POWSZECHNEGO. LATA 1964–1989
4.1. Ocena wpływu aparatu władzy na publikacje kartograficzne do użytku powszechnego
Próba sformułowania odpowiedzi na pytanie, jaki wpływ wywarł aparat władzy w Polsce w latach 1944–1989 na publikacje kartograficzne do użytku powszechnego została podjęta na podstawie wyników analizy dokumentów pisanych i kartograficznych pochodzących z tego okresu oraz analizy wyda-nych w tym czasie map pod kątem deformacji ich treści oraz postrzegania jej przez ówczesny aparat władzy jako potencjalne zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa. Wyniki tej kompleksowej analizy źródeł pozwoliły określić zakres i natężenie wpływu aparatu władzy na ostateczny kształt publikacji do użyt-ku powszechnego oraz pozwoliły udowodnić postawioną we Wprowadze-niu tezę, że mapy przeznaczone do użytku powszechnego wydane w okresie 1944–1989 są niekwestionowanym źródłem historycznym dokumentującym czasy, w których powstały i mało wiarygodnym źródłem informacji o ele-mentach środowiska geograficznego, zwłaszcza jego eleele-mentach antropo-genicznych.
Na podstawie analizy źródeł wyodrębniłam trzy okresy, różniące się zakresem i natężeniem wpływu aparatu władzy na publikacje kartograficz-ne przeznaczokartograficz-ne do użytku powszechkartograficz-nego. Cezury czasowe tych okresów mają ścisły związek z ograniczeniami wprowadzanymi przez aparat wła-dzy w zakresie najpierw wprowadzania a następnie rozszerzania zakresu i sposobu utajniania informacji geograficznej; w naturalny sposób są one odzwierciedleniem sytuacji społeczno-politycznej, wywołanej zimną wojną i ogólnym niezadowoleniem społecznym zarówno w Polsce, jak i całym bloku wschodnim.
Pierwszy okres to lata 1944−1949, w których zapotrzebowanie społecz-ne na informację geograficzną, zwłaszcza na ziemiach zachodnich i północ-nych sprzyjało podejmowaniu prac kartograficzpółnoc-nych. W tym czasie publikacje kartograficzne bez względu na jakość znajdowały nabywców. Dla masowego odbiorcy zmuszonego do przemieszczania się większość z nich była jedynym źródłem wiedzy o przebiegu dróg i linii kolejowych, o położeniu obiektów użyteczności publicznej, zakładów przemysłowych itp. W tym czasie aparat
władzy świadomie godził się na względną swobodę wydawniczą w zakresie publikacji kartograficznych i wykazywał liberalne podejście do treści map przeznaczonych do użytku powszechnego. Brak zdecydowanej ingerencji aparatu cenzury w informacje zamieszczone na mapach spowodował, że ich potencjał informacyjny był często o wiele większy niż audycji radiowych lub artykułów prasowych. W tym czasie aparat władzy nie postrzegał map jako skutecznego kanału komunikacji społecznej, działającego w określonym prze-dziale informacyjnym i reprezentował bardziej radykalne podejście do innych niż mapa form komunikacji społecznej. W prasie i radiu jako pierwszych były utajniane wszelkie treści natury gospodarczej i wojskowej, w publikacjach kartograficznych do podobnego poziomu ingerencje doszły w końcu 1949 roku, kiedy mapy zostały objęte pełną ochroną jako zawierające tajemnice państwowe i wojskowe.
Drugi okres wyznaczyły lata 1950−1963. Był to czas, w którym aparat władzy doprowadził do ustanowienia państwowego monopolu na wydawa-nie publikacji kartograficznych, skuteczwydawa-nie ograniczył treść map przeznaczo-nych do użytku powszechnego i zablokował prace nad Mapą gospodarczą
Polski poprzez ich utajnienie, przekazując w zamian gospodarce narodowej
nowo opracowane mapy z treścią zdeformowaną pod względem kartome-trycznym.
Pierwsze pięć lat tego okresu to czas wielkiej stagnacji w działalności kartograficznej na rzecz odbiorców indywidualnych, wywołanej skutkami dekretów, wprowadzonych w końcu lat czterdziestych, oraz obostrzeniami, nakładanymi sukcesywnie na działalność kartograficzną w państwach bloku wschodniego przez ZSRR. Wprowadzone ograniczenia zarówno pod wzglę-dem instytucjonalnym, jak i merytorycznym wzbudziły na początku lat pięć-dziesiątych wśród doświadczonych autorów map niechęć do podejmowania działalności, a w połowie dekady wywołały zjawisko autocenzury. Z kolei wśród pracowników aparatu cenzury, zwłaszcza zatrudnionych na poziomie wojewódzkim, pojawiły się zachowania asekuracyjne z uwagi na niejedno-znacznie określone zasady dokonywania ingerencji w publikacjach kartogra-ficznych.
Momentem przełomowym był rok 1955, kiedy to aparat władzy uczynił wyjątek, zezwalając na opracowanie i wydanie planu Warszawy w związku z wielką i prestiżową imprezą międzynarodową, do zorganizowania której Polska została zobowiązana przez ZSRR. Po tym wydarzeniu aparat nie zmienił negatywnego stosunku do rozpowszechniania informacji geograficz-nej na mapach w skalach topograficznych. Niemniej uległ on presji różnych grup społecznych domagających się dostępności tego rodzaju map i podjął
decyzję o wznowieniu produkcji kartograficznej. Uczynił to na fali wielu innych ustępstw, do których doszło w wyniku ogólnego niezadowolenia społecznego zakończonego zamieszkami w 1956 roku. Autorem pierwszych założeń redakcyjnych (do „orientacyjnych planów miast” przedstawiających tzw. „minimum treści”) był aparat władzy – Oddział Cenzury Wojskowej Sztabu Generalnego MON i Zarząd Topograficzny Wojska Polskiego. In-stytucją odpowiedzialną za ich realizację był Centralny Urząd Geodezji i Kartografii, który przyjął te założenia bez entuzjazmu, mając w perspekty-wie oficjalne firmowanie nowo opracowanych map sygnetem wydawniczym Państwowego Przedsiębiorstwa Wydawnictw Kartograficznych.
W trzecim okresie, 1964–1989, zarysowały się wyraźne zmiany w kon-cepcji map do użytku powszechnego. Aparat władzy z czasem pozwolił na przedstawianie na mapach większej liczby elementów treści, ale głównie tych spoza kategorii gospodarczej. Zaprezentowanie ich nie stanowiło już zagrożenia dla bezpieczeństwa kraju, gdyż ich położenie na mapie było za-fałszowane. Stopień zafałszowania był wprost proporcjonalny do ważności obiektu określonej przez aparat władzy. Regularne zniekształcanie map do użytku powszechnego pod względem dokładności geometrycznej pojawiło się w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych w wyniku zaostrzenia sytuacji międzynarodowej i osiągnięć technologicznych USA w zakresie pozyski-wania danych obrazowych i nad rozwojem systemu nawigacji satelitarnej. Aparat władzy wprowadził wówczas do opracowania pierworysu mapy do-datkowe czynności zapewniające zniekształcenie jej treści pod względem dokładności geometrycznej, zwłaszcza dokładności położenia elementów antropogenicznych. W tym kontekście dyskusyjne jest określenie przez niektórych badaczy tego okresu jako czasu, w którym dokonał się faktycz-ny rozwój polskiej kartografii do użytku powszechnego. W konfrontacji z osiągnięciami polskiej kartografii przedwojennej i tymi tuż po drugiej woj-nie światowej, ewolucja, jaka się wówczas dokonała była bowiem pozor-na. Zmiany, jakie zaszły w opracowaniach kartograficznych rozpatrywane w szerszym kontekście wskazują raczej na próbę powrotu do poziomu, jaki reprezentowały podobne publikacje przed rokiem 1950. W tym okresie na szczególne podkreślenie zasługuje sam sposób opracowania map, który wymagał od redaktorów map szerokiej wiedzy merytorycznej i wyobraźni, aby ze zdeformowanego materiału „źródłowego” opracować mapę, która za-spokoiłaby podstawowe potrzeby odbiorcy mapy, pomimo wprowadzanych ograniczeń treści i deformacji geometrii poszczególnych elementów.