Obszary proponowane do objęcia ochroną

Obecny system obszarów objętych ochroną obejmujących gminę Świerczów składa się z Parku Krajobrazowego, Obszaru Chronionego Krajobrazu, obszaru NATURA 2000 oraz 5 pomników przyrody. Powyższe wydaję się być wystarczające z punktu widzenia potrzeb związanych z ochroną przyrody i środowiska. Jednakże w Programie Ochrony Środowiska Gminy Świerczów na lata 2011 – 2014 oraz w Aktualizacji Programu Ochrony Środowiska

dla Powiatu Namysłowskiego na lata 2015 – 2018 z perspektywą na lata 2019 – 2022 wskazano postulat wyznaczenia dodatkowej formy ochrony przyrody w myśl ustawy o ochronie przyrody w postaci zespołu przyrodniczo – krajobrazowego dla rejonu doliny rzeki Stobrawy.

Według art. 43 ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku „zespołami przyrodniczo – krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne”.

W związku z powyższym postuluje się objąć ochroną fragment wyraźnie zaznaczonej w krajobrazie doliny rzeki Stobrawy na odcinku pomiędzy miejscowościami Domaradz i Bielice na granicy gmin Pokój i Świerczów wraz z położonymi w dolinie kompleksami stawów hodowlanych. Obszar ten jest mozaiką krajobrazową podmokłych łąk, niewielkich wilgotnych lasów i stawów o unikalnym w skali regionu charakterze. Jest to teren o bardzo rzadkich w województwie walorach krajobrazowych. Pod względem florystycznym jest to obszar o dużym zróżnicowaniu siedlisk i bogactwie zbiorowisk, szczególnie leśnych, wodnych, szuwarowych i okresowo zalewanych zagłębień.

Występuje tu wiele chronionych i rzadkich gatunków roślin jak: cibora brunatna, kotewka orzech wodny, lindernia mułowa, rdestnica stępiona, salwinia pływająca czy turzyca ciborowata. Ze szczególnie cennych okazów faunistycznych występują tutaj przede wszystkim: bąk, brzegówka, cyranka, derkacz, dudek, dzięcioł zielonosiwy, dziwonia, gęgawa, krakwa, kumak nizinny, muchotówka mała, perkoz rdzawoszyi, plaskonos, samotnik, srokosz, świergotek łąkowy, świerszczak, trzmielojad, wydra, zielonka, zimorodek i żuraw. Obszar postulowany do ochrony jest miejscem żerowania wielu cennych gatunków ptaków: bielików, bocianów białych i czarnych, kań czarnych i rdzawych czy orlików krzykliwych. Z wyjątkiem bociana białego są to gatunki strefowe, występujące na Opolszczyźnie w liczbie do kilkunastu par lęgowych. Postulowany do ochrony zespół posiada największe zagęszczenie tych gatunków w regionie. Postulowany zespół znajdowałby się w całości w granicach Stobrawskiego Parku Krajobrazowego. Należy nadmienić, że zgodnie z art. 44 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody ustanowienie zespołu przyrodniczo – krajobrazowego następuje w drodze uchwały rady gminy.

Ponadto obecnie trwa procedura dotycząca powiększenia obszaru NATURA 2000 „Lasy Barucickie”, w tym w granicach gminy Świerczów. Wynika to przede wszystkim ze wskazań zawartych w planach zadań ochronnych, dokumentacji sporządzonej w ramach prac nad tymi planami lub z uwag i wniosków zgłaszanych przez sprawujących nadzór nad obszarami NATURA 2000.

1. 11. Warunki podłoża budowlanego⁴⁸.

Ocenę warunków podłoża budowlanego określono z pominięciem obszarów objętych ochroną prawną ze względu na walory przyrodnicze, występowania złóż kopalin, terenów leśnych, gleb chronionych II i III klasy bonitacyjnej, łąk na glebach pochodzenia organicznego, terenów zieleni urządzonej, itp. W tak określonych granicach wyróżniono dwie podstawowe kategorie obszarów:

 warunki korzystne dla budownictwa;

 warunki niekorzystne, utrudniające budownictwo.

Warunki korzystne obserwuje się głównie w zachodniej, centralnej oraz północnej części gminy. Występują one na szeroko rozprzestrzenionych piaszczysto – żwirowych średniozagęszczonych osadach rzecznych, budujących plejstoceńskie tarasy wyższe, podobnych osadach fluwioglacjalnych oraz na twardoplastycznych i półzwartych

48 Na podstawie Objaśnień do Mapy Geośrodowiskowej Polski w skali 1:50000, arkusze: Lubsza nr 803 (Woźniak, 2004) i Pokój nr 804 (Gruszecki, 2004).

gruntach spoistych: glinach piaszczystych i piaskach gliniastych. Zwierciadło wód podziemnych na tych terenach występuje głębiej niż 2 m p.p.t. Ponadto do obszarów o korzystnych warunkach budowlanych zaliczono tereny wysoczyzn zbudowanych bądź to z glin zwałowych (centralna i północna część gminy). Gliny zwałowe reprezentowane są przez grunty spoiste (glin piaszczystych, zwięzłych i piasków gliniastych) o konsystencji zwartej, półzwartej i twardoplastycznej. Poza wysoczyznami korzystne warunki występują na tarasach nadzalewowych w dolinach Stobrawy, Bogacicy i Smortawy, zbudowane z plejstoceńskich osadów piaszczysto – żwirowych, średniozagęszczonych, nawodnionych poniżej głębokości 2 m. Reasumując rejony o korzystnych warunkach dla budownictwa dotyczą następujących miejscowości: Biestrzykowice, Dąbrowa, Gola, Grodziec, Miodary, Starościn, Świerczów i Wężowice.

Warunki budowlane niekorzystne dotyczą przede wszystkim dolin rzecznych wypełnionych holoceńskimi osadami akumulacji rzecznej w postaci bądź to gruntów spoistych: pyłów, glin z częściami organicznymi, plastycznych lub miękkoplastycznych, bądź gruntów niespoistych (piasków pylastych, drobnych i średnich) w stanie luźnym, wysyconych wodą, której zwierciadło stabilizuje się w strefie głębokości 0 – 2 m p.p.t. Czynnikiem zdecydowanie niekorzystnym dla budownictwa jest szeroki zasięg zalań powodziowych w dolinach Stobrawy i Bogacicy dokumentowany zasięgiem powodzi w 1997 i 2010 roku (południowa i wschodnia część gminy). Cały ten obszar charakteryzuje się niekorzystnymi warunkami dla budownictwa z następujących powodów:

 występowania wód gruntowych w strefie przypowierzchniowej, do 2 metrów głębokości, często agresywnych;

 dominującego zalegania słabonośnych, nieskonsolidowanych gruntów spoistych i mało spoistych (madowych), luźnych, sypkich i organicznych. Utwory te reprezentowane są przez gliny, iły (często w stanie plastycznym) oraz piaski pylaste, drobne i średnie w stanie luźnym wysycone wodą;

 występowania obszarów podmokłych i zabagnionych;

 groźby następnych powodzi.

Powyższe dotyczy następujących miejscowości oraz położonych w ich bezpośredniej bliskości przysiółków:

Bąkowice, Bielice, Kuźnica Dąbrowska, Miejsce, Osiek Duży, Pieczyska, Przygorzele, Zawada, Zbica i Zorzów, a także północnych rejonów sołectw: Grodziec, Gola, Miodary (Kuźnice) i Wężowice.

1. 12. Ogólna ocena stanu środowiska i stopnia jego degradacji⁴⁹.

Obecny stan środowiska gminy Świerczów wynika z form zagospodarowania tego obszaru, na które składają się przemiennie intensywne rolnicze (w tym rybackie) użytkowanie terenu i gospodarka leśna przy dość regularnie rozmieszczonych na całym obszarze kilkunastu większych i mniejszych wsiach. Na terenie gminy Świerczów obszary leśne mają wyraźny udział, bo stanowią blisko 30 % powierzchni. We wschodniej i północno – zachodniej części gminy tworzą one zwarte powierzchniowo kompleksy. Wykazują one średni stan uszkodzeń. Przyczynami degradacji lasów są głównie czynniki biotyczne. Największy udział, zwłaszcza w zachodniej, centralnej oraz północnej części gminy, mają użytki rolne (grunty orne oraz łąki i pastwiska), a wśród nich większe, zwarte kompleksy gleb o wysokich wartościach użytkowych. Z uwagi na dużą ilość gospodarstw rolnych (w tym wielkopowierzchniowych) wykształciła się tu sieć warsztatów i zakładów produkcyjno – usługowych obsługujących rolnictwo, dających dość znaczne ilości zanieczyszczeń pyłowo – gazowych oraz nieoczyszczonych ścieków.

Sieć osadniczą tworzy 15 miejscowości wiejskich oraz kilkanaście przysiółków o różnej wielkości i założeniu, rozlokowanych po niemal całym obszarze gminy. Dodatkowym elementem antropopresji jest dość gęsta sieć dróg bitych o lokalnym (drogi powiatowe) i ponadlokalnym (droga wojewódzka nr 454) znaczeniu. Ważnym elementem środowiska jest bardzo bogata sieć hydrograficzna i towarzyszące jej hydrotopy w postaci licznych zbiorników

49 Częściowo na podstawie danych zawartych w Komentarzu do Mapy Sozologicznej w skali 1:50000, arkusze: M-33-48-A Lubsza (Absalon, Jankowski, Leśniok, Wika 1997) i M-33-48-B Pokój Absalon, Jankowski, Leśniok, Wika 1997).

wodnych pochodzenia antropogenicznego (stawy rybackie). Stwarza to dosyć ściśle ze sobą połączony układ przyczynowo – skutkowy warunkujący stan systemu środowiska. To właśnie krajobraz i środowisko wód powierzchniowych, znajdujących się w zasięgu oddziaływania jednostek osadniczych, doznało największego uszczerbku. Ekosystemy wodne i wodno – łąkowe rzeki Stobrawy i jej dopływów są szczególnie zagrożone przez wszelkiego rodzaju zanieczyszczenia, szczególnie przez zrzuty nieoczyszczonych ścieków i zmywy powierzchniowe chemicznych środków ochrony roślin z pól uprawnych bezpośrednio do wód i gruntu. Powodem zagrożeń jest płytki poziom zalegania tych wód oraz brak izolacji od powierzchni terenu. Zagrożenie dla wód podziemnych stanowi postępująca urbanizacja, która powoduje obniżanie się zwierciadła wód gruntowych. Brak dostatecznej infrastruktury komunalnej na terenach wiejskich (sieć kanalizacyjna, oczyszczalnie ścieków) powoduje częste zanieczyszczenia wód podziemnych wskutek zrzutu ścieków bezpośrednio do gruntu, co jest szczególnie groźne w dolinach rzecznych, gdzie zwierciadło wody gruntowej zalega stosunkowo płytko (d o 2 m).

Emisja zanieczyszczeń do atmosfery nie przyjmuje sporych rozmiarów ze względu na brak większych przemysłowych i komunalnych emitorów zanieczyszczeń powietrza. Głównie przejawy antropopresji w postaci emisji zanieczyszczeń powietrza w przeważającej mierze występują w postaci skupisk emitorów niskich. Emisja zanieczyszczeń oraz hałasu skupiona jest także wzdłuż sieci ciągów komunikacyjnych, zwłaszcza dróg wojewódzkiej nr 454 i powiatowej nr 1136. Dodatkowym źródłem są zanieczyszczenia przynoszone znad obszarów przyległych (miasta Brzeg i Namysłów, Aglomeracje Opolska i Wrocławska). Degradacja gleb przejawia się głównie w ich zakwaszeniu, w większości na glebach piaszczystych, które częściowo wynika z zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Gleby antropogeniczne (urbanosole i industriosole), zanieczyszczone chemicznie i o przekształconym profilu glebowym, występują jedynie punktowo w większych miejscowościach (Dąbrowa, Świerczów). Miejscami urozmaicona rzeźba terenu przyczynia się do erozji powierzchniowej, w wyniku której następuje zmniejszenie miąższości warstw próchnicznych, a tym samym obniżenia zdolności produkcyjnej gleb. Ze względu na brak eksploatacji złóż kopalin nie występują inne formy degradacji powierzchni terenu. W rejonie większych wsi zlokalizowane są składowiska surowców rolniczych i leśnych. Przejawy antropopresji objawiają się także ogólnym zaśmieceniem środowiska w pobliżu wsi.

Szczegółowe dane dotyczące poziomów stężeń poszczególnych zanieczyszczeń zawarte są w dokumencie pn.

Opracowanie ekofizjograficzne Gminy Świerczów, sporządzonym w 2019 roku oraz w bieżących raportach Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Opolu.

Ogólnie gmina Świerczów to ciekawy pod względem środowiskowym geoekosystem o znacznej bioróżnorodności i georóżnorodności z dominacją otwartych terenów rolnych, ale także z udziałem większych kompleksów leśnych.

Obszar ten posiada jeszcze odporność i możliwość do samoregulacji systemu, jednak uzależnione jest to od aktywnej ochrony walorów środowiska oraz od odpowiedniego kształtowania tego systemu. Podstawowym zadaniem w dziedzinie ochrony środowiska, a zwłaszcza walorów przyrodniczych, jest uregulowanie gospodarki ściekowej na terenach osadniczych. W tym celu konieczna jest budowa i/lub rozbudowa oczyszczalni ścieków i systemów kanalizacji rozdzielczej obejmujących całe miejscowości. Jeszcze przed ich realizacją nie należy dopuszczać do rozproszenia zabudowy, gdyż może to w przyszłości znacznie zwiększyć koszty budowy infrastruktury kanalizacyjnej lub wręcz uniemożliwić objęcie nią całości terenu zasiedlonego. Odbiornikami ścieków bytowych i komunalnych nie powinny być cieki charakteryzujące się niskimi przepływami (choćby okresowo), gdyż może to powodować zachwianie ich równowagi biologicznej. W żadnym wypadku nie należy na tych terenach zrzucać ścieków lub wód pościekowych do gruntu. Należy dążyć do eliminacji uciążliwych środowiskowo form emisji niskiej poprzez przechodzenie na paliwa czyste ekologicznie lub stosowanie zbiorowych i indywidualnych systemów grzewczych: nowoczesnych, wysokosprawnych i o obniżonej emisji zanieczyszczeń. Obszary leśne powinny pozostać na tych terenach znaczącą formą zagospodarowania.

Kompleksy leśne stanowią ważny walor przyrodniczy i krajobrazowy gminy. Pełnią one naturalne funkcje glebochronne i wodochronne. Mają one równocześnie duże znaczne gospodarcze. Wszelka działalność na

terenie gminy winna uwzględniać ochronę lasów, a ewentualne działania gospodarcze nie powinny kolidować z istniejącymi kompleksami leśnymi. Należy możliwie najlepiej chronić lasy przed zagrożeniami mogącymi spowodować większe wylesienia. Konieczna jest także kontynuacja przebudowy drzewostanów w celu zmniejszenia dominacji monokultur sosnowych. Gospodarka przemysłowa i rolna powinna być prowadzona w sposób nie powodujący eutrofizacji wód powierzchniowych. Tereny podmokłe nie powinny być meliorowane gdyż pełnią ważne funkcje ekologiczne i hydrologiczne. Na obszarach już zmeliorowanych istotne jest jednak utrzymanie w odpowiednim stanie funkcjonujących tu systemów melioracyjnych. Ich niesprawność może doprowadzić do miejscowego czy nawet bardziej rozległego podtapiania gruntów. Gleby najwyższych w gminie klas bonitacyjnych powinny być właściwie wykorzystane i chronione. Zachodzące lokalnie procesy erozyjne można w znacznym stopniu osłabić przez ograniczenie upraw wielkopolowych i zmniejszenie wagi mechanicznego sprzętu do prac polowych. Dla zachowania bioróżnorodności szczególnie ważne oprócz terenów wodnych i leśnych są łąki i pastwiska. Ich powierzchnia jest jednak mała w stosunku do gruntów ornych. Łąki i pastwiska, szczególnie te podmokłe, są miejscem występowania wielu gatunków chronionych roślin i zwierząt.

Celowe jest także zachowanie zadrzewień śródpolnych i zagłębień bezodpływowych ze śródpolnymi oczkami wodnymi. Wskazane jest uzupełnianie systemu małej retencji wodnej (zwłaszcza w lasach) oraz tam gdzie to jeszcze możliwe budowy niewielkich kompleksów stawów hodowlanych. Oprócz ogólnego wzbogacenia walorów środowiska, a zwłaszcza bioróżnorodności, może to wpłynąć na ograniczenie skutków suszy bądź zjawisk powodziowych. Na terenie gminy istnieją bariery i korytarze ekologiczne. Rzeki i strumienie oraz ich doliny, zwłaszcza wzbogacone kompleksami zbiorników wodnych, są bardzo dobrymi korytarzami ekologicznymi.

Stanowią one dobry korytarz dla roślin i zwierząt związanych z siedliskami wodnymi i podmokłymi. Niestety w wielu przypadkach mają one tu znacznie ograniczone znaczenie, ponieważ na wielu odcinkach wycięto lasy i zadrzewienia. Fragmentacja czyli brak połączeń między poszczególnymi płatami środowiska naturalnego jest uważana obecnie za jedno z największych zagrożeń dla przyrody.

Pomimo znaczącego przekształcenia terenów (częściowe wylesienie i inne czynniki antropogeniczne) świat roślin i zwierząt gminy Świerczów jest nadal dość zróżnicowany. Obecne są tutaj zespoły faunistyczne zasiedlające różnorodne i skrajnie odmienne ekosystemy, jak np.: ekosystemy leśne, łąkowe, wodne, szuwarowe, agrocenozy i urbicenozy. Miejscami można nadal spotkać bardziej wartościowe fragmenty zbiorowisk leśnych. Stanowią one o walorach szaty roślinnej tego obszaru oraz podkreślają jego specyfikę. Szczególną wartość przyrodniczą mają większe skupienia roślinności danego typu, gdzie kilka typów siedlisk związanych z jednym kręgiem roślinności występuje razem tworząc układy kompleksowe. Na terenie gminy są to zespoły przyrodnicze zlokalizowane przede wszystkim w rejonie dolin rzek Stobrawy i Smortawy (wschodnia, południowa i północno – zachodnia część gminy), objęte w znacznej mierze czynną ochroną prawną w formie parku krajobrazowego, obszaru chronionego krajobrazu i obszaru NATURA 2000. Obszary takie stanowią lokalne ostoje bioróżnorodności o ważnym znaczeniu dla zachowania cennych zasobów genowych oraz typów środowisk. Obszary, na których dochodzi do nagromadzenia walorów przyrodniczych w postaci stanowisk rzadkich, zagrożonych, chronionych gatunków zwierząt i roślin lub zbliżonych do naturalnych zespołów nazywane są ostojami. Należy stale rozszerzać stan inwentaryzacyjnego rozpoznania walorów przyrodniczych tych terenów. Ewentualne dodatkowe obiekty lub obszary o szczególnych walorach przyrodniczych należy obejmować zróżnicowanymi formami ochrony przyrody, zwłaszcza w przypadku występowania jakichkolwiek zagrożeń, w tym także zagospodarowaniem mogącym sprowadzić negatywne skutki.

Reasumując ogólny stan środowiska jest dobry, przy pewnym zagrożeniu w sąsiedztwie największych, zwartych jednostek osadniczych.