W Polsce nadal niewielu obywateli korzysta z usług świadczonych drogą elektroniczną, a w szczególności z e-administracji. Główną przyczyną tego stanu może być brak świadomości na temat zakresu ich stosowania, czy korzyści z nich wynikających. Innym powodem może być niekompletność oferty usług publicznych dostępnych przez Internet oraz nieumiejętność stosowania kwalifikowanych podpisów elektronicznych. W rezultacie według danych Eurostatu, w 2012 r. w Polsce zaledwie 32% osób wykorzystywało internet w celu kontaktu z administracją publiczną (tabela 5.5).
Tabela 5.5 Osoby korzystające z internetu w celu interakcji z administracja publiczną w latach 2008-2012 [w %] Państwa 2008 2009 2010 2011 2012 UE – strefa Euro 37 39 43 44 46 UE – 27 36 38 41 41 44 Polska 22 25 28 28 32 Finlandia 62 64 68 68 70
Źródło: opracowanie własne autora na podstawie Statistics Database Eurostat, Information
society statistics
Podobnie jak w realizowanych w poprzednich rozdziałach badaniach345, przy budowie oceny dojrzałości e-usług transakcyjnych wzięto pod uwagę cechy, które dostarczają podstawowych informacji o możliwości realizacji dowolnej transakcji drogą online. Tego typu e-usługa proponowana przez e-administrację może być realizowana na dwa sposoby: za pomocą głównej strony internetowej administracji publicznej, czy też za pomocą podstrony na portalu ePUAP.
Każdy z wymienionych sposobów realizacji e-transakcji wpływa na przyspieszenie egzekucji płatniczej. Po elektronicznym zajęciu rachunku bankowego skraca się czas zablokowania pieniędzy na rachunku oraz otrzymania informacji zwrotnej od banku. Zmniejszają się też koszty korespondencji. Docelowo zmiany umożliwią prowadzenie akt egzekucyjnych w formie elektronicznej i dalsze obniżenie kosztów egzekucji. Celem polityki państwa polskiego jest utworzenie jednego portalu, na którym każdy obywatel mógłby załatwić swój interes, niezależnie do której jednostki administracyjnej należałoby jego
rozwiązanie. Chociaż niektóre województwa poszły w kierunku rozwoju swoich lokalnych portali e-administracyjnych, w polskiej administracji publicznej możemy spotkać się z dwoma (platformami) formami przesyłania dokumentów do administracji publicznej, za pomocą:
ePUAP - Elektroniczna Platforma Usług Administracji Publicznej to system informatyczny, dzięki któremu obywatele mogą załatwiać sprawy urzędowe za pośrednictwem internetu, natomiast przedstawiciele podmiotów publicznych – bezpłatnie udostępniać swoje usług w postaci elektronicznej. Ideą przyświecającą budowie ePUAP było stworzenie jednego, łatwo dostępnego i bezpiecznego elektronicznego kanału udostępniania usług publicznych; tak powstał portal www.epuap.gov.pl;
ESP – Elektroniczna Skrzynka Podawcza - zgodnie z Ustawą o informatyzacji podmiotów realizujących zadania publiczne ESP to "Dostępny publicznie środek komunikacji elektronicznej służący do przekazywania informacji w formie elektronicznej do podmiotu publicznego przy wykorzystaniu powszechnie dostępnej sieci teleinformatycznej346.
Istnieje bardzo dużo różnych rodzajów transakcji, które mogą być realizowane w formie elektronicznej. Według danych zebranych podczas badań, urzędy administracji publicznej zawierają z obywatelem czy to z przedsiębiorstwem różnego rodzaju transakcje, których wielkości opłat uregulowane są w ustawie z dnia 16 listopada 2006 r. o opłacie skarbowej (Dz.U. 2006 nr 225 poz. 1635)347. Dodatkowo, w zależności od rodzaju czynności świadczonych przez poszczególne departamenty urzędu, pobierane są opłaty wynikające z dzienników ustaw czy rozporządzeń. W załączniku nr 10 (w aneksie) pokazano przykład wielkości i rodzajów opłat, które musi wnieść obywatel czy przedsiębiorca dla Urzędu Marszałkowskiego w Białymstoku.
Z zaprezentowanych danych w Tabeli 5.6 wynika, że urzędy administracji publicznej jak na razie w małym zakresie umożliwiają realizację usługi e-transakcyjnej. Płatności elektroniczne w ramach systemu ePUAP realizowana jest przy udziale firm zewnętrznych. W chwili obecnej jedyną firmą świadczącą tego typu usługi jest Krajowa Izba Rozliczeniowa (KIR). Aby podmiot publiczny mógł przyjmować płatności za pomocą ePUAP musi zawrzeć odrębną umowę z KIR na wdrożenie tego typu e-usługi. Z przeprowadzonych badań wynika,
346 Ustawa z dnia 17 lutego 2005 roku - o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania
publiczne Dz.U. nr 64, poz. 565 (Ustawa z dnia 17 lutego 2005 roku - o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne (Dz.U. nr 64, poz. 565))
347 Ustawa z dnia 16 listopada 2006 r. o opłacie skarbowej, Dz.U. 2006 nr 225 poz. 1635 (Ustawa z dnia 16
że żadna z przebadanych instytucji administracji publicznej nie udostępnia takiej usługi. Autor pracy chcąc sprawdzić, czy jakakolwiek jednostka administracji publicznej korzysta z tego rodzaju usług wysłał zapytanie do Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji. Z uzyskanych danych wynika, iż tylko 25 podmiotów w całej Polsce wymienione w załączniku 36 w aneksie posiada możliwość przyjmowania opłaty przez serwis ePUAP. Tabela 5.6 Ilość e-usług transakcyjnych świadczonych przez administrację publiczną w
województwach Polski
GRUPA I
Nr cechy Urzędy Marszałkowskie Sądy Izby Skarbowe
C14 C15 0 0 16 0 0 0 e-transakcje 0% 50% 0% GRUPA II Nr cechy Narodowy Fundusz
Zdrowia Kuratoria Oświaty Wojewódzkie Urzędy Pracy C14 C15 0 0 0 0 0 0 e-transakcje 0% 0% 0%
e-usług transakcyjne świadczone przez GRUPĘ I (17%) i GRUPĘ II (0%) – RAZEM 8,2%
Źródło: opracowanie własne autora
Legenda: C14 - Portale administracji publicznej (ESP) umożliwiają realizację dowolnej transakcji online; C15 - Utworzone podstrony na serwisie ePUAP, umożliwiają realizację dowolnej transakcji online.
W przypadku sądów, jedynie e-sąd, czyli Elektroniczne Postępowanie Upominawcze (EPU) realizowane przez VI Wydział Cywilny Sądu Rejonowego w Lublinie rozpatruje dla obywateli z całej Polski najprostsze pozwy o zapłatę w trybie upominawczym drogą elektroniczną. Postępowanie takie dotyczy głównie osób zalegających z opłatami np. za prąd czy telefon. Wszystko odbywa się w drodze elektronicznej - od złożenia pozwu, po wydanie nakazu zapłaty i nadanie klauzuli natychmiastowej wykonalności. W chwili obecnej planowanych jest przez Ministerstwo Sprawiedliwości kilka serwisów na kształt lublińskiego e-sądu (dokonywane drogą elektroniczną), takie jak:
bankowe tytuły egzekucyjne;
zajęcia wierzytelności z rachunku bankowego;
o składanie wniosków i oświadczeń;
Wyniki uzyskane przez autora pracy mają potwierdzenie w raporcie „Government E-Payments Adoption Ranking”348 przeprowadzonym przez Economist Intelligence Unit w 2011 r. Powyższe badania mierzą, w jakim stopniu administracja publiczna w poszczególnych krajach wdraża płatności elektroniczne. Wśród przebadanych państw w 2011 r. Polska zajęła 32 miejsce. Na pierwszych miejscach znalazły się: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Norwegia. Państwa te uzyskały bardzo wysoką notę ze względu na ich wysoki stopień rozwoju infrastruktury i usług teleinformatycznych, w tym rozbudowane e-płatności dla przedsiębiorstw i obywateli. Polska uzyskała bardzo niską ocenę z kategorii Business-To-Government (B2G). Kategoria ta obrazuje, w jakim stopniu przedsiębiorstwa mogą realizować różne transakcje w formie elektronicznej z administracją publiczną. Przykładami takich transakcji są: płatność podatku dochodowego, dokonanie opłaty podatkowej, wniesienie opłaty za ubezpieczenia społeczne i inne składki, opłata za rejestrację spółek, itp. Podsumowując, dojrzałość usług e-transakcyjnych świadczonych przez administrację publiczną widzimy, że obecna polityka prowadzona przez te instytucje chociaż jest otwarta na tego rodzaju działania lecz jest niewystarczająca.
Zgodnie z założeniami przyjętymi w podrozdziale 2.4 oraz 5.1, przy budowie oceny dojrzałości e-usług integracyjnych wzięto pod uwagę cechy, które pozwalają obywatelowi korzystać z e-usług administracji publicznej za pomocą zintegrowanych platform np. typu ePUAP czy ESP, w tym: pozwalają na wypełnienie dowolnego wniosku/pisma skierowanego do danej jednostki administracyjnej oraz możliwość podpisania takiego dokumentu tzw. „profilem zaufanym”. Każdy z wymienionych systemów pozwala wysłać dowolny wniosek do urzędu. Jak prezentują dane w tabeli 5.7, Polacy pomału przyzwyczajają się do elektronicznej korespondencji z administracją publiczną. Oprócz małej ilości osób które w 2011 r. zdecydowały się skorzystać z elektronicznej formy złożenia rocznego zeznania podatkowego, widzimy również duże zróżnicowanie występujące pomiędzy województwami. Tabela 5.7 Złożone przez internet zeznania podatkowe bez podpisu kwalifikowanego za rok
2010 w podziale na województwa; Udział procentowy osób wyznaczonych do badania pełnego, które dokonały samospisu do dnia 18.05.2011 r.
Województwo Zeznanie podatkowe
Badanie
GUS Suma Pozycja
Mazowieckie 0,1827 0,094 0,2767 1
Śląskie 0,1208 0,116 0,2368 2
Dolnośląskie 0,0797 0,103 0,1827 3
348 Government E-Payments Adoption Ranking A global index and benchmarking study by the Economist
Województwo Zeznanie podatkowe
Badanie
GUS Suma Pozycja
Małopolskie 0,1022 0,076 0,1782 4 Pomorskie 0,068 0,094 0,162 5 Wielkopolskie 0,0869 0,075 0,1619 6 Łódzkie 0,0697 0,081 0,1507 7 Zachodniopomorskie 0,0368 0,093 0,1298 8 Kujawsko-Pomorskie 0,0365 0,08 0,1165 9 Warmińsko-Mazurskie 0,0354 0,07 0,1054 10 Lubelskie 0,0522 0,051 0,1032 11 Podlaskie 0,0225 0,077 0,0995 12 Opolskie 0,0174 0,081 0,0984 13 Podkarpackie 0,0459 0,048 0,0939 14 Lubelskie 0,0192 0,066 0,0852 15 Świętokrzyskie 0,0243 0,049 0,0733 16
Źródło: opracowanie własne autora na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS,
Społeczeństwo informacyjne
W myśl przepisów, aby urząd nie zbagatelizował naszego wniosku, najlepiej by było gdyby był on podpisany tzw. podpisem kwalifikowanym349 lub profilem zaufanym350. W takim przypadku opatrzenie dokumentu kwalifikowanym podpisem elektronicznym stanowi wystarczającą gwarancję prawdziwości dokumentu oraz tego, że podpisane nim dane nie zostały zmienione przez osoby nieupoważnione. Kwalifikowany podpis elektroniczny umożliwia zatem bezpieczne załatwienie znacznej liczby spraw za pośrednictwem Internetu bez potrzeby fizycznej obecności przy dokonywaniu czynności prawnych, co wpływa na skrócenie czasu ich realizacji. Tego typu podpis można łatwo zweryfikować, a zarazem - w stosunku do podpisu własnoręcznego – znacznie trudniej podrobić, dzięki czemu stanowi najbezpieczniejszą formę ochrony przesyłanych informacji, jak i najpewniejszy sposób uwierzytelnienia danych osobowych naszego kontrahenta.
Koszty i procedura uzyskania kwalifikowanego podpisu elektronicznego bardzo obniżają chęć korzystania przez obywateli z wdrożonych platform usługowych, wymagających zawansowanych sposobów autoryzacji i uwierzytelnienia. Sytuację może znacząco zmienić wprowadzenie powszechnych form uwierzytelnienia obywatela w kontaktach z e-administracją np. z wykorzystaniem nowego dowodu osobistego pl.ID wyposażonego w odpowiednie rozwiązania elektroniczne czy zaufanego profilu na platformie usług publicznych.
349 Najczęściej o taki certyfikat występują przedsiębiorcy, koszt jego wydania to ok. 200 zł.
Koszty budowy wydajnego zaplecza w postaci jednej, centralnej bazy informacji o obywatelach są ogromne, ale w dalszej perspektywie powinny pojawić się oszczędności351 co również potwierdzają badania prowadzone rokrocznie przez ONZ352. Wymagania stawiane architekturze planowanego rozwiązania systemu e-Government są następujące:
uzyskanie szerokiej dostępności systemu i jego interoperacyjności;
zapewnienie dowolnego kształtowania obsługiwanych procedur w urzędach;
wykorzystanie zasad otwartej architektury zbudowanej na standardach przemysłowych umożliwiające swobodny przepływ informacji i elastyczną rozbudowę systemu;
użycie rozpowszechnionych narzędzi (interfejsów) w celu przyspieszenia cyklu szkoleń;
zachowanie rozsądnych kosztów budowy systemu;
uzyskanie szybkiego efektu ekonomicznego i społecznego;
stosunkowo niskie koszty utrzymania systemu i ewentualnej rozbudowy;
skalowalność rozwiązania – od jednej grupy usług do regionalnego systemu;
możliwość wyboru spośród wielu wykonawców posługujących się daną technologią. Wyjaśnienie relacji pomiędzy inwestycjami we wdrażanie rozwiązań teleinformatycznych w sektorze publicznym a rozwojem społeczno-gospodarczym regionów stanowi jedno z kluczowych zagadnień zaktualizowanej „strategii lizbońskiej”. U źródeł wielu decyzji politycznych lat 2005 – 2009 stało przekonanie o pozytywnym i stymulującym wpływie teleinformatyki na wzrost i konkurencyjność gospodarek, rynek pracy, przeciwdziałanie nierównościom społecznym i rozwój kapitału ludzkiego, a także na dobre zarządzanie. Użyte w tabeli 5.8 dane wskazują, że zasoby kapitałowe różnią się znacznie w zależności od regionu oraz że niemal 50% inwestycji ogółem w technologie informacyjno-komunikacyjne było realizowanych przez cztery największe regiony.
Tabela 5.8 Wydatki inwestycyjne/bieżące urzędów poniesionych w 2010 r. na
informatyzację oraz średnia liczba osób zajmujących się obsługą informatyczną urzędu Lp. Województwo Wydatki na informatyzację [WI] Procent skumulowany na WI Obsługa informatyczna urzędu 1 Dolnośląskie 982 939 18,81% 2 2 Śląskie 600 585 30,31% 2,8
351 T. Burczyński, Elektroniczna wymiana informacji w administracji publicznej, Wyd. PRESSCOM,
Warszawa 2011, s. 60. (Burczyński, 2011, p. 60)
352 United Nations e-Government Survey 2012 E-Government for the People, United Nations, New York
3 Wielkopolskie 429 798 38,54% 1,8 4 Małopolskie 400 769 46,21% 1,8 5 Łódzkie 349 109 52,89% 2 6 Lubelskie 321 540 59,05% 1,9 7 Mazowieckie 303 939 64,86% 1,6 8 Pomorskie 300 085 70,61% 2,1 9 Podlaskie 260 453 75,59% 1,4 10 Zachodniopomorskie 251 433 80,41% 2 11 Lubuskie 234 888 84,90% 1,7 12 Opolskie 195 292 88,64% 1,4 13 Warmińsko-Mazurskie 160 822 91,72% 1,6 14 Świętokrzyskie 151 689 94,62% 1,5 15 Podkarpackie 141 660 97,33% 1,3 16 Kujawsko-pomorskie 139 237 100,00% 1,2
Źródło: opracowanie własne autora na podstawie danych Badanie wpływu informatyzacji na działanie urzędów administracji publicznej w Polsce w 2011 roku, MSWiA,
Warszawa: 2011, s. 53.
Analizując usługi integracyjne realizowane przez ogólnowojewódzkie instytucje administracji publicznej można zauważyć następujące bariery w ich wdrażaniu:
większość urzędów preferuje nadal model „papierowy” w obsłudze klienta;
w większości urzędów brak jest katalogu usług proponowanych przez danych urząd dla społeczeństwa (spisu spraw załatwianych w urzędzie). Spisy takie wraz wielkością ponoszonych opłat dostępne były w: Urzędzie Marszałkowskim woj. Mazowieckiego oraz Urzędzie Marszałkowskim woj. Śląskiego;
w większości zbadanych urzędów administracji publicznej brak jest informacji na temat wielkości opłat które musi ponieść obywatel lub przedsiębiorca za realizację dowolnej usługi oferowanej przez urząd. Dobrym przykładem jawności rodzaju świadczonych usług oraz wielkości opłat z nich wynikających jest Urząd Marszałkowski w Katowicach;
niezgodność polskiej ustawy o podpisie elektronicznym z Dyrektywą 99/93/WE o wspólnotowych ramach dla podpisów elektronicznych, harmonizującą ustawodawstwa krajowe państw UE w tym zakresie, jak również upowszechniająca stosowanie podpisu elektronicznego w obrocie UE;
regionalne skrzynki podawcze nie obsługują podpisu profilu zaufanego. Jedynym wyjątkiem jest Urząd Marszałkowski w Katowicach posiadający swoją własna skrzynkę podawczą - SEKAP – System Elektronicznej Komunikacji Administracji Publicznej w ramach której to usługi, przesłanie dowolnego dokumentu przez obywatela do urzędu można podpisać profilem zaufanym. Ma to również odzwierciedlenie z zaprezentowanej poniżej Tabeli 5.8, gdzie woj. dolnośląskie zajmuje pierwsze miejsce w wydatkach na administrację publiczną;
długi czas oczekiwania na zapytanie wysłane drogą elektroniczną do urzędu.
Jak wynika z badań (załącznik 35 w aneksie), badane instytucje administracji publicznej w 67% posiadają swoje podstrony na platformie ePUAP (załącznik 38 w aneksie). Niektóre z nich (tylko 26%), tak jak np. Urząd Marszałkowski w Katowicach wolał zainwestować w rozwój swojej platformy tj. Systemu Elektronicznej Komunikacji Administracji Publicznej (załącznik 37 w aneksie). Budowanie samodzielnej platformy wybrały również sądy tworząc platformę Elektroniczne Postępowanie Upominawcze realizowane przez VI Wydział Cywilny Sądu Rejonowego w Lublinie. W większości serwisów można wysłać dowolny dokument w wersji elektronicznej (77%), ale tylko w 68% w badanych instytucjach była możliwość podpisania dokumentu „profilem zaufanym” potwierdzającym naszą tożsamość. Wśród badanych grup (tabela 5.9) widzimy, że najwięcej do nadrobienia mają: Urzędy Marszałkowskie, Kuratoria Oświaty oraz Wojewódzkie Urzędy Pracy – instytucje, które powinny być prekursorami takich rozwiązań.
Tabela 5.9 Ilość e-usług integracyjnych świadczonych przez administrację publiczną w województwach Polski
GRUPA I
Nr cechy Urzędy Marszałkowskie Sądy Izby Skarbowe
C16 C17 C18 C19 C20 8 5 12 12 9 11 13 11 5 11 14 0 14 9 14 e-integracja 48% 53% 53% GRUPA II Nr cechy Narodowy Fundusz
Zdrowia Kuratoria Oświaty Wojewódzkie Urzędy Pracy C16 C17 C18 C19 C20 14 0 14 10 14 11 0 10 7 11 6 7 13 9 6 e-integracja 54% 41% 43%
e-usług integracyjnych świadczone przez GRUPĘ I (51%) i GRUPĘ II (46%) – RAZEM 49%
Źródło: opracowanie własne na podstawie badań
Legenda: C16 - Instytucje mają założone konto w serwisie ePUAP; C17 - Instytucje mają własny moduł Elektronicznej Skrzynki Podawczej (ESP); C18 - Możliwe jest wypełnienia do 5 wniosków za pomocą serwisu ePUAP lub ESP; C19 - Możliwe jest wypełnienia powyżej 6 wniosków za pomocą serwisu ePUAP lub ESP; C20 -
Utworzone podstarony na serwisie ePUAP umożliwiają podpisywanie dokumentów „profilem zaufanym”.
Pomimo, że nowoczesne społeczeństwo zaakceptowało już dawno innowacje w innych dziedzinach życia, administracja publiczna w tej kwestii nadal pozostaje z tyłu. Chociaż budowane są pomału systemy wspierające (np. ePUAP), nadal większość urzędów preferuje model „papierowy” w obsłudze klienta. Przykładem tutaj może być Urząd Marszałkowski w Białymstoku, który posiadając konto na ePUAP-ie stwierdził iż „wniosek powinien fizycznie wpłynąć w formie papierowej do Urzędu353”.