Anoreksja dotyczy najczęściej osób w wieku badanych przez autorkę gimnazjalistów. Można znaleźć źródła, w których podkreśla się, że w ostat
nim czasie m amy do czynienia ze swoistą „epidemią" zachorowań na ano
reksję (por. Józefik 1999a). Jakkolwiek na temat anoreksji u dzieci do 13.
roku życia nie m a pewnych danych epidemiologicznych, to w ostatnich latach pojawia się coraz więcej doniesień o przypadkach jadłowstrętu psy
chicznego u dzieci pom iędzy 8. a 13. rokiem życia. Rozpowszechnienie za
burzeń odżywiania jest największe w okresie dojrzewania, zwłaszcza wśród dziewcząt. Maksymalne nasilenie zachorowań przypada na 15-19 rok życia (Kent i in. 1992; Hindler i in., za: Józefik, op. cit.). Jest to okres zm iany relacji rodzice-dzieci, który zakłada usamodzielnianie się, stopniowe odłączanie się od rodziny, tak aby wejść w nowe związki z partnerami spoza rodziny pochodzenia. W szyscy członkowie rodziny, również rodzice, powinni w tym czasie osiągnąć większą samodzielność i autonomię, aby prawidłowo kształtować relacje wewnątrzrodzinne oraz relacje z innymi osobami. W tej
fazie cyklu życia rodzinnego dokonują się zmiany, które obejmują i rodzi
ców i dzieci, choć są różne jakościowo. Dziecko powinno stopniowo przejść proces odłączania się emocjonalnego od rodziców, wyodrębnić własne wartości i wyobrażenia, nawet jeśli wywoływałoby to nieuniknione kon
flikty i różnice. Rodzice zatem muszą pozwolić dziecku na symboliczną separację, co oznacza dawanie poczucia bezpieczeństwa i odpowiedniej dla wieku swobody, muszą spostrzegać i tolerować różnice, a jednocześnie podtrzymywać wspólnotę. W rodzinach anorektycznych procesy rozłącza
nia, uzyskiwania autonomii przez dziecko są utrudnione przez istnienie zaburzonych relacji wewnątrzrodzinnych oraz specyficznej ideologii ro
dzinnej.
Anorexia nervosa, bezwzględne unikanie pokarmu to schorzenie o pod
łożu psychologicznym. „Jest to nerwicowy brak łaknienia, związany ze znacznym zwolnieniem czynności fizjologicznych organizmu, przy jedno
czesnej dobrej sprawności psychicznej" (Szewczuk 1985, za: Ziółkowska 2005). Istotą anoreksji jest rozwiązywanie problemów poprzez autode- strukcję polegającą na drastycznym ograniczaniu jedzenia i intensywnym wysiłku fizycznym. Na podstawowy syndrom anoreksji składają się przede wszystkim następujące objawy (Pilecki 1999):
-o d m aw ian ie utrzymania wagi ciała ponad minimalną dla danego wieku i wzrostu normę (np. utrata wagi prowadząca do utrzymania ciężaru ciała poniżej 85% wagi oczekiwanej),
- intensywny lęk przed wzrostem wagi albo otyłością, mimo utrzym u
jącej się niedowagi,
- nieadekwatne spostrzeganie własnego ciała; pacjentka nie jest w sta
nie wpływać na ciężar i kształt ciała na podstawie własnej oceny.
Anoreksja rozwija i ujawnia się wówczas, gdy jedzenie i waga ciała stają się obsesją. W swoich badaniach Crisp (za: Józefik, 1999a) stwierdził, że w populacji dziewcząt 12-letnich wskaźnik niezadowolenia z wagi ciała wynosił 30%, natom iast w grupie 18-latek był aż dwukrotnie wyższy (65%).
Jak pisze B. Ziółkowska, przesadna afirmacja walorów zewnętrznych po
wodować może fałszywy stosunek człowieka do własnego ciała - przestaje ono być źródłem przyjemności, staje się natomiast instrumentem, narzę
dziem władzy czy manipulacji, które trzeba poddawać nieustannej kontroli.
Czynność jedzenia staje się niechcianym dodatkiem do życia, źródłem udręk, konfliktów, obsesji i lęków (Ziółkowska 2005).
Wśród zaburzeń odżywiania można wyróżnić specyficzne zaburzenia jedzenia, w tym anoreksję i bulimię oraz niespecyficzne zaburzenia jedze
nia - zespół jedzenia nocnego, zespół gwałtownego objadania się, otyłość i anarchię żywieniową, charakteryzujące się chaotycznością w zaspokajaniu głodu. W ostatnich dziesięcioleciach skala zjawiska określanego mianem
zaburzeń odżywiania się narasta. Można zaryzykować tezę, że w odniesie
niu do problemu anoreksji jest to spowodowane między innymi zmianą pozycji dziecka w rodzinie - z peryferyjnej na centralną. Coraz częściej miernikiem oceny i prestiżu rodziców stają się sukcesy dzieci. Coraz po
wszechniejszym zjawiskiem, również w Polsce, jest dzieciocentryzm (Do- brodzicka 1998) - dziecko staje się wartością, poprzez którą realizuje się własne niespełnione ambicje i plany. Córka, syn stają się świadectwem owocności życiowych wysiłków, wcieleniem statusu. W zmożona praca i starania rodziców, aby wychować dziecko „wysokiej jakości", czyli wszechstronnie wykształcone i zdrowe, prowadzą do relatywnego przein- westowania. Coraz powszechniej obserwuje się u rodziców postawy nado- piekuńczości bądź nadmiernych wymagań wobec dziecka. U dzieci wzra
stających w takich warunkach może wykształcić się silna potrzeba rywali
zacji i perfekcjonizmu zarazem, co może w odpowiednich okolicznościach, o których piszę dalej, sprzyjać wystąpieniu zaburzeń odżywiania. Nie jest to błahy problem, gdyż z badań wynika, że rodzicielskie aspiracje Polaków, dotyczące zarówno dalszego kształcenia dzieci, jak i pożądanego dla nich zawodu, przewyższają te zaobserwowane u rodziców w pozostałych kra
jach Europy Środkowej (Dobrodzicka 1998:144). Poza tym zmianie pozycji dziecka „sprzyja" współczesny model edukacji, który skutkuje przedłużają
cą się zależnością dzieci od rodziców. W ymienione wyżej czynniki nie ułatwiają procesów separacji dorastającej młodzieży od rodziców.
Okres dojrzewania to przede wszystkim czas gwałtownych zmian w i
zerunku ciała: zmieniają się proporcje, rysy twarzy, owłosienie, narządy płciowe. Ciało zaś to dzisiaj symbol osobowości - im ładniejsze, tym atrak
cyjniejszy jego właściciel. Przekonania o własnym wyglądzie to bardzo ważny element tożsamości osobistej młodego człowieka, odgrywający nie
bagatelną rolę w kształtowaniu zachowania. Z raportu z badań wykona
nych w Polsce przez zespół B. Woynarowskiej w ramach międzynarodowe
go programu badań pod auspicjami Światowej Organizacji Zdrowia prze
prowadzonych w 1998 r. w grupie 4861 uczniów w wieku 1 1 ,1 3 i 15 lat oraz w grupie młodzieży w wieku 17 lat (1655 uczniów) wynika, że 64% mło
dzieży sądzi, iż wygląda „dobrze" (48%) i „bardzo dobrze" (16%). Niewiel
ki odsetek badanych uważa, że „nie wygląda dobrze" lub „wygląda źle".
Tylko 4% młodzieży nie myśli o swoim wyglądzie. Badania potwierdziły, ze dziewczęta są mniej zadowolone ze swego wyglądu niż chłopcy, po
nadto z wiekiem u obu płci zmniejsza się odsetek osób zadowolonych ze swego wyglądu. Chęć zmiany czegoś we własnym ciele wyraziło 47%
chłopców i 65% dziewcząt. Z wiekiem zwiększa się odsetek dziewcząt, któ
re myślą, że są „za grube" - w wieku 15 lat sądzi tak 53% dziewcząt. Wśród piętnastolatek aż 47% stosuje dietę odchudzającą lub uważa, że powinny ją
Dysfunkcjonalne re lacje wewnątrzrodzinne a proces kształtowania tożsam ości 5 9
zastosować (dane za: Kasperek-Golimowska 2004). W ystępowanie anoreksji ocenia się na 0,5 do 1% populacji młodzieży, bulim ii około 2% (Józefik 1999a).
Wyjaśniając narastanie zaburzeń w okresie dorastania zwraca się także uwagę na fakt, że wiek 15-19 lat obfituje w szereg trudności nie tylko na płaszczyźnie biologicznej, ale także psychologicznej i społecznej, którym młody człowiek musi „stawić czoło". Myślę tutaj o olbrzymiej ambiwalencji pomiędzy chęcią pozostania dzieckiem a impulsami pchającymi ku byciu osobą dorosłą.
W patogenezie zaburzeń odżywiania się, zwłaszcza anoreksji, rozpa
trywanych jest szereg czynników. Najważniejszymi czynnikami ryzyka są:
podatność na wpływ reklamy, zaniżona i niestabilna samoocena nastawio
na na nadmierną krytykę własnego ciała, silna potrzeba perfekcjonizmu i rywalizacji oraz styl wychowania preferowany w rodzinie (Ziółkowska 2005). B. Ziółkowska prezentuje listę hipotez wyjaśniających powstanie anoreksji, integrując wiedzę wnoszoną przez kilka nurtów naukowych (m.in. psychologię poznawczą, psychologię osobowości, psychologię re
klamy, fizjologię i genetykę). Autorka zaznacza, że „tylko wielopoziomowa eksploracja pola psychologicznego osoby dotkniętej anoreksją, analiza jej indywidualnego sposobu spostrzegania siebie i otaczającej rzeczywistości oraz stylu socjalizacji preferowanego w jej rodzinie [...] mogą zapewnić badaczowi powodzenie w ustaleniu indywidualnej etiologii anoreksji" (ibi
dem: 25). W ielu znawców przedmiotu zgodnie podkreśla, że powstawanie zaburzeń psychicznych związanych z jadłowstrętem jest procesem skom
plikowanym, a w jego analizie należy uwzględnić wiele różnorodnych czynników (biologicznych, psychologicznych, rodzinnych, społecznych, kulturowych) i ich wzajemne powiązania. Jednakże nie ma zgodności co do tego, jakie jest rzeczywiste znaczenie czynników rodzinnych w patogenezie zjawiska. Niektórzy badacze uznają kontekst rodzinny za podstawowy w wyjaśnianiu i leczeniu zaburzeń, inni przypisują czynnikom rodzinnym mniejszą rolę (por. Józefik, Ulasińska 1999).
Istniejące w literaturze dane pozwalają na opisanie stylu funkcjonowa
nia rodziny anorektycznej, który wyjaśnia zarówno przyczyny, jak i skutki wystąpienia jadłowstrętu psychicznego u dorastających córek i synów. Na
leży jednak podkreślić, że opisywane poniżej relacje rodzinne, jakkolwiek charakterystyczne dla rodzin z pacjentem anorektycznym, nie występują we wszystkich rodzinach z jednakowym nasileniem. W śród czynników rodzinnych ryzyka zachorowania na zaburzenia jedzenia (obok kulturo
wych i indywidualnych - Goldbloom i Garfinkel 1993, za: Józefik 1999a) wymieniają:
- przecenianie społecznych oczekiwań,
- występowanie zaburzeń jedzenia w rodzinie,
- występowanie chorób afektywnych lub alkoholizmu,
- relacje rodzinne, które utrudniają osiąganie autonomii w okresie doj
rzewania.
Badania Felkera i Stivers (1994 - za: Józefik 1999a) wskazują, że styl funkcjonowania rodzin, który może zwiększać prawdopodobieństwo w y
stąpienia zaburzeń odżywiania się zarówno u dziewcząt, jak i u chłopców, charakteryzuje się:
- występowaniem konfliktów rodzinnych, - nasiloną kontrolą,
- niską spójnością,
- ograniczeniem autonomii,
- trudnościami w wyrażaniu uczuć.
Analizując czynnik rodzinny w genezie zaburzeń łaknienia, należy przywołać hipotezy lansowane zwłaszcza przez psychologię rozwoju i uczenia się. Jablow uważa, że anorektyczki to osoby, wykazujące nad
mierne zainteresowanie pokarmami, lęk przed otyłością i/lub pochodzące z rodzin, w których do jedzenia i przygotowywania posiłków przywiązy
wano nadmierne znaczenie (za: Ziółkowska 2005). N atomiast E. Ruszkow
ska (1991) przyjmuje, że anorektyczki to dziewczęta, które obawiają się ujawnienia drugorzędowych cech płciowych. Z badań M. Beisert wynika, że generalnie nowe cechy dorosłości (miesiączka, polucje) nie są witane z radością, ale raczej odrzucane jako kłopotliwe. Aż 47% dziewcząt i 44%
chłopców przeżywa z tego powodu emocje negatywne, takie jak lęk, niepo
kój, złość. Dumę i radość z objawów dojrzewania seksualnego przeżywa 26% dziewcząt i 32% chłopców (za: Kasperek-Golimowska 2004).
Stosunek do własnego dojrzewania jest efektem postaw, jakie mają ro
dzice wobec seksualności. Jedną z możliwych jest strach przed dojrzewa
niem prowokowany przez zaburzone kontakty dziecka z rodzicami. Uza
sadnieniem powstrzymywania przez anorektyczki procesu dojrzewania jest opinia, że to matki chronią je przed tym zjawiskiem (Jakubczyk, Żechowski 1996). Dorastanie swego dziecka utrudniają ci rodzice, którzy są zaskoczeni dojrzewaniem seksualnym córki lub syna. Powodów utrudniania dorasta
nia może być kilka, ale jednym z podstawowych jest lęk przed fazą „puste
go gniazda", lęk przed ostatecznym „przecięciem pępow iny", przed poczu
ciem bycia niepotrzebnym. W efekcie część dziewcząt i chłopców charakte
ryzuje niedojrzałość, negują własną seksualność, odczuwając z kolei lęk przed dorosłością. Nie akceptując świata dorosłych i swojego w nim m iej
sca, walcząc o utrzymanie swojej „cielesności", wysyłają kom unikat „jestem dzieckiem i chcę nadal nim być".
D ysfunkcjonalne re lacje wewnątrzrodzinne a proces Kształtowania to żsam o ści 61
Aby zrozumieć dynamikę relacji w rodzinach anorektycznych, należy poddać analizie miejsce, jakie w rodzinnej grze przypada anorektyczce.
Przyczyn zaburzeń szuka się w sposobach, w jaki rodzina rozwija i rozwią
zuje wzajemne interakcje. Zdaniem B. Ziółkowskiej wzajemne oddziaływa
nia sprowadzić m ożna do wadliwego dystansu rodzic-dziecko: dystansu zbyt odległego bądź nadmiernej koncentracji na dziecku. Zarówno zbyt bliski, jak i zbyt odległy dystans emocjonalny skutkują negatywnymi kon
sekwencjami dla rozwoju dziecka: opóźnianiem dojrzałości emocjonalnej, infantylizmem, wyuczoną bezradnością albo niepewnością, brakiem wiary w siebie, skłonnością do obsesji, przewrażliwieniem (Ziółkowska 2005).
Na podstawie literatury naukowej (Apfeldorfer 1999, Józefik 1999a, 1999b, Józefik, Ułasińska 1999, Ziółkowska 2005) można stwierdzić, że naj
ważniejszymi właściwościami rodziny anorektycznej są nieprawidłowe relacje wewnątrzrodzinne: albo członkowie rodziny są uzależnieni od sie
bie, obawiają się problemów, nie potrafią rozwiązywać konfliktów, albo przeciwnie - członkowie rodziny są wobec siebie obojętni. W pierwszym przypadku intensywne bycie razem prowadzi do braku prywatności, rodzi
ce wkraczają w myśli i uczucia dziecka, wiedząc lepiej co jest dla niego do
bre, problem jednej osoby staje się problemem wszystkich, występuje ten
dencja do rezygnacji z własnych indywidualnych potrzeb na rzecz innych członków rodziny. Rodzice paraliżują się w działaniach, gdyż dominującą regułą współżycia jest „nakaz bezinteresow ności" - władzę zdobywa ten, kto najwięcej się poświęca, rezygnuje z własnych potrzeb na rzecz pozo
stałych członków rodziny. Te przekonania - gotowość do ofiar i wyrzekania się własnych, indywidualnych potrzeb, silna spoistość rodziny utrudniają proces autonomizacji. Świat zewnętrzny traktowany jest jako zagrożenie.
Aby przeżyć trzeba trzymać się razem - nadopiekuńczość jest wyrazem i następstwem silnego powiązania.
Rodziny anorektyczne równie często bywają zwaśnione i nieuporząd
kowane. Jeden z rodziców może tworzyć koalicję z dzieckiem skierowaną przeciwko drugiemu. Ono samo jest uwikłane w konflikt m iędzy rodzica
mi, a każdy z małżonków chce je sobie zjednać. Kontrola rodzicielska jest nieefektywna, co wyraża się w przejmowaniu przez dziecko odpowiedzial
ności za rozmaite aspekty życia rodzinnego. Dziecko jest ignorowane, a kontakty członków rodziny można określić jako agresywne. Występują zaburzenia komunikacji - niejednoznaczne są intencje pytań czy twierdzeń, między komunikatami werbalnymi a niewerbalnymi brakuje spójności, brakuje potwierdzeń. W szelkie zmiany traktowane są jako potencjalne nie
bezpieczeństwo .
Matka anorektyczki jest bojaźliwa, czuje się niedowartościowana, za
wiedziona, m a skłonności do uzależnień, na ogół krytykuje wygląd i wagę
có rk i - jej uroda i sukcesy podnoszą własne poczucie wartości matki. Trud
ności we wzajem nych relacjach nie ujawniają się dopóki dziecko spełnia jej oczekiwania.
Z badań przeprowadzonych przez B. Pawłowską i M. Chuchrę wśród 30 pacjentek leczonych w Klinice Psychiatrii w Lublinie w ynika, że ano- rektyczki cechuje niski poziom akceptacji siebie i rodziców. „Akceptacja rodziców zależy przede wszystkim od otrzymanej od nich opieki, zrozu
mienia, wsparcia, akceptacji i zauważenia, którego perm anentny »głód«
cechuje kobiety z jadłowstrętem psychicznym " (Pawłowska, Chuchra 2004:
1039). Tym czasem w rodzinach anorektycznych potrzeby em ocjonalne nie zostają zaspokojone. Z badań wynika, że anorektyczki w najm niejszym stopniu akceptują ojca, bardziej siebie, jednakże najbardziej matkę. A k
ceptacja m atki łączy się ze spostrzeganymi u niej cecham i, jak: opiekuń
czość, um iejętność nawiązywania i utrzym ywania pozytyw nych relacji interpersonalnych, em patii i rozum ienia m otyw ów zachow ań własnych i innych ludzi. N atom iast akceptacja ojca łączy się istotnie ze spostrzega
nymi u niego takimi cecham i, jak: wytrwałość, pracow itość, opiekuńczość, odpowiedzialność i um iejętność radzenia sobie z zadaniam i i problem am i oraz naw iązyw ania bliskich, serdecznych relacji z innym i ludźm i (ibidem:
2004).
Z innych badań wynika, że ojcowie anorektyczek często mają skłonno
ści depresyjne, cechują ich wygórowane wymagania zawodowe i społeczne, nie akceptują swej ojcowskiej roli, uwodzą córki (por. Ziółkowska 2005).
Uważa się (za: Józefik, Ulasińska 1999:97), że rodzice anorektycznych córek są naznaczeni przez przekonania i wartości intergeneracyjne, wynie
sione z przeszłych pokoleń, szczególnie z rodziny matki: lojalność wobec członków rodziny, jak i rodzinnych tradycji (zachowania sprzeczne z tą zasadą traktowane są jako zdrada); wspomniana już ideologia rezygnacji (dotyczy szczególnie kobiet); kontrola impulsów, przejawiająca się w opa
nowywaniu się, niepozwalaniu na przyjemności; stawianie sobie wysokich wymagań i dopasowywanie się do panujących konwencji oraz silne poczu
cie sprawiedliwości, wyrażające się zasadą, aby wszystkie dzieci jednakowo traktować.
Występowanie anoreksji w okresie dorastania w rodzinach, których charakterystyczne cechy przedstawiono powyżej, m ożna próbować odczy
tać z jednej strony jako:
- wyraz próby ustanowienia autonomii i stworzenia niezależnej tożsa
mości,
-b u n t przeciwko ograniczeniom i podjęcie próby uzyskania spraw
stwa,
- próbę wyzwolenia się spod kontroli rodziców.
D ysfunkcjonalne relacje wewnątrzrodzinne a proces kształtowania tożsam ości 6 3
Z drugiej strony głodzenie siebie można traktować jako:
- wyraz braku przygotowania do samodzielnego życia, do pełnienia ról społecznych związanych z byciem dorosłym,
- zwrócenie na siebie uwagi, zaznaczenie obecności w systemie rodzin
nym,
-m an ifestację buntu przeciwko zaburzonym stosunkom panującym w rodzinie (zwłaszcza wobec relacji pomiędzy rodzicami).
Anoreksję wśród dorastających dziewcząt i chłopców z socjologicznego punktu widzenia można zatem interpretować dwojako. Po pierwsze jako bunt przeciwko rodzicom, po drugie jako słabość i niepewność własnego ja dorastającego dziecka w obliczu świata dorosłych. Obie interpretacje wza
jemnie się uzupełniają. W arto zwrócić uwagę, że paradoks anoreksji polega na tym, że dorastająca osoba buntująca się, walcząca o swoją indywidual
ność, niezależność, autonomię, coraz bardziej uzależnia się od członków rodziny i wzmacnia związanie. W zdrowych rodzinach człowiek młody uzyskuje taką autonomię, która pozwala powiedzieć rodzicom „nie"
wprost, nie zaś za pomocą objawu. Natomiast rola anorektyka zakłada ist
nienie w rodzinie osoby, która będzie pełniła rolę komplementarną - osoby troszczącej się o chorego, wspierającej go, poświęcającej mu dużo uwagi.
Choroba somatyczna lub psychiczna daje wyjątkową pozycję w rodzinie.
Na dłuższą metę taka sytuacja uniemożliwia porzucenie roli dziecka i opóźnia proces dojrzewania.