W polskiej literaturze ekonomicznej pojęcie gospodarstwa domowego często identyfikowane jest z takimi pojęciami jak: rodzina, gospodarstwo rodzinne lub gospodarstwo konsumenckie358. Podstawowym czynnikiem wytwórczym każdego gospodarstwa jest tzw. kapitał ludzki, czyli liczba, wykształcenie oraz umiejętności fizyczne i intelektualne członków gospodarstwa, a także czas, jaki mogą oni przeznaczyć na pracę. Tak rozumiany kapitał ludzki - ujmując rzecz w kategoriach rynkowych - stanowi podaż pracy359. W chwili obecnej braki w umiejętnościach i możliwościach wykorzystania technologii teleinformatycznej mogą prowadzić do niedopasowań strukturalnych na rynku, skutkując wykluczeniem z rynku pracy. Inwestowanie zaś w rozwój kapitału ludzkiego, w tym w umiejętności obsługi nowoczesnych technologii pozwala na swobodną adaptację pracownika do zmieniającej się rzeczywistości rynku pracy. Wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia i e-umiejętności pracownika, wzrasta również kapitał ludzki.
357 C. Bywalec, Ekonomika i finanse gospodarstw domowych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2009,
s. 14. (Bywalec, 2009, p. 14)
358Ibidem, s. 43.(Bywalec, 2010)
Wyposażanie obywateli w kompetencje kluczowe, szczególnie w kompetencje informatyczne360 jest tym elementem, który może zdecydować o sukcesie uczestnictwa jednostki w społeczeństwie. Umiejętność posługiwania się technologią teleinformatyczną staje się istotnym elementem wykształcenia, zaczynającym decydować o atrakcyjności na rynku pracy361. Zjawisko to opisuje Toffler362 formułując swoją koncepcję fal cywilizacyjnych. Analizę swą kończy na opisie społeczeństwa postindustrialnego, nazywanego przezeń społeczeństwem trzeciej fali. O dobrobycie stanowi tutaj nie potencjał przemysłowy, lecz intelektualny, w którym barierą rozwoju jest nie zdolność produkcyjna fabryk, ale zdolność opracowywania nowych idei, a tym samym szybkość rozwoju technologii.
Jak wynika z danych podawanych przez GUS (Bank Danych Lokalnych), ilość komputerów w gospodarstwach domowych systematycznie wzrasta. Jeszcze przed 1990 r. zaledwie kilka gospodarstw domowych posiadało komputer. W tym czasie przeważnie ludzie pracujący w biurach używali komputer podłączony do sieci komputerowej. Dzisiaj, nie tylko komputer ale i komórka są tymi urządzeniami, które pozwalają sięgać ludziom po informacje z całego świata363. Rozwój społeczeństwa cyfrowego uwarunkowany jest przez wiele złożonych czynników, wśród których oprócz: wyposażenia gospodarstw domowych w komputery osobiste oraz łącza internetowe, zawiera się także, kształtowanie kompetencji kluczowych. Elementami niezbędnymi do efektywnego uczestnictwa w egzystencji i rozwoju społeczeństwa cyfrowego stały się kompetencje medialno - informacyjne364 ujęte w obszarach365:
fizycznej obsługi podzespołów komputera osobistego;
prawidłowego korzystania z systemu operacyjnego oraz oprogramowania dodatkowego;
360 Kompetencje kluczowe w uczeniu się przez całe życie - europejskie ramy odniesienia, Urząd Oficjalnych
Publikacji Wspólnot Europejskich, Luksemburg: 200, s. 7. Kompetencje informatyczne - obejmują umiejętne i krytyczne wykorzystywanie technologii społeczeństwa informacyjnego (TSI) w pracy, rozrywce i porozumiewaniu się. Opierają się one na podstawowych umiejętnościach w zakresie TIK: wykorzystywania komputerów do uzyskiwania, oceny, przechowywania, tworzenia, prezentowania i wymiany informacji oraz do
porozumiewania się i uczestnictwa w sieciach współpracy za pośrednictwem Internetu. (Kompetencje kluczowe w uczeniu się przez całe życie - europejskie ramy
odniesienia, 2007)
361 P. Gawrysiak, Cyfrowa rewolucja. Rozwój cywilizacji informacyjnej, Wyd. Naukowe PWN/MIKOM,
Warszawa 2008, s. 232. (Gawrysiak, 2008, p. 232)
362 A. Toffler, Trzecia fala, PIW, Warszawa 1986, s. 32. (Toffler, 1986)
363 R. Kraut, T. Mukhopadhyay, J. Szczypula, S. Kiesler, B. Scherlis, Information and communication:
Alternative uses of the Internet in households, "Information Systems Research", 1999, nr 10(4), s. 287. (Kraut, Mukhopadhyay,
Szczypula, Kiesler, & Scherlis, 1999, p. 287)
364 W literaturze przedmiotu spotyka się również określenie kompetencje medialno-informatyczne.
365 J. Mirończuk, Nowa era społeczeństwa sieciowego – możliwości i zagrożenia, [w:] Z. Zieliński (red.),
Rola informatyki w naukach ekonomicznych i społecznych. Innowacje i implikacje interdyscyplinarne, Wyd.
możliwości i sposobu dostępu do informacji cyfrowej w trybach online i offhne;
komunikacji synchronicznej i asynchronicznej;
magazynowania, przechowywania i przesyłania danych;
netykiety oraz zasad bezpieczeństwa obowiązujących w sieci internet.
Nie wszyscy jednak mają dostęp do komputerów czy Internetu, ich brak w społeczeństwie może spowodować cyfrowe wykluczenie (ang. digital divide)366. A zatem nie wszyscy jednakowo mają takie same szanse kształtowania kompetencji medialno-informatycznych367. Należy podkreślić, że nowe podziały mogą wynikać nie tylko z nierównego dostępu do komputerów, internetu czy telefonów komórkowych368 ale i wieku ludzi. Różnice pokoleniowe istniały zawsze, jednak w dobie społeczeństwa cyfrowego jest ona szczególnie widoczna. Zwłaszcza jest to zauważalne wśród osób starszych po 55 roku życia. Wzrost dostępu do zasobów nowych mediów mógłby stanowić dla nich znaczący element kontaktu ze środowiskiem, podnoszący komfort życia369. Zjawisko nie posiadania kompetencji medialno - informatycznych nazywane jest często w literaturze przedmiotu jako wykluczenie cyfrowe, e-wykluczenie czy wykluczenie Internetowe. Tłumaczone jest ono jako systemowa nierówność w dostępie i korzystania z urządzeń takich jak komputery czy internet pomiędzy jednostkami i grupami o różnym statusie społecznoekonomicznym, na różnych etapach życia, w rozróżnieniu ze względu na płeć czy regiony zamieszkania (obszar miejski i wiejski)370.
Literatura przedmiotu zdefiniowała trzy podstawowe zbiorowości opisujące kompetencje medialno-informatycznych371:
e-obywatele - posiadający niezbędne kompetencje do korzystania z e-usług;
366 Termin ten po raz pierwszy wprowadzono do porządku obrad debaty publicznej, politycznej i naukowej
w Stanach Zjednoczonych już 1990 r. Odnosi się on do dystansu dzielącego tych, którzy mają fizyczny dostęp do nowych form technologii informatycznych oraz do tych, którzy takiego dostępu nie mają. Jak z tego wynika, wcześniejszy problem nierówności informacyjnej doano bardziej abstrakcyjne pojęcie, takie jak luka wiedzy, umiejętności obsługi komputera, a także uczestnictwa w społeczeństwie informacyjnym.
367 D. Batorski, Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych, [w:] J. Czapiński, T. Panek
(red.), Diagnoza społeczna 2011; Warunki i jakość życia polaków, Vizja Press & IT Warszawa 2011, s. 314. (Batorski,
2011, p. 314)
368 J. James, From origins to implications: key aspects in the debate over the digital divide, "Journal of
Information Technology", 2007, nr 22(3), s. 284. (James, 2007, p. 284)
369 J. Mirończuk, Nowa era społeczeństwa sieciowego – możliwości i zagrożenia, [w:] Z. Zieliński (red.),
Rola informatyki w naukach ekonomicznych i społecznych. Innowacje i implikacje interdyscyplinarne, Wyd.
Wyższej Szkoły Handlowej, Kielce 2009, s. 54. (Mirończuk, 2009, p. 54)
370 D. Batorski, D., Cyfrowy podział w Polsce: Nowe technologie a szanse życiowe i wykluczenie społeczne,
[w:] D. Batorski, M. Marody, A. Nowak (red.), Społeczna przestrzeń internetu, Wydawnictwa SWPS (d.
Academica), Warszawa 2006, ss. 317-319. (Batorski, 2006, pp. 317-319)
wykluczeni cyfrowo zasadniczo - nie posiadający umiejętności, co znacząco odbija się na jakości życia jej członków - typowy przykład wykluczenia cyfrowego (np. osoby w wieku produkcyjnym - pokolenie 55+);
wykluczeni cyfrowo nie właściwie - nie posiadający kompetencji medialno - informatycznych, dla tej społeczności produkty informatyczne nie mają żadnego znaczenia, a propagowany styl życia związany jest z materialnym - fizycznym odniesieniem do usług i informacji (znaczna część osób w wieku poprodukcyjnym).
Wykluczenie cyfrowe czy też umiejętności korzystania z mediów stały się ważnym elementem badań w strategiach poszczególnych państw, organizacji międzynarodowych, czy też badań naukowych. W publikacjach tych poruszony jest problem "przepaści cyfrowej" występującej w gospodarstwach domowych, przedsiębiorstwach, na obszarów geograficznych, w odniesieniu do ich szans w dostępie do technologii informacyjnych i komunikacyjnych (TIK). Literatura naukowa jak i badania prowadzone przez organizacje międzynarodowe372 wskazały, że podział wykluczenia cyfrowego powinien zostać określony zarówno pod względem dostępu jak i korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnej. Ponadto badania przeprowadzone przez Norris (2001) i OECD (2001) wskazują, że należy pamiętać, iż przepaść cyfrowa może dotyczyć poszczególnych regionów danego kraju, jak i pomiędzy danymi krajami. W Polsce badania tego typu prowadzone były ostatnio przez Narodowy Instytut Audiowizualny373.
Tak jak wspomniano, podział w dostępie do cyfrowych źródeł informacji może dzielić regiony poszczególnych państw jak i dzielić poszczególnych ludzi (wiek). W rozdziale tym przeprowadzona jest próba zbadania w jakim stopniu problem ten jest poważnym problemem i dotyczy Polski oraz mieszkańców w podziale na dwie grupy wiekowe: 25-54 lat oraz 55-74. Skupienie się na powyższych dwóch grupach wiekowych podyktowane jest różnicami występującymi w umiejętnościach oraz możliwościach korzystania z usług teleinformatycznych. Opis zjawiska będzie oparty na aktualnych danych dostępnych w GUS (Bank Danych Lokalnych) – Społeczeństwo Informacyjne w Polsce. W pierwszej kolejności zostaną omówione czynniki, które są istotne w korzystaniu z różnych technologii
372 J. Dijk, A framework for digital divide research, "The Electronic Journal of Communication/ Revue de
Communication Electronique", 2002, nr 12(1), ss. 2-10.; P. Norris, Digital Divide: Civic Engagement, Information Poverty, and the Internet Worldwide, Cambridge University Press, Cambridge 2001, ss. 42-44.;
OECD, Understanding The Digital Divide, OECD, Paris 2001, s. 6. (Dijk, 2002, 2010; P. Norris, 2001; OECD, 2001)
373 Cyfrowa przyszłość Edukacja medialna i informacyjna w Polsce - raport otwarcia, Narodowy Instytut
(komputerów, internetu - tabela 6.1), następnie zostaną rozważone różnice niezwiązane z samym dostępem. Jak bowiem zostało pokazane, problem cyfrowych nierówności jest wielowymiarowy i obejmuje różnice w374:
jakości dostępu375;
umiejętności korzystania376;
sposobu wykorzystania technologii.
Tabela 6.1 Główne obszary przeprowadzonych badań osób dla dwóch grup wiekowych: 25-54 lat oraz 55-74 lat
Obszar badany Badane czynniki
Umiejętności obsługi komputera
Dostęp do komputera. Korzystanie z komputera. Miejsce korzystania z komputera.
Umiejętności obsługi Internetu
Dostęp do Internetu. Korzystanie z Internetu. Miejsce korzystania z Internetu. Cel korzystania z Internetu.
Źródło: opracowanie własne autora
Umiejętność obsługi komputera czy internetu definiowana jest w literaturze przedmiotu377 jako poziom znajomości podstawowej obsługi sprzętu i oprogramowania komputerowego, który pozwala wykorzystywać komputer do takich celów jak: wprowadzania danych, przetwarzania tekstów, arkuszy kalkulacyjnych a także elektronicznej komunikacji. Obsługa komputera może również odnosić się do poziomu komfortu z jakim wykorzystujemy programy komputerowe i inne aplikacje, które są związane z komputerami. Innym cennym składnikiem umiejętności obsługi komputera jest wiedza, w jaki sposób komputery pracują i działają. Childers S. w swoim artykule Computer literacy: Necessity or buzzword? zamieszcza również poziomy dojrzałości umiejętności obsługi komputera opracowywane przez fundację The Library Netwoer. W związku z tym, że dużo materiałów dydaktycznych
374 D. Batorski, Cyfrowy podział w Polsce: Nowe technologie a szanse życiowe i wykluczenie społeczne,
[w:] D. Batorski, M. Marody, A. Nowak (red.), Społeczna przestrzeń internetu, Wydawnictwa SWPS, Warszawa
2006, ss. 317-319. (Batorski, 2006, pp. 317-319)
375 M. Castells, Galaktyka internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i społeczeństwem, Dom
Wydawniczy REBIS, Poznań 2003, ss. 57-59; P. DiMaggio, E. Hargittai, R. W. Neuman, J. P. Robinson (red.), Social implications of the internet, Social Implications of the Internet, "Annual Review of Sociology", 2001, nr 27, ss. 307-336.(Castells, 2003, pp. 307-336; DiMaggio, Hargittai, Neuman, & Robinson, 2001)
376 E. Hargittai, Second-Level Digital Divide: Differences in People’s Online Skills, "First Monday", 2002,
nr 7(4), ss. 49-51. (Hargittai, 2002)
377 Już w 1968 r. starano się zdefiniować umiejętności obsługi komputera. W Stanach Zjednoczonych
Krajowa Fundacja Naukowa (NSF) podjęła pierwsze próby definiowania umiejętności obsługi komputera w ujęciu wielopłaszczyznowym. S. Childers, Computer literacy: Necessity or buzzword?, "Information Technology
w dobie globalizacji dostępna jest w sieci, tego typu testy przeprowadzane są na uczelniach badając stopień znajomości obsługi komputera i internetu wśród studentów.
Idea sprawdzania umiejętności komputerowych powstała w 1992 r. w Finlandii. Wzorując się na doświadczeniach fińskich CEPIS - Council of European Proffesional Informatics Societies (tj. Stowarzyszenie Europejskich Profesjonalnych Towarzystw Informatycznych) na początku 1996 r. podjęło inicjatywę upowszechnienie idei Certyfikatu Umiejętności Komputerowych w całej Zjednoczonej Europie. Inicjatywę poparła Rada Europy i włączyła Europejski Certyfikat Umiejętności Komputerowych do pakietu inicjatyw zmierzających do budowy w Europie Społeczeństwa Globalnej Informacji. Certyfikat ECDL (ang. European Computer Driving Licence) weryfikuje wiedzę komputerową i praktycznych umiejętności informatycznych w zakresie:
podstawowych pojęć z zakresu technologii informacyjnej;
korzystania z komputera i zarządzanie plikami;
przetwarzania tekstu;
arkusze kalkulacyjne;
baza danych;
prezentacje multimedialne;
informacje i komunikacje (e-mail i internet).
Podsumowując powyższe rozważania, należy podkreślić iż głównym celem działalności gospodarstw domowych jest zaspakajanie konsumpcyjnych i duchowych potrzeb tworzących je osób. Aby to osiągnąć niezbędne jest wykonywanie pracy wszystkich członków gospodarstw domowych. Jednak w dobie społeczeństwa informacyjnego obecne braki w umiejętnościach i możliwościach wykorzystania technologii teleinformatycznej mogą prowadzić do niedopasowań strukturalnych na rynku skutkując wykluczeniem z rynku pracy. Inwestowanie zaś pojedynczej osoby w swój, rozwój pozwala na swobodną adaptację do szybko zmieniającej się rzeczywistości społecznej i technologicznej.
Gospodarstwa domowe pełnią istotną funkcję ekonomiczną taką jak produkcyjna i konsumpcyjna. Jako konsumenci są nabywcami na rynku i poza rynkiem dóbr i usług teleinformatycznych. Pełniąc zaś rolę produkcyjną, gospodarstwa domowe posiadają czynniki wytwórcze w postaci kapitału ludzkiego, które wyposażone w większe lub mniejsze umiejętności komputerowe stają się niezbędnym elementem funkcjonowania współczesnego procesu produkcyjnego.