Przestrzeganie dyscypliny pracy oraz tajemnicy państwowej i służbowej

Po roku funkcjonowania Dekretu z dnia 26 października 1949 roku o za-chowaniu tajemnicy państwowej i służbowej oraz po wprowadzeniu w

stycz-niu 1950 roku przez Prezesa GUPK instrukcji o postępowastycz-niu z robotami mierniczymi, materiałami i dokumentami podlegającymi specjalnej ochro-nie i ustawy o zabezpieczeniu socjalistycznej dyscypliny pracy, w różnego rodzaju urzędach, instytucjach i przedsiębiorstwach położono nacisk na wła-ściwe zabezpieczanie materiałów źródłowych do opracowań kartograficznych. Specjalnie powołana komisja do przeprowadzenia szczegółowej kontroli pod względem liczby i zawartości akt „tajnych” zauważyła, że „zakres czynności kancelarii tajnej wydatnie się zwiększył w związku z cenzurą map, utajnie-niem procesu mapy gospodarczej oraz obsługą poczty specjalnej” i w związku z tym podjęto decyzję o przyjęciu do pracy jednej osoby do załatwiania poczty specjalnej i odwożenia map do Wydziału Cenzury Wojskowej”53.

W Archiwum Akt Nowych zachowała się stosunkowo duża liczba doku-mentów świadczących o stanie zabezpieczenia tajemnicy państwowej i służbo-wej w GUPK (potem CUGiK) i podległych mu przedsiębiorstwach, ponieważ zobowiązane one były Zarządzeniem nr 85 Prezesa Rady Ministrów z dnia

25 kwietnia 1952 roku do systematycznego składania w tej sprawie raportów.

Na początku 1952 roku większość z nich informowała o wprowadzonych zgodnie z instrukcją wydaną przez prezesa GUKP zabezpieczeniach polegają-53 AAN, zespół 1091, sygn. 1/7. CUGiK. Gabinet Prezesa. Sprawozdawczość z ochrony tajemnicy pań-stwowej i służbowej (1952). K. 6, Sprawozdanie z przestrzegania tajemnicy pańpań-stwowej i służbowej za I kwartał 1952 r.

cych na okratowaniu okien w pracowniach reprodukcyjnych, fotograficznych i w światłokopiarniach oraz w magazynach map, które przechowywano w sza-fach metalowych za drzwiami zabezpieczanymi blachą, odpowiednim zam-kiem, kłódką i plombą, a także o wydawaniu materiałów „tajnych” wyłącznie za pokwitowaniem i odbieraniu ich codziennie po zakończeniu pracy. Często-tliwość przeprowadzanych kontroli wewnętrznych z przestrzegania procedur była różna. Najczęściej wykonywano je dwa razy w miesiącu, ale były instytu-cje, zwłaszcza warszawskie, które informowały o kontrolach codziennych oraz lotnych kontrolach dokonywanych w biurkach pracowników54. Zdarzały się również wyłączenia z tych procedur, na przykład PPWK raportowała przecho-wywanie materiałów „poufnych” i „tajnych” w siedzibie głównej, do których dostęp miały osoby upoważnione przez naczelników wydziałów, ale całkowi-cie wyłączyła z procedury Zamiejscowy Wydział Produkcyjny w Krakowie, z uwagi na prace na materiałach jawnych (przy opracowaniu Atlasu Polski)55.

Raporty składane przez przedsiębiorstwa najczęściej były bardzo ogólne. Z tego powodu na uwagę zasługuje jeden, wyraźnie odbiegający od pozosta-łych, który oddaje klimat tamtego okresu i rysuje obraz trudny dziś do wy-obrażenia. W raporcie Poznańskiego Okręgowego Przedsiębiorstwa Kartogra-ficznego (POPK) pojawiły się informacje o dodatkowych zabezpieczeniach, wprowadzonych z inicjatywy przedsiębiorstwa, jak ograniczenia w poru-szaniu się po POPK, zakaz wstępu do kreślarni i pracowni montażu nieza-trudnionym tam pracownikom, legitymowanie i przepustki dla interesantów, korzystanie tylko z jednego wyjścia, okratowanie wszystkich okien. Ponadto opisano w nim pomieszczenia do przechowywania materiałów związanych z produkcją Mapy Użycia Powierzchni Ziemi oraz akt „tajnych” i „poufnych”. Skupiono się również na przedstawieniu procedury postępowania po zakoń-czeniu urzędowania, tj. zamykaniu na klucz i sztabę wejścia głównego, kon-troli wszystkich pomieszczeń przez wartownika oraz zamykaniu ich na klucz i plombowaniu. Na terenie obiektu po godzinie 15-tej mogli przebywać tylko pracownicy posiadający przepustki wydane przez Dyrekcję. Prowadzona była ewidencja ich wejść i wyjść56.

Wytyczne te niewiele odbiegają od dzisiejszych standardów stosowanych w wielu firmach, zwłaszcza międzynarodowych korporacjach. Współczesny system monitoringu pracownika on-line za pomocą systemu kamer jest nawet 54 AAN, zespół 1091, sygn. 1/7. CUGiK. Gabinet Prezesa. Sprawozdawczość z ochrony tajemnicy pań-stwowej i służbowej (1952). K 20, 27, 59.

55 Tamże, K.29, Protokół wizytacji składnicy akt tajnych (Dyr. Archiwów Państw). Plany działalności jednostek podległych [1952].

56 AAN, zespół 1091, sygn. 1/7. CUGiK. Gabinet Prezesa. Sprawozdawczość z ochrony tajemnicy pań-stwowej i służbowej (1952). K. 32–33.

bardziej skuteczny niż opisane kontrole. Ale obecne procedury już nie przera-żają. Kluczem do negatywnego ich odbierania nie były one same, ale sposób przeprowadzania kontroli mający na celu upokorzenie i zastraszenie pracow-nika oraz wymierzenie mu kary. Bywało, że kary były niewspółmiernie do przewinienia, stosowano tzw. „pokazówki” mające przestraszyć pozostałych pracowników. Przyłapanie pracownika w godzinach pracy na przechowywa-niu materiałów roboczych w niezamkniętej szufladzie lub pozostawieprzechowywa-niu w jej zamku klucza kończyło się zgłoszeniem do prokuratury lub naganą z ostrzeże-niem oraz z wpisaostrzeże-niem do akt. Osoba zwolniona z pracy miała duży problem ze znalezieniem nowej. We wszystkich sprawach związanych z zagubieniem lub kradzieżą dokumentów geodezyjnych i kartograficznych „tajnych”, do-chodzenie prowadziła Prokuratura lub Urząd Bezpieczeństwa Publicznego57.

Doniesieniami do prokuratury za niezgodne z procedurą przechowywanie map i protokołów z kontroli technicznych zakończyły się kontrole przepro-wadzone między innymi w wyżej wspomnianym POPK58. W Wydziale Mapy Gospodarczej kontrola zauważyła pozostawione dwa klucze w szafie z do-kumentami kartograficznymi, znalazła mapy (m.in. dziesięć różnych planów „poufnych” miasta Poznania w skali 1:10 000) w niezamkniętej szufladzie stołu; gdzieindziej natrafiła na niezabezpieczony „tajny” skorowidz numerów map topograficznych i dwa egzemplarze znaków tymczasowych do map to-pograficznych w skali 1:10 000. Do uchybień podczas tej kontroli zaliczono również pozostawiony na biurku przez kierownika Wydziału Redakcji termi-narz, a w innym pokoju – choć dziś wydaje się to absurdalne – zakwestio-nowano nie zabezpieczony bibularz59. W związku z tymi i wcześniejszymi uchybieniami wszyscy pracownicy POPK zostali ostrzeżeni, że naruszenie w jakikolwiek sposób tajemnicy państwowej i służbowej spowoduje bezwzględ-ne kierowanie spraw do prokuratury. Podobnie drastycznie zostali potrakto-wani pracownicy Państwowego Przedsiębiorstwa Fotogrametrycznego, któ-rzy 4 kwietnia 1952 roku pozostawili materiały fotogrametryczne wprawdzie w plombowanym pokoju, ale niezabezpieczone zgodnie z procedurą. Całą sprawę w jeszcze gorszym świetle przedstawiło znalezienie podczas przeszu-kania pomieszczenia jednej niezużytej plomby. Winni zdarzenia – jak wynika z raportu – otrzymali surowe ostrzeżenie, a o wydarzeniu został powiadomio-57 AAN, zespół 1091, sygn. 1/8. CUGiK. Gabinet Prezesa. K. 141, Protokół z konferencji koordynacyjnej dyrektorów Departamentów CUGiK z 22.11.1954 r.

58 AAN, zespół 1091, sygn. 1/7. CUGiK. Gabinet Prezesa. K. 66, Sprawozdawczość z ochrony tajemnicy państwowej i służbowej (1952).

59 Tamże, K. nienumerowana (następna po 33), Sprawozdawczość z ochrony tajemnicy państwowej i służbowej (1952).

ny Wydział Ochrony GUPK60. Wydziały Ochrony i Referaty Ochrony działały w największych i najważniejszych 719 instytucjach, które w 1951 roku zatrud-niały 1680 funkcjonariuszy UB (J. Chumiński 2012).

Pisząc o procedurach chroniących tajemnicę państwową i służbową pod-czas prac kameralnych, w wyniku których powstawały źródła kartograficzne do późniejszych map i planów przeznaczonych do użytku ogólnego, warto zwró-cić uwagę również na kwestie związane z pracami terenowymi. Z dokumentów wynika, że pierwszym, który zwrócił uwagę na problem ochrony materiałów w terenie był dyrektor Państwowego Przedsiębiorstwa Fotogrametrycznego61. Wydane przez niego zarządzenie prawdopodobnie stało się podstawą do wpro-wadzenia w sierpniu 1952 roku przez CUGiK zarządzenia o klauzuli „ściśle poufne” w sprawie zabezpieczenia tajemnicy państwowej podczas prac tere-nowych. Nakazywało ono między innymi zgłaszanie personelu wykonującego prace do wojewódzkich Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego i lokowanie siedziby prac terenowych w miejscowościach z posterunkiem MO. Nakazy-wało ponadto przechowywanie materiałów w mocnych skrzyniach albo tubach blaszanych zamykanych na kłódkę lub w teczkach zamykanych na pręt żela-zny i kłódkę, do których klucz przechowywał kierownik grupy. On też miał obowiązek deponować dokumenty zbędne do prac bieżących na posterunkach MO, w kasie najbliższego urzędu, instytucji państwowej lub w zarządzie gmi-ny. Skrzynie, teczki i tuby przed oddaniem do przechowywania powinny być zabezpieczone opaską z pieczątką przedsiębiorstwa lub plombą. Każde zauwa-żone uszkodzenie przy odbiorze z przechowywania było wystarczającym po-wodem do natychmiastowego powiadomienia najbliższego Urzędu Bezpieczeń-stwa Publicznego i przełożonych62. Zarządzenie regulowało również sytuacje oddalenia się z miejsca zakwaterowania. Kierownik grupy zobowiązany był pozostawić na kwaterze szkic umożliwiający odszukanie go w terenie. Szkic taki złożony we czworo i zaklejony banderolką przechowywany był przez wła-ściciela kwatery i mógł być okazany organom inspekcyjnym. Właścicielowi kwatery nie wolno było ujawniać kto u niego zamieszka i co wykonuje, jak również nikogo nie wpuszczać do pomieszczenia pod nieobecność wykonaw-ców, nawet osób uprawnionych do nadzoru lub kontroli63.

Na podstawie dostępnych dokumentów trudno jest jednak ocenić jak czę-sto w terenie dochodziło do łamania procedur, bowiem w dostępnych spra-wozdaniach brak jest wzmianek na ten temat. Może to sugerować, że w terenie 60 Tamże, K. 16, Pismo do prezesa GUPK od dyrektora PPF.

61 Tamże, K. 17, Zarządzenie nr 3 dyrektora PPF w sprawie zabezpieczenia tajemnicy państwowej przy pracach terenowych.

62 Tamże, K. 70–71.

prawie nie dochodziło do łamania procedur albo że kontrolerzy nie działali tak aktywnie jak w siedzibach przedsiębiorstw. Ze wspomnień świadków tamtego okresu wynika, że wiele wykroczeń popełnianych przypadkowo lub przez nie-uwagę było „tuszowanych”; nie zgłaszano ich z powodu kar niewspółmiernie wysokich do czynu. Potwierdzeniem, iż takie sytuacje faktycznie miały miej-sce, są słowa prezesa CUGiK, który stwierdził, że w sprawozdaniach pomija-ne są „karygodpomija-ne wypadki naruszenia tajemnicy w terenie przez pracowników technicznych i administracyjnych”64. Zdarzały się też skandaliczne naruszenia jak to, które miało miejsce podczas zmiany kwater, kiedy to u jednego z go-spodarzy pozostawiono skrzynię z materiałem tajnym jako zastaw za koszty wyżywienia. Sprawa została oddana do prokuratury.

Sprawozdania z przestrzegania tajemnicy państwowej i służbowej składa-ne przez jednostki podległe CUGiK z czasem przybrały formę coraz bardziej ogólną i dostarczane były nieregularnie65. W maju 1953 roku prezes CUGiK wydał zarządzenie w sprawie instrukcji o zabezpieczeniu tajemnicy państwo-wej i służbopaństwo-wej oraz o postępowaniu z aktami poufnymi, które miało podnieść dyscyplinę w tym zakresie66. Instrukcja nie dotyczyła jedynie Wydziału Woj-skowego oraz Wydziału Ochrony CUGiK, gdyż pracę w tych jednostkach re-gulowały odrębne przepisy. Oprócz przepisów ogólnych związanych z proce-durą codziennej pracy instrukcja regulowała między innymi przechowywanie akt, narzucała bezwzględny zakaz omawiania i załatwiania spraw „poufnych” drogą telefoniczną, nakazywała oznaczanie i kontrolowanie liczby sporządza-nych odbitek dokumentów poufsporządza-nych oraz niszczenie poprzez spalenie brulio-nów, notatek, kalek i matryc po zakończeniu pracy67.

Obowiązek składania raportów skończył się definitywnie po około dwóch latach od próby zdyscyplinowania przez prezesa podległych mu dyrektorów. Na fali ogólnopaństwowej akcji ograniczenia potrzeb sprawozdawczości do niezbędnego minimum ukazało się Zarządzenie nr 13 Prezesa CUGiK z dnia

18 kwietnia1955 w sprawie zaniechania przesyłania sprawozdań dotyczących tajemnicy państwowej i służbowej. Zwalniało ono przedsiębiorstwa podległe

CUGiK z obowiązku nadsyłania sprawozdań kwartalnych przewidzianych

w Zarządzeniu Prezesa CUGiK z dnia 19 września 1952 roku w sprawie

prze-64 AAN, zespół 1091 sygn,1/4. CUGiK. Gabinet Prezesa. Zarządzenia i okólniki prezesa CUGiK 1952– 1954. K.195, Okólnik nr 1 prezesa CUGiK z 09.02.1953 r. w sprawie właściwego i terminowego składa-nia sprawozdań z przestrzegaskłada-nia tajemnicy państwowej i służbowej.

65 Tamże.

66 AAN, zespół 1091, sygn. 1/4. CUGiK. Gabinet Prezesa. Zarządzenia i okólniki Prezesa CUGiK 1952– 1954. K.141, Zarządzenie nr 27 prezesa CUGiK z 14. 05.1953 r. w sprawie instrukcji o zabezpieczeniu tajemnicy państwowej i służbowej oraz o postępowaniu z aktami poufnymi.

67 Tamże, K.141 [rewers] Instrukcja o zabezpieczeniu tajemnicy państwowej i służbowej oraz o postępo-waniu z aktami poufnymi.

strzegania tajemnicy państwowej i służbowej oraz miesięcznych wynikających

z Zarządzenia Prezesa CUGiK z dnia 14 lutego 1952 roku w sprawie

zabez-pieczenia specjalnych materiałów geodezyjnych oraz warunków bytowo-kul-turalnych pracowników w terenie. Od tego momentu składano jedynie bieżące

meldunki o wykroczeniach, które zostały zgłoszone organom milicji, bez-pieczeństwa publicznego lub do prokuratury albo spowodowały zwolnienie pracownika w trybie dyscyplinarnym68. Dla lepszego wyobrażenia ówczesnej sytuacji w Polsce warto dodać, że liczba wymierzonych kar w niektórych za-kładach w roku 1950 przewyższała liczbę zatrudnionych, co świadczy o wielo-krotnym karaniu tych samych osób (J. Chumiński 2010a). Tak więc w świetle powyższego kontrole lotne i te przeprowadzane systematycznie, sprawy kie-rowane do prokuratora lub urzędu bezpieczeństwa oraz zaostrzone regulaminy pracy wpisywały się w ogólną tendencję drastycznych kontroli pracowniczych pierwszej połowy lat pięćdziesiątych.

2.2.2.3. PPWK monopolistą rynku publikacji kartograficznych