Tradycyjna geografia regionalna

Tradycyjna geografia regionalna, jak pisze Suliborski (2016), była obok geografii ogólnej jedną z dwóch podstawowych idei geografii jako dziedziny wiedzy o zróżnicowaniu ogólnym Ziemi. Hartshorne (1939) wskazuje, że już pod koniec XVIII wieku, w początkach współczesnej geografii, badacze zastanawiali się nad naturą podziału jednostek terytorialnych, które stanowiły obiekt ich analiz. Jak z kolei wskazują Paasi i in. (2018: 1), „region i terytorium są głównymi słowami-kluczami w myśleniu geograficznym, metodologii i praktyce badawczej od czasu instytucjonalizacji geografii jako dyscypliny akademickiej na koniec XIX wieku”.

Przełom XIX i XX wieku, jak również pierwsza połowa wieku XX to okres tradycyjnej geografii regionalnej i zarazem początek pogłębionej oraz usystematyzowanej analizy regionów. Głównym celem badawczym stało się wówczas poszukiwanie specyfiki i odmienności regionalnej, a podstawą regionalnych delimitacji były bariery środowiskowe i granice jednostek fizyczno-geograficznych (Sagan 2004b). Znaczącym wkładem w rozwój myśli geograficznej w okresie tradycyjnej geografii regionalnej było odchodzenie od dualistycznego postrzegania rzeczywistości w dychotomii człowiek-przyroda i przejście do analizy relacji pomiędzy tymi, odrębnymi wcześniej w perspektywie badaczy, światami.

Podejście chorologiczne w tradycyjnej geografii zakładało dążenie do formułowania całościowych podejść o charakterze syntez regionalnych. Regiony traktowano raczej jako

zamkniętą całość i nie poszukiwano uniwersalnych praw i zależności zachodzących między obszarami w różnych częściach państw czy też kontynentów (Chojnicki 1973, Węcławowicz, 2007). Zwracając uwagę na główne różnice w sposobie opisywania regionów w tradycyjnych i współczesnych studiach regionalnych, Agnew (2018) wskazuje, że obecnie, inaczej niż miało to miejsce w tradycyjnej geografii, region jest umiejscawiany w szerokim otoczeniu zjawisk społeczno-przestrzennych. Zwraca również uwagę na fakt, że w ostatecznej instancji o sposobie powstawania i funkcjonowania regionu (np. relacji społecznych, gospodarki, systemu instytucjonalnego) nie decydują uwarunkowania środowiskowe i fizyczne, na których opisie koncentrowano się w sposób szczególny w pierwszej fazie rozwoju geografii, ale działania człowieka i relacje społeczno-przestrzenne, w których bierze udział.

Omawiając początki geografii regionalnej w pierwszej kolejności należy skoncentrować się na dorobku szkoły francuskiej, a przede wszystkim jej fundatora V. de la Blache’a i kontynuatorów jego myśli. Buttimer (1971) wskazuje, że francuska szkoła geografii człowieka jest jednym z najbogatszych źródeł idei na temat społeczeństwa i jego otoczenia. Autorka ta w zajmujący sposób opisuje korzenie tradycji vidaliańskiej, a także przenikania, zależności i inspiracje, które wpłynęły na prace kolejnych autorów. Buttimer (1971) sięga między innymi do prac J. Bodina, Monteskiusza i Rousseau, odwołuje się do źródeł społecznego podejścia w nauce i stara się oddać złożoność rozwoju nauk społecznych w drugiej połowie XIX wieku.

Jako szczególnie istotne dla rozwoju nowożytnej francuskiej geografii i myśli V. de la Blache’a, Buttimer (1971) wymienia między innymi dorobek F. Le Play’a – pioniera ogólnego podejścia do nauk społecznych, który jako pierwszy opracował empiryczny model badań relacji pomiędzy społeczeństwem i jego najbliższym otoczeniem geograficznym, a także E. Lavasseura (nie-geografa, statystyka i ekonomistę), który, odrzucając deterministyczną interpretację relacji człowiek-natura, rozwinął zasadę wolności człowieka jako kluczową dla rozwoju społeczno-ekonomicznego. Do naukowców, których prace w istotny sposób wpłynęły na prace V. de la Blache’a, Buttimer (1971) zalicza również A. von Humboldta i C. Rittera.

Cytowana wyżej autorka odwołuje się również do podstawowej wówczas dla nauk społecznych i przyrodniczych debaty nad narzędziami i modelami analitycznymi, odnoszącymi się do zróżnicowania społeczeństw żyjących na różnych obszarach. Przedmiotem analizy antropogeograficznej, której jednym z prekursorów był F. Ratzel, było przede wszystkim opisanie rozmieszczenia i grupowania ludzi na ziemi, wyjaśnienie zasad tych przemieszczeń w ujęciu historycznym z uwzględnieniem uwarunkowań fizycznych (przyrodniczych) oraz ocena wpływu uwarunkowań przyrodniczych na społeczeństwo (Buttimer 1971). E. Durkheim z kolei koncentrował się w pierwszej kolejności na faktach, które dotyczą substancji społecznej

tworzonej przez jednostki. Było to podejście nazywane morfologią społeczną. Zdaniem Durkheima faktycznym wyzwaniem stojącym przed badaczami nie jest analiza krajobrazu przyrodniczego, ale czynników, które wpływają na społeczeństwa osiedlające się na danym terenie (Buttimer 1971). Jak twierdzi Buttimer (1971), w dorobku V. de la Blache’a można dostrzec zarówno echa prac Ratzela (szczegółowa analiza relacji pomiędzy grupą a jej otoczeniem przyrodniczym), jak i Durkheima (koncentracja na zasobach niezbędnych do funkcjonowania grup społecznych).

Według V. de la Blache’a (1965: 3-4) „geografia człowieka (…) nie powinna być kontrastowana z geografią, z której wyklucza się ludzkie interesy. Takie podejście istnieje bowiem tylko w głowach specjalistów. Nasza nauka oferuje nową koncepcję zależności pomiędzy ziemią a człowiekiem, koncepcję będącą rezultatem bardziej syntetycznej wiedzy na temat fizycznych praw rządzących naszą ziemią i relacji pomiędzy jednostkami, które ją zamieszkują”. Dostrzegając potrzebę całościowej analizy relacji zachodzących pomiędzy jednostkami, społeczeństwami i środowiskiem przyrodniczym, w jakim funkcjonują, ten francuski geograf sformułował pojęcie stylów życia (fr. genres de vie). Było to najważniejsze w jego badaniach narzędzie analityczne. Jak pisze Buttimer (1971: 41), „style życia stanowiły produkt i odbicie cywilizacji, były rezultatem fizycznych (przyrodniczych), historycznych i społecznych wpływów na człowieka i jego otoczenie w określonych miejscach”. Odtwarzanie regionalnych stylów życia (na początku przedmiotem jego badań stały się w szczególności małe wiejskie społeczności we Francji) było dla V. de la Blache’a punktem wyjścia do formułowania generalizacji na temat relacji pomiędzy człowiekiem a środowiskiem, w którym żyje (fr. millieu). Sposób rozumienia pojęcia regionu w dorobku francuskiej geografii regionalnej i w myśli V. de la Blache’a trafnie opisała Rembowska (2013). Jej zdaniem za region uznawano wówczas „niepowtarzalną całość obejmującą obszar zamieszkiwany przez ludzi o podobnych sposobach odczuwania świata, myślenia i działania” (Rembowska 2013: 182).

Dobrą ilustracją szerokiego ujęcia geografii człowieka w myśli V. de la Blache’a jest przekrój tematów poruszanych w jego „Zasadach geografii człowieka” (ang. „Principles of human geography” 1965). Są to kolejno: rozmieszczenie ludności, elementy cywilizacji (między innymi: przedmioty i surowce, środki wyżywienia, skupiska ludzkie), transport i cyrkulacja (drogi, koleje, transport morski). Jak pisze Buttimer (1971), cyrkulacja, dyfuzja, regionalna specjalizacja czy sieci miast były tymi pojęciami, za pomocą których V. de la Blache kreślił obraz miejskiego i przemysłowego świata, a celem geografii społecznej (fr. geographie de la civilisation) miało być dostrzeżenie, w jaki sposób fizyczne i biologiczne uwarunkowania znajdują odbicie w życiu społecznym. Prace „ojca francuskiej geografii regionalnej” stanowiły

ważne źródło inspiracji dla wielu badaczy, takich jak m.in. Chally, Le Cannou, J. Gottmann, czy Gourou. Buttimer (1971) uważa, że czterej wymienieni autorzy byli ostatnimi, którzy (przed okresem dominacji ekonomicznego podejścia zgodnego z założeniami Regional Science) w swoich badaniach opowiadali się za holistycznym ujęciem problematyki regionalnej, odwołując się przy tym do tradycji vidaliańskiej.

Podobny do opisanego powyżej sposób postrzegania pojęcia regionu i studiów regionalnych jest obecny w pracach Herbertsona (1899) oraz Hartshorne’a (1939). Pierwszy z nich za punkt wyjścia swoich badań przyjmuje stwierdzenie, że tym, co w największym stopniu determinuje sposób życia człowieka, są warunki naturalne i klimatyczne, w których żyje. Następnie Herbertson (1899) opisuje regiony klimatyczne występujące na ziemi, by w dalszej części swojej pracy przejść do analizy działalności człowieka w dziedzinach takich jak rolnictwo, handel i transport, czy też do opisu dystrybucji pracy w ujęciu klasowym.

Holistyczne podejście do studiów regionalnych widać również w najczęściej przywoływanej w literaturze przedmiotu publikacji Hartshorne’a, czyli w „Naturze geografii (…)” (1939).

Autor ten istotną uwagę poświęca w swojej pracy uzasadnieniu i metodom podziału świata na regiony, przede wszystkim w oparciu o charakterystyczne cechy przyrodnicze. Poszukując jednak adekwatnej do rzeczywistości definicji regionu, dochodzi do wniosku, że jest to zadanie niewykonalne, a każdy z podziałów jest silnie uzależniony od subiektywnej oceny badacza lub celu, dla którego definicja jest formułowana (Hartshorne 1939).

Kilka twierdzeń sformułowanych przez Hartshorne’a (1939) w sposób szczególny zdaje się nie tracić na aktualności. Jako cel geografii regionalnej amerykański naukowiec wskazuje dążenie do zdobywania wiedzy o świecie z uwzględnieniem zróżnicowanego sposobu rozwoju regionów o odmiennych charakterystykach w różnych rejonach świata. Opisując cechy (przede wszystkim o charakterze przyrodniczym, ale też kulturowym), które w jego przekonaniu mogą stanowić podstawę klasyfikacji regionów (na przykład ze względu na występującą na ich terenie roślinność czy rzeźbę terenu), Hartshorne zwraca uwagę na element, który trudno uchwycić przy formułowaniu tego typu podziałów. Jest nim położenie danego regionu w odniesieniu do innych regionów na świecie (znajdujących się zarówno blisko, jak i daleko od obiektu analizy). Jak pisze Hartshorne (1939: 365), „powinniśmy przejść od systemów klasyfikujących obszary do systemu, który dostrzega określone obszary w ich rzeczywistej lokalizacji”. Cytowany tu autor stwierdza również, odpowiadając na pytanie o właściwą skalę prowadzenia analiz regionalnych, że jest ona podporządkowana końcowym efektom, kontekstowi regionalnemu badań i niemożliwe jest określenie a priori najmniejszego terytorialnie obszaru zainteresowania badacza (Hartshorne 1939). W schemacie

zaproponowanym przez Hartshorne’a (1939) geografia regionalna stanowi skoncentrowane terytorialnie odbicie obszarów badań podejmowanych przez geografię w ujęciu systemowym.

Odnosząc się do początków i etapów rozwoju polskiej geografii społeczno- -ekonomicznej, Lisowski (2012, 2016) wskazał na jej ewolucję od geografii handlowej w połowie XIX wieku, poprzez antropogeografię w I połowie XX wieku, do geografii ekonomicznej i geografii społeczno-ekonomicznej w II połowie ub.w. Ormicki (1932: 121) natomiast, opisując stan „polskiej myśli geograficzno-gospodarczej”, wskazywał na dwa przeciwstawne kierunki badań. W pierwszym zmierzano do ich regionalizacji i zakładano równomierne korzystanie z dorobku nauk przyrodniczych oraz ekonomicznych. W drugim kładziono zdaniem Ormickiego (1932: 121) zbyt silny nacisk na „momenty ekonomiczne”

i przez to gorzej radzono sobie ze zjawiskami o charakterze przestrzennym.