowano humanistyczne podejście do prowadzonych analiz, a dominującą metodą stał się opis. Zamiast analizy zjawisk zachodzących w przestrzeni regionalnej w ujęciu statycznym dążono do uchwycenia ich dynamiki i perspektywy długiego trwania. Oznaczało to poszukiwanie i uwzględnianie w badaniach zależności oraz ciągów przyczynowo-skutkowych pomiędzy procesami historycznymi i relacjami społeczno-przestrzennymi na danym terytorium. W ujęciu radykalnym region był traktowany jako element sieci przepływów niezwiązanych z terytorium (obszarem zamkniętym sztywnymi oraz sztucznymi granicami narzuconymi przez człowieka).

Ważnym kontekstem dla formułowania nowego podejścia do geografii regionalnej były procesy zachodzące w gospodarce – przechodzenie od fordyzmu (masowej produkcji i gospodarki przemysłowej) do postfordyzmu (gospodarki opartej na wiedzy), a także zmiany kulturowo-cywilizacyjne związane z kształtowaniem się społeczeństwa ponowoczesnego (postmodernistycznego). Maik (2016), zastanawiając się nad wpływem filozofii

postmodernistycznej na geografię społeczno-ekonomiczną, zauważa, że należy mówić raczej o zwrocie postmodernistycznym w geografii, a nie geografii postmodernistycznej jako takiej.

Wyrazem tego zwrotu było jego zdaniem przede wszystkim nowe podejście do prowadzenia studiów miejskich i geografii kultury, a także próby rekonceptualizacji przestrzeni i relacji pomiędzy przestrzenią, czasem i społeczeństwem. Lisowski (2012) z kolei uważa, że uspołecznienie geografii w opisywanym okresie pogłębiło przemiany filozoficzno- -metodologiczne i wpłynęło korzystnie na wizerunek całej dyscypliny.

Wójcik wskazuje na dwie grupy czynników stanowiących genezę nowej geografii regionalnej, traktując to podejście jako odpowiedź na trwający od końca lat 40. XX wieku kryzys w studiach regionalnych. Do pierwszej z grup autor ten zalicza reakcję geografii człowieka na wielość, różnorodność i tempo przemian zachodzących w różnych skalach przestrzennych. Polegała ona, jak pisze Wójcik, na obudowaniu teorią społeczną zjawisk zachodzących w przestrzeni. Do drugiej natomiast należą przemiany związane z rozwojem i oddziaływaniem procesów globalizacji, wpływającymi na społeczną mobilność, kontakty międzyludzkie, przepływy kapitału, czy też multikulturalizm (Wójcik 2011).

Założenia nowej geografii regionalnej przedstawił Thrift (1983, 1990, 1991, 1993, 1998). Jego prace były później wielokrotnie rozwijane i interpretowane, m.in. przez Gilbert (1988) i Sayera (1989), czy też w studiach przypadku opracowanych przez Soję (1986) i Gregory’ego (1988). Założenia nowego podejścia do geografii regionalnej znalazły swoje odzwierciedlenie w pracach dotyczących relacji społeczno-przestrzennych w polskich miastach (Sagan 2001, Węcławowicz 1998), czy też zrównoważonego rozwoju i konfliktów środowiskowych (Parysek i Dutkowski 1991, Dutkowski 1995). Wcześniej wiele uwagi dylematom związanym z rozwojem myśli geograficznej w duchu humanistycznym i radykalnym poświęcił Dramowicz (1984a, 1984b, 1984c).

Żeby odpowiednio zrozumieć genezę nowej geografii regionalnej, jej główne założenia, a także nowy sposób postrzegania regionu w geografii człowieka charakterystyczny dla tego okresu, warto nieco dłużej zatrzymać się przy klasycznej dla rozwoju tej dyscypliny pracy Thrifta (1983). Nowa, odbudowana geografia regionalna (ang. reconstructed regional geography) stanowi dla tego autora ważny element agendy badawczej realizującej założenia zarysowanej przez niego teorii społecznej. Thrift (1983) zaczyna swój wywód od wskazania – kluczowego jego zdaniem – problemu wynikającego z coraz szerszego zainteresowania geografów człowieka teorią społeczną. Problem ten polega na trudności związanej z odniesieniem abstrakcyjnych generalizacji, dotyczących zjawisk społecznych, do właściwości konkretnych miejsc w określonym czasie i do działań jednostek, które tam się

znajdują (zob. Sayer 1979, 1984). Według Thrifta (1983) wcześniej geografowie człowieka zbyt często uznawali – rozłącznie – albo strukturę społeczną (ang. social structure), albo zdolność człowieka do działania (ang. human agency) za czynniki w decydującym stopniu wyjaśniające zjawiska zachodzące w przestrzeni.

Wyjście z dualizmu w wyjaśnianiu zjawisk zachodzących w przestrzeni – pomiędzy skrajnym determinizmem, w którym, zdaniem marksistów, funkcjonuje społeczeństwo kapitalistyczne, a woluntaryzmem kapitalistycznej jednostki – jest według Thrifta (1983) możliwe dzięki spojrzeniu w kierunku teorii strukturacji, mającej połączyć obydwa podejścia.

Thrift (1983), opierając się na wspólnych założeniach prac R. Bhaskara, A. Giddensa, P. Bourdieu i D. Laydera, konstruuje zręby agendy badawczej w ramach teorii działań społecznych osadzonych w przestrzeni i czasie (A Non-Functionalist Theory of Social Action in Space and Time). Jako kluczowe dla realizacji założeń tej teorii cytowany tu autor uznaje jedność przedmiotu badania wśród dyscyplin takich jak historia społeczna, socjologia historyczna, antropologia historyczna, geografia człowieka i socjologia regionalna, jak również elementarną wagę pogłębionych badań empirycznych (Thrift 1983).

Rekonstrukcja geografii regionalnej ma zdaniem Thrifta (1983) polegać nie tylko na równoczesnej koncentracji agendy badawczej na strukturach i praktykach społecznych w określonych lokalizacjach, ale również na uznaniu tej dyscypliny za przedmiot i cel teorii społecznego działania. Thrift (1983), odwołując się do prac Hellera (1982) i Giddensa (1979, 1981), uznaje region za strukturę złożoną z wielu połączonych ze sobą miejsc interakcji pomiędzy jednostkami, na którą wpływ mają korelacje instytucjonalne i konstrukcja społeczna.

Region jest zarówno miejscem, w którym stykają się struktura społeczna i działania jednostki, jak i generatorem oraz nośnikiem tej struktury. Region wreszcie kształtuje życie ludzi w danym miejscu i czasie: oddziela jedne społeczności od innych (na przykład ze względu na ograniczenia związane z przemieszczaniem); stanowi główną arenę interakcji z innymi ludźmi i zapewnia ramy codziennych aktywności; a także, co najistotniejsze, jest głównym miejscem socjalizacji rozumianej jako przyswajanie i zmienianie określonych wzorców zachowań (Thrift 1983).

Gilbert (1988) z kolei wskazuje na trzy główne sposoby postrzegania regionu przez geografów społecznych w dobie nowej geografii regionalnej. Według pierwszego z nich region to forma organizacji przestrzennej procesów społecznych związanych ze sposobami produkcji (lokalna odpowiedź na procesy generowane przez kapitalizm), zgodnie z drugim – przedmiot społecznej identyfikacji, a z trzecim – podłoże interakcji społecznych. Co ważne, dla Gilbert (1988) istotnym celem nowej geografii regionalnej, niemniej ważnym od formułowania założeń

teoretycznych i prowadzenia badań empirycznych, jest uczynienie tej dyscypliny przydatną dla społeczeństwa, np. poprzez podejmowanie tematów związanych z nierównościami społecznymi czy też regionalizacją społecznego podziału pracy (por. np. Massey i in. 1976, Massey 1979, Pudup 1988). Kluczowe dla okresu nowej geografii regionalnej jest również dostrzeżenie współzależności i wielopoziomowych powiązań pomiędzy przestrzeniami regionalnymi (Massey i Allen 1984).

Sagan (2004b) podkreśla natomiast jak istotne znaczenie dla kształtowania dyscypliny miały prace Sayera (1989, 1991), skoncentrowane na metodologii badań regionalnych. Autor ten skupił się na opisaniu – pozornie jego zdaniem – niemożliwych do pogodzenia sprzeczności na gruncie geografii człowieka. Pierwsza z nich dotyczy rozbieżności pomiędzy podejściem idiograficznym (opartym na dążeniu do obiektywizacji, generalizacji i formułowania teorii) a nomotetycznym (charakterystycznym dla nauk empirycznych, subiektywnym, opartym na konkretnych przypadkach). Zdaniem Sayera (1989) obydwa podejścia nie powinny być traktowane jako konkurencja, a raczej jako część tego samego kontinuum. Druga ze zidentyfikowanych przez Sayera (1989) fałszywych sprzeczności odnosi się do metod badawczych: pomiędzy narracją (opartą na identyfikacji łańcucha przyczynowego wydarzeń) a analizą (z próbami uchwycenia konkretnych historii świadczących o strukturach i mechanizmach replikujących się szeroko w przestrzeniach regionalnych). Zdaniem Sayera (1989) tylko znalezienie pomostu pomiędzy narracją a analizą może pozwolić na rozwój krytycznej geografii regionalnej, czy też innymi słowami – krytycznych, skonkretyzowanych studiów geohistorycznych (por. Jonas 1988). Zadaniem dla badaczy w dobie nowej geografii regionalnej stało się zatem rozważne korzystanie z wyżej opisanych instrumentariów badawczych w celu weryfikowania, w jaki sposób stosunki społeczne, struktury instytucjonalne, ideologie, symbole oraz tożsamości spotykają się w dyskursach i praktykach, które prowadzą do powstawania, istnienia i zanikania miejsc oraz regionów (Paasi 1991, 2002).

Postulowany powyżej problemowy i metodologiczny eklektyzm można uznać, jak robi to Wójcik (2011), za słabość podejść w ramach nowej geografii regionalnej. Ten sam autor, podsumowując założenia tego nurtu, wskazuje jednak również na jego walory, za najważniejszy uznając koncentrację na procesie powstawania regionów (a nie, jak miało to miejsce wcześniej, pytaniu o to, czym są regiony) oraz skupienie na regionach jako społeczno--terytorialnych całościach, możliwych do rozróżnienia ze względu na ich odmienną genezę, strukturę i kształtujące je procesy (Wójcik 2011).