Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych – monopolista ukształtowany przez aparat władzy – monopolista ukształtowany przez aparat władzy

Początek lat sześćdziesiątych w dziedzinie kartografii do użytku po-wszechnego upłynął na dopracowywaniu procedur kontrolnych w sprawie za-bezpieczenia jakości produkcji. W PPWK od lutego 1963 roku obowiązywało zarządzenie dyrektora w sprawie zabezpieczenia jakości produkcji17 wraz ze szczegółowymi wytycznymi spisanymi na 36 stronach maszynopisu. Wzór protokołu pokontrolnego, załączonego do zarządzenia zawierał obszerne pod-sumowanie prac wykonanych podczas opracowania, przygotowania technicz-nego i druku publikacji18. Osoba sporządzająca protokół zobowiązana była najpierw do podsumowania pracy korektora na podstawie tzw. „kalki korektor-skiej”, a następie do opisania wyników „własnych badań” przeprowadzonych podczas kontroli, określenia stopnia zgodności wykonanej pracy z założenia-mi redakcyjnyzałożenia-mi i technicznyzałożenia-mi, wystawienia oceny wykonania pierworysu i czystorysu. W końcowym etapie sprawdzała stopień usunięcia usterek i wad oraz przekazywała mapę do dalszej fazy produkcji. Kolejnym elementem pro-tokołu była „kontrola nakładu”. W tym przypadku potwierdzano zgodność liczby wydrukowanych egzemplarzy z wysokością nakładu określoną przez cenzurę i wskazywano nazwiska osób podpisujących akceptację do druku. Na odbitce próbnej podpisy składali łącznie kierownik Redakcji Technicznej, kie-rownik Redakcji Map, kiekie-rownik Działu Kontroli Kartograficznej, dyrektor techniczny. W dalszej części protokołu wymienione były osoby odpowiedzial-ne za proces druku i nadzór nad nim oraz osoby zajmujące się brakowaniem i przeliczaniem nakładu. W jego końcowej części kierownik Działu Kontroli Kartograficznej podpisywał się pod poleceniem „wydania mapy na zewnątrz”. 16 Dz. U. PRL 1975, nr 13, poz. 75. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 kwietnia 1975 r. w sprawie zakresu i trybu sprawowania nadzoru i kontroli przez Główny Urząd Kontroli Prasy, Publi-kacji i Widowisk. M.P. 1975, nr 20, poz. 123. Zarządzenie Prezesa Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk z dnia 16 czerwca 1975 r. w sprawie trybu udzielania zgody na rozpowszechnianie informacji oraz rejestracji i kontroli zakładów, urządzeń i aparatów poligraficznych.

17 AZPPWK, Zarządzenia wewnętrznego dyrektora Państwowym Przedsiębiorstwie Wydawnictw Kartogra-ficznych z dnia 1 lutego 1963 roku w sprawie zabezpieczenia jakości produkcji. Szczegółowe wytyczne.

18 AZPPWK, Załącznik nr 3 do Zarządzenia wewnętrznego dyrektora Państwowym Przedsiębiorstwie Wydawnictw Kartograficznych z dnia 1 lutego 1963 roku w sprawie zabezpieczenia jakości produkcji . Szczegółowe wytyczne.

Dyrektor przedsiębiorstwa składał podpis pod przekazaniem nadkładu do rozpowszechnienia.

Konstrukcja powyższego protokołu odzwierciedlała linię technologiczną wykorzystywaną w przedsiębiorstwie oraz wskazywała pracowników nad-zorujących jej kolejne fazy. Działanie tych osób miało jednak charakter wy-łącznie operacyjny, ograniczony do odpowiedzialności za prawidłowy prze-bieg procesu, ponieważ faktyczne decyzje zapadały poza przedsiębiorstwem. Wskazuje na to zarówno analiza dokumentów z zespołu GUKPPiW, jak też

analiza źródłowego materiału kartograficznego, na którym podpisy złożone na istotnych dokumentach, jak na przykład odbitki próbne, były sygnowane pieczęcią GUKPPiW lub GUGiK (w zależności od rodzaju decyzji). Rola pra-cowników przedsiębiorstwa składających podpisy ograniczona była w prak-tyce do odpowiedzialności za fizyczne rozpoczęcie i prawidłowość przebie-gu procesu oraz nienaruszalność treści mapy po zatwierdzeniu przez cenzurę i wysokość nakładu zgodną z jej decyzją.

W 1971 roku weszło w życie zarządzenie prezesa GUKPPiW z dnia 3 czerwca 1971 roku19, które wprowadzało kolejne obostrzenia w działalności ze względu na posiadane urządzenia poligraficzne. Podlegały one rejestracji i systemowi reglamentacji materiałów eksploatacyjnych. Zgodnie z tym za-rządzeniem, na przykład zakup papieru światłoczułego odbywał się na podsta-wie potpodsta-wierdzenia rejestracji urządzenia.

Reglamentacja papieru doprowadzała do ciągłego braku map na rynku. PPWK stała nieustająco przed dylematem, „czy zaspokoić np. w 100% po-trzeby posiadaczy samochodów, czy miłośników turystyki pieszej, czy też rozdzielić przydział papieru na cały szeroki wachlarz naszych wydawnictw” (J. Łopatto 1980, s. 54). Produkcja kartograficzna w dekadzie lat siedem-dziesiątych wzrosła z 1796 tys. egzemplarzy w 1970 roku do 4231 tys. eg-zemplarzy w roku 1979. Analiza rynku pokazała jednak, że osiągana produk-cja zaspokajała zapotrzebowanie na mapy turystyczne na poziomie zaledwie 30–35 procent, produkcja planu Warszawy pokrywała zaledwie 11 procent zapotrzebowania, a produkcja planów innych miast była na poziomie około 45 procent zapotrzebowania rynku. Najgorzej przedstawiała się sprawa z pu-blikacjami dla odbiorców zmotoryzowanych. Drukowane nakłady

Samocho-dowego atlasu Polski trafiały do około 12 procent potrzebujących, natomiast

mapa samochodowa do 26 procent rynku (J. Łopatto 1980). Problem braku papieru do druku map w podobnym stopniu dotyczył również GUGiK, jak 19 M.P. 1971, nr 32, poz. 208. Zarządzenie Prezesa Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Wi-dowisk z dnia 3 czerwca 1971 r. w sprawie rejestracji zakładów i urządzeń wytwarzających publikacje, ilustracje i pieczątki i zakładów sprzedaży matryc oraz w sprawie ewidencji wytwarzanych publikacji i sprzedawanych urządzeń, aparatów i matryc.

pisze D. Markowska (1980) jego niedobór sprawił, że nastąpiło zmniejszenie ilości zgłaszanych robót kartograficznych do średnio 150–200 pozycji rocznie. GUGiK, podobnie jak PPWK, w tym okresie przeprowadzał wnikliwą selek-cję tytułów, wydając zezwolenia wyłącznie na najniezbędniejsze.

Niewystarczająca produkcja kartograficzna w porównaniu z zapotrze-bowaniem wiązała się głównie z brakami materiałowymi. Ale ich niedobór nie blokował rozwoju technologii. W tym przypadku aparat władzy swo-je zainteresowanie ograniczał swo-jedynie do kontroli wykorzystania urządzeń i zużycia materiału, gdyż transfer technologii zachodnich był niemożliwy. Na fali otwarcia na rynki zagraniczne lat siedemdziesiątych podejmowane były częściej niż miało to miejsce w okresie wcześniejszym wspólne inicja-tywy opracowania map przez państwa bloku wschodniego. Było to możliwe z uwagi na podobne realia ustrojowe i w związku z tym podobne ogranicze-nia w wydawaniu map do użytku ogólnego. W tym okresie również coraz częściej dokonywano analizy produkcji kartograficznej takich państw jak Węgry, NRD lub Czechosłowacja w celu doskonalenia założeń no-technicznych. Adaptowanie wzorów i wybranych rozwiązań redakcyj-nych na grunt polski z krajów bloku wschodniego niewątpliwie było jednym z ważniejszych argumentów dla aparatu władzy. Jerzy i Wiesław Ostrowscy (1980), analizując treść wydawanych map w wybranych państwach bloku wschodniego, wskazywali na o wiele bogatszą treść tych map w porówna-niu z mapami opracowywanymi na rynek polski. Podkreślali między inny-mi pełniejszą treść zainny-mieszczaną na planach inny-miast wydawanych w NRD, wśród elementów której znajdowały się obiekty usługowe i krajoznawcze, przystanki tramwajowe i autobusowe. Podobnie uwidaczniali różnice w za-kresie treści map samochodowych związane z planowaniem podróży – jej bezpieczeństwem i ekonomiką. Jako przykład podawali klasyfikację dróg, uwzględniającą ich przydatność do jazdy, uwidocznioną w atlasie węgier-skim. Dokonana przez nich analiza pokazywała, że dotychczasowe grani-ce wyznaczone przez aparat władzy mogą zostać wyraźnie przesunięte w kierunku podniesienia wartości informacyjnej publikacji kartograficznych. Okres lat siedemdziesiątych to także czas drobnego otwarcia na współpracę międzynarodową, ale już nie w zakresie kilkumiesięcznych wyjazdów do ZSRR w celach szkoleniowych, lecz w zakresie opracowań kartograficznych. W 1976 roku została zakończona realizacja 234-arkuszowej Mapy świata w skali 1:2 500 000. Pracowali nad nią wspólnie kartografowie z Bułgarii, Czechosłowacji, Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR. W 1972 roku rozpoczęte zostały wstępne rozmowy Polski i NRD na temat podjęcia współpracy nad mapami obszarów pogranicza pol-sko-niemieckiego.

Na zwiększenie zakresu treści na polskich mapach do użytku ogólnego wpłynęło zapewne wiele czynników, prawdopodobnie były to wspomniane uprzednio metody deformacji geometrycznej oraz wzory map opracowywa-nych w pozostałych państwach bloku wschodniego. Bez wątpienia też nie-obojętne dla aparatu władzy było wywiezienie z Polski i ujawnienie przez Tomasza Strzyżewskiego (1977) informacji na temat funkcjonowania aparatu cenzury w Polsce oraz opublikowanie treści instrukcji cenzorskich w książce „Czarna księga cenzury PRL”.

3.3. Ingerencje aparatu władzy w treść map

do użytku powszechnego

3.3.1. Instrukcje cenzorskie pokłosiem sytuacji międzynarodowej