Charakterystyka badanych regionów

Jak kilkakrotnie wskazano we wcześniejszych fragmentach, badania terenowe prowadzone na potrzeby niniejszej pracy odbyły się na terenie województw lubelskiego, pomorskiego i śląskiego. Przed dokonaniem charakterystyki tych regionów warto jednak zatrzymać się krótko na omówieniu studium przypadku (ang. case study) jako metodologii umożliwiającej zrealizowanie celów oraz weryfikację hipotez badawczych postawionych na początku rozprawy. Metodologia ta została rozwinięta przy wykorzystaniu jakościowych metod prowadzenia badań w naukach społecznych, gdzie zgromadzony empirycznie materiał służy ocenie analizowanych zjawisk, struktur, procesów i relacji. W niniejszym opracowaniu materiał poddany analizie w ramach każdego z przypadków (tj. regionów) stanowiły transkrypcje przeprowadzonych wywiadów. Zgromadzenie tego materiału nie byłoby jednak możliwe bez obserwacji uwarunkowań, w jakich funkcjonują badani aktorzy. Składają się na nie m.in. relacje i zależności pomiędzy tymi aktorami i strukturami, w jakich działają, oraz kształtujące je zdarzenia i narracje. Innymi metodami wykorzystanymi w trakcie realizacji badań w terenie, jak i przy konstruowaniu opisu poszczególnych przypadków, były analiza treści aktów prawnych i dokumentów strategicznych, desk research oraz elementy analizy statystycznej.

Podejmując próbę uchwycenia specyfiki regionalnych systemów zarządzania wieloszczeblowego przyjęto podejście indukcyjne. Ogólny obraz regionalnych układów relacji społeczno-przestrzennych i modeli zarządzania wieloszczeblowego został zbudowany na bazie wypowiedzi respondentów, którzy – w oparciu o podobne zestawy pytań – wskazywali kluczowe ich zdaniem cechy układów i modeli. Na gruncie epistemologii zastosowano natomiast podejście interpretacyjne, zgodnie z którym wiedza o danym przedmiocie badania jest konstruowana w oparciu o subiektywnie interpretowane relacje społeczno-przestrzenne, co z kolei idzie w parze z konstruktywizmem ontologicznym, który zakłada, że świat konstytuuje się w podlegających zmianom w czasie i zróżnicowanych przestrzennie relacjach międzyludzkich, będących przedmiotem ciągłego odkrywania przez badaczy (Carpendale 2008, Gray 2014, O’Gorman i MacIntosh 2015, Zboroń 2009). W powyższym kontekście można zatem uznać, że pojęcia regionu, metropolii czy też opisane modele struktur i procesów zarządzania wieloszczeblowego są w przeprowadzonych studiach przypadku efektem dyskursów występujących w analizowanych przestrzeniach (Fricke i Gualini 2018).

Flyvbjerg (2011), definiując studium przypadku, przywołuje hasło ze słownika Merriam-Webster (Case study 2021)³⁷, gdzie tę metodologię badawczą opisano jako

„intensywną analizę danej jednostki (osoby lub społeczności), uwypuklającą czynniki wpływające na jej rozwój, w odniesieniu do otoczenia w jakim ta jednostka funkcjonuje”.

Każdy z elementów powyższej definicji można powiązać z założeniami strategiczno-relacyjnej analizy stosunków społeczno-przestrzennych oraz procesów zarządzania wieloszczeblowego i metazarządzania, gdzie pod uwagę brane są czynniki takie jak indywidualne interesy i strategie badanych aktorów oraz ich zmienność w czasie (Jessop 2016a, 2016b).

Charakteryzując studium przypadku jako metodologię badawczą, Flyvbjerg (2006) podkreśla m.in. fundamentalne znaczenie analizy konkretnych przypadków (osadzonej w różnych kontekstach) dla procesów gromadzenia wiedzy przez człowieka. Autor ten zwraca uwagę na dwa istotne z perspektywy badacza aspekty prowadzenia studiów przypadku, biorące się z ich bliskości do realnie występujących zdarzeń, jak i do bogactwa detali, które można odkryć i następnie przedstawić przy wykorzystaniu omawianej metodologii. Po pierwsze, prowadzenie studiów przypadku jest istotne dla rozwijania zniuansowanego oglądu rzeczywistości, w tym poglądu, że ludzkie zachowania nie mogą być uznawane tylko za rezultat przyjętych reguł i teorii. Po drugie, studia przypadku należy traktować jako kluczowe doświadczenie w procesach uczenia się i rozwoju umiejętności badaczy. Studium przypadku jako określone podejście do prowadzenia studiów regionalnych może zatem pomóc badaczom w udzieleniu odpowiedzi na pytanie o ich rolę w procesach konstruowania przestrzeni regionalnych i metropolitalnych lub też prowokować do stawiania nowych problemów badawczych (Paasi i Metzger 2017).

„Analiza danego przypadku sama w sobie stanowi rezultat badania” stwierdza w innym miejscu Flyvbjerg (2006: 238), odnosząc się do zarzutów dotyczących trudności z formułowaniem podsumowań badań realizowanych z wykorzystaniem metodologii studium przypadku. Środkami służącymi zdaniem tego autora do zbudowania narracji, ułatwiającej wyjście z pułapki dążenia za wszelką cenę do generalizacji wniosków z badania, staje się prezentowanie zróżnicowanych, złożonych i czasami sprzecznych poglądów rozmówców, jak również unikanie łączenia przypadków z koncepcjami teoretycznymi zamykającymi się w jednej tylko specjalności akademickiej. Tak skonstruowana narracja ma pomóc w pozostawieniu wyników badań otwartymi na różne interpretacje (Flyvbjerg 2006).

37 W niniejszym tekście jako datę publikacji przywołano rok 2021, co może wskazywać na niespójność z datą publikacji Flyvbjerga z 2011 roku. Treść definicji studium przypadku w słowniku internetowym Merriam- -Webster pozostaje jednak niezmieniona od 2009 roku, dlatego w pracy umieszczono datę nowego wydania słownika.

Cytowany tu autor (Flyvbjerg 2006) odnosi się wreszcie do stojących przed badaczami dylematów dotyczących zasad wyboru przypadków uwzględnianych w badaniach i odpiera argumenty sugerujące, że opisywana metodologia nie pozwala na rzetelną weryfikację hipotez badawczych oraz że nie przyczynia się ona do rozwoju koncepcji teoretycznych. Flyvbjerg (2006) wyodrębnia dwa typy strategii selekcji przypadków: selekcji losowej oraz selekcji opartej na informacjach zgromadzonych przez badacza przed podjęciem decyzji o wyborze konkretnych kazusów. Celem pierwszej z nich jest uniknięcie stronniczości przy doborze próby, której wielkość decyduje o możliwości formułowania ogólnych wniosków, a drugiej – maksymalizacja użyteczności spodziewanych do uzyskania informacji z niewielkiej liczby przypadków. W niniejszej pracy zastosowano drugą z wymienionych strategii, w ramach której Flyvbjerg (2006) wyróżnia dodatkowo cztery podtypy przypadków: ekstremalne (znacznie odbiegające od normy), maksymalnie zróżnicowane, krytyczne, a także paradygmatyczne.

W tej rozprawie zdecydowano się na przeprowadzenie trzech studiów przypadku, uznając że taka liczba pozwoli na wykonanie odpowiednio pogłębionej analizy dotyczącej każdego z wybranych regionów, dając jednocześnie szansę na dostrzeżenie znacznie szerszych możliwości interpretacyjnych niż miałoby to miejsce w przypadku wyboru dwóch województw.

Charakterystyka wybranych regionów wpisuje się w cele selekcji opartej na wyborze maksymalnie zróżnicowanych przypadków, jak i przypadków krytycznych. Decydując się na zbadanie województw lubelskiego, pomorskiego i śląskiego, uznano bowiem, że czynniki takie jak położenie geograficzne (ryc. 9.), wpływ procesów i struktur długiego trwania (Churski i in.

2020, Gorzelak 2003, Hryniewicz 2017), struktura gospodarki, charakter układu przestrzennego, jak również zaawansowanie procesów instytucjonalizacji współpracy metropolitalnej będą warunkowały treść odpowiedzi udzielanych przez respondentów, wpływając jednocześnie na przebieg procesu badawczego, jak i na uzyskane wyniki, co odpowiada celowi doboru możliwie zróżnicowanych przypadków (pełna charakterystyka regionów wybranych do analizy, uwzględniająca większość z powyższych czynników, a także szereg dodatkowych elementów i wskaźników, została przedstawiona w tabl. 11.). Ambicją autora tej pracy było również dokonanie wyboru przypadków o charakterze krytycznym dla przyjętego tematu, tj. takich, które mają w założeniu pozwolić na jednoznaczne potwierdzenie lub odrzucenie hipotez postawionych w początkowej fazie badań oraz pozyskanie w terenie informacji, które umożliwią odniesienie wniosków z analizy danych przypadków do zjawisk, procesów czy też instytucji występujących na obszarach niebadanych regionów (Flyvbjerg 2006). Pierwsza hipoteza, zgodnie z którą działania samorządów regionalnych w różnym

zakresie i w odmienny sposób realizują założenia koncepcji zarządzania wieloszczeblowego, miała zatem zostać zweryfikowana poprzez dobór przypadków o odmiennym charakterze i jednocześnie reprezentatywnych dla szerszej grupy przypadków, a druga – zakładająca, że działania samorządów regionalnych związane z tworzeniem i funkcjonowaniem struktur metropolitalnych odpowiadają założeniom koncepcji zarządzania wieloszczeblowego – dzięki wyborowi regionów o różnych tradycjach współpracy metropolitalnej (Krukowska i Lackowska 2016).

Ryc. 9. Województwa lubelskie, pomorskie i śląskie na mapach Polski i Europy

Źródło: Opracowanie własne

Biorąc pod uwagę procesy długiego trwania, należy stwierdzić, że tereny należące obecnie do województw lubelskiego, pomorskiego i śląskiego znalazły się po różnych stronach granicy urbanizacji i modernizacji średniowiecznej: procesy te objęły współczesne ziemie Śląska, omijając Lubelszczyznę i, przebiegając umownie wzdłuż linii Wisły, przecięły obszar obecnego województwa pomorskiego (Gorzelak 2016). Hryniewicz (1996, 2017) zauważa z kolei, że występowanie instytucji kapitalistycznych było charakterystyczne dla ziem Śląska w XVI i XVII w., tj. w okresie kształtowania się dualizmu agrarnego w Europie, czego nie można powiedzieć o północnej i wschodniej części Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Można

natomiast uznać, że utrwalaniu i uwypuklaniu się różnic pomiędzy obszarami państwa polsko--litewskiego sprzyjał fakt, że dopiero w momencie jego upadku pod koniec XVIII w. nasiliły się procesy narodowotwórcze, których symbolami było uchwalenie Konstytucji 3 maja i Uniwersału połanieckiego (Porter-Szűcs 2021). W XIX wieku tereny obecnego województwa śląskiego, w przeciwieństwie do dwóch pozostałych regionów uwzględnionych w studiach przypadku, były włączone w procesy rozwoju przemysłowego w Europie oraz sieć kolei żelaznych umożliwiającą skomunikowanie tych obszarów z Zagłębiem Ruhry czy też Beneluksem (Landes 2015). Pod koniec XIX Ślązacy, tak samo jak mieszkańcy Warszawy i Łodzi, należeli do cywilizacji przemysłowej podobnie jak osoby zamieszkujące Berlin czy Paryż (Porter-Szűcs 2021). Pogłębianiu się procesów różnicowania przestrzeni od końca XVIII do początku XX w. sprzyjał z kolei fakt znajdowania się ziem należących obecnie do województw lubelskiego, pomorskiego i śląskiego w granicach różnych zaborów oraz państw zaborczych.

Biorąc pod uwagę strukturę gospodarek poszczególnych regionów, województwo lubelskie wyróżnia się na tle innych regionów w kraju m.in. wyższym udziałem sektora rolniczego, przemysłu wydobywczego oraz wybranych branż przetwórstwa przemysłowego;

województwo pomorskie – znaczeniem gospodarki morskiej, turystyki czy też branży petrochemicznej i drzewno-meblarskiej, przy jednoczesnym znaczeniu sektorów takich jak logistyka oraz nowoczesne usługi dla biznesu; a śląskie – przede wszystkim istotnym (na poziomie 6,9% w roku 2017 przy niemal 3 pp więcej w roku 2000) udziałem sektora górniczego w gospodarce regionu, jak również wartością sprzedaną przemysłu. Znaczący udział sektorów rolnictwa oraz górnictwa należy uznać, odpowiednio na Lubelszczyźnie i na Śląsku, za dominujące problemy regionalnych gospodarek. Warto dodać, że w obowiązujących na terenie trzech badanych województw strategiach rozwoju regionalnego istotną wagę przywiązano do problemów zróżnicowania potencjałów i zasobów występujących w różnych częściach tych obszarów, zakładając jednocześnie podejmowanie działań mających na celu niwelowanie nierówności regionalnych w zakresie np. dostępności do usług publicznych (Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego… 2021, Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego… 2021, Strategia Rozwoju Województwa Śląskiego… 2020). Identyfikowanie na terenie regionów obszarów strategicznej interwencji, której kierunki są wyznaczane przez krajową strategię rozwoju regionalnego, jak i uwzględnienie specyficznych potrzeb regionów, to przejawy ukierunkowanego terytorialnie podejścia do prowadzenia polityki regionalnej.

Regiony wybrane do przeprowadzenia studiów przypadku cechuje również odmienny charakter systemu osadniczego, jak i zakres instytucjonalizacji form współpracy

metropolitalnej (tabl. 11.). W województwie lubelskim – regionie z najniższym wskaźnikiem urbanizacji w kraju – współpraca ta jest skupiona wokół najważniejszego w regionie i położonego centralnie ośrodka tj. Lublina (więcej nt. genezy współpracy i zakresu działań realizowanych w skali metropolitalnej w badanych regionach w rozdz. 5.). W województwie pomorskim zasięg urbanizacji wyznacza strefa oddziaływania rdzenia obszaru metropolitalnego, tj. Gdańska, Sopotu i Gdyni, a położony w północno-wschodniej części regionu i zajmujący niewiele ponad jedną trzecią jego powierzchni Obszar Metropolitalny Gdańsk-Gdynia-Sopot jest przestrzenią koncentracji procesów rozwojowych.

Wyjątkowy na tle wszystkich regionów w kraju układ osadniczy (determinujący również potrzebę podejmowania szeroko zakrojonej współpracy pomiędzy j.s.t.) cechuje województwo śląskie, które jest też obszarem o najwyższym wskaźniku urbanizacji w Polsce.

W centrum tego regionu znajduje się czternaście miast na prawach powiatu, tworzących – z wyjątkiem Jaworzna – wraz z sąsiednimi samorządami Górnośląsko-Zagłębiowską Metropolią (dalej jako GZM), czyli funkcjonujący od 2017 r. i jedyny w Polsce związek metropolitalny utworzony na mocy dedykowanej ustawy. Województwo śląskie jest dodatkowo podzielone na cztery obszary prowadzenia polityki rozwoju. Obok Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii są to Aglomeracja Bielska, Aglomeracja Częstochowska i Aglomeracja Rybnicka. Ze względu na wielkość regionu, a także mnogość problemów zachodzących na styku funkcjonowania wybranych miast, gmin i związku metropolitalnego, badania terenowe na potrzeby niniejszej pracy realizowano w gminach położonych na terenie Subregionu Centralnego Województwa Śląskiego, którego obszar obejmuje również j.s.t.

wchodzące w skład GZM.

Zróżnicowanie regionów uwzględnionych w studiach przypadku uwidacznia się także w szeregu wskaźników odnoszących się do społecznych, gospodarczych oraz instytucjonalnych czynników rozwoju regionalnego. Przy konstrukcji połowy ze wskaźników uwzględnionych w tabl. 11. odwołano się dodatkowo do (łącznie) ponad trzydziestu parametrów, pozwalających szczegółowo opisać sytuację regionów w wybranych kategoriach z odniesieniem do pozostałych regionów w Polsce, a miejscami – również regionów w Europie (zob. przypisy na dole strony). Na podstawie zestawienia danych dotyczących wskaźników dla badanych regionów (tj. Regionalnego Wskaźnika Postępu Społecznego, Europejskiego Wskaźnika Konkurencyjności Regionów, Europejskiego Wskaźnika Jakości Rządzenia³⁸, współczynnika

38 Regionalny Wskaźnik Postępu Społecznego (European Social Progress Index) obejmuje następujące wymiary i komponenty: podstawowe potrzeby ludzkie (odżywianie i podstawowa opieka medyczna, woda i kanalizacja, sytuacja mieszkaniowa, bezpieczeństwo osobiste), fundamenty dobrobytu (dostęp do podstawowej wiedzy, dostęp do technologii informacyjnych i komunikacyjnych, zdrowie i dobra kondycja, jakość środowiska) oraz szanse i