Pośrednie skutki ingerencji aparatu władzy

Ograniczenia w treści map spotykały się z żywą reakcją użytkowników. Niektórzy odbiorcy map i planów miast swoje niezadowolenie z ich jakości wyrażali w listach pisanych do wydawcy – Państwowego Przedsiębiorstwa Wydawnictw Kartograficznych lub jego zwierzchnika – Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii. Nie posiadając właściwie żadnej wiedzy na temat spo-sobów i zasad ingerencji w mapy aparatu cenzury, zarzuty swoje adresowali do autorów map i opracowujących je kartografów, jako głównych kreatorów zauważonych błędów. Treść otrzymywanych przez nich wyjaśnień utwierdza-ła ich w tym przekonaniu. Takie ukierunkowanie myślenia odbiorców nie było trudne, bowiem – jak wynika z przeprowadzonych wywiadów – wiedzy na temat sposobów ingerencji cenzury nie posiadali nie tylko użytkownicy map, ale również kartografowie zaangażowani w proces opracowania. Wiedza na ten temat zarezerwowana była wyłącznie dla wybranych redaktorów, uczest-niczących w kolejnych etapach procesu cenzurowania.

Atmosferę przekonania, że poziom informacyjności i poprawności tury-stycznych map i planów miast jest odzwierciedleniem poziomu wiedzy oraz umiejętności kartografów, a nie rezultatem uwarunkowań zewnętrznych, two-rzyli sami przedstawiciele tej grupy zawodowej. Oni również kreowali opinię

o rozwoju polskiej kartografii powojennej, traktując każdą zmianę założeń redakcyjnych jako kolejną fazę jej rozwoju, nie dostrzegając, że jest to tyl-ko próba powrotu do stanu sprzed 1949 roku. Odbiorcy map turystycznych, korzystający z nich w okresie pełnego utajnienia map topograficznych przed-wojennych i poprzed-wojennych, nie posiadając żadnej wiedzy na temat poziomu polskiej kartografii średnioskalowej sprzed 1949 roku, dawali temu wiarę (B. Konopska 2011a).

W prasie fachowej ukazywały się artykuły i recenzje nowo wydawanych map. Wielokrotnie porównywano plany miast i mapy turystyczne z mapami pełniącymi podobne funkcje w krajach poza państwami bloku wschodniego. Jednak w pełni rzetelna konfrontacja nie była możliwa, ponieważ publikacje kartograficzne wydawane poza blokiem wschodnim, z którymi porównywano opracowania polskie, były klasycznymi mapami topograficznymi z nałożoną treścią turystyczną. Natomiast w Polsce wskutek utajnienia map topograficz-nych zostały opracowane nowe koncepcje planów miast i map turystycztopograficz-nych, które odbiegały od treści map topograficznych i realizowane były w okre-ślonych, narzuconych przez cenzurę wojskową szeregach skalowych. Takie porównania miały uzasadnienie w okresie międzywojennym, kiedy to nie-które mapy przeznaczone dla turystów w przedwojennej Polsce powstawały poprzez nałożenie na mapę topograficzną treści turystycznej. Wspomniane już mapy opracowywane przez WIG ukazywały się w specjalnych edycjach w wersji turystycznej. Przykładem jest chociażby słynna mapa Tatr, która uka-zała się jako mapa parku narodowego w skali 1:20 000 w 1934 roku oraz w roku 1938 jako mapa fotogrametryczna Tatr w wydaniu turystycznym i wy-daniu narciarskim1. Obok tych map nie przechodzono obojętnie ani w Amster-damie podczas Międzynarodowego Kongresu Geografów w 1938 roku, ani w Rzymie podczas Międzynarodowego Kongresu Fotogrametrycznego, czy na międzynarodowych wystawach w Paryżu, Berlinie i Warszawie. Po jednej z takich wystaw szef Oddziału Kartograficznego Sztabu Generalnego Wehr-machtu gen. por. Hemmerch powiedział, że „mapę taktyczną 1:100 000 można uznać, jeżeli chodzi o poziom, za równą naszej mapie, a jeśli weźmie się pod uwagę jej wielokolorowość i sposób przedstawiania rzeźby terenu, to widać nawet jej przewagę nad naszą” (E. Sobczyński 2009a, s. 3). Dlatego porów-nywanie produkcji kartograficznej z okresu po 1955 roku z opracowaniami turystycznymi opartymi na mapach WIG-u z oczywistych względów nie może wypaść na korzyść tych pierwszych.

1 Fotogrametryczna mapa Parku Narodowego – Tatry, skala 1:20 000, 1934; Mapa fotogrametryczna Tatr, skala 1:20 000 (wydanie turystyczne), 1938; Mapa fotogrametryczna Tatr, skala 1:20 000 (wydanie narciarskie), 1938.

Po roku osiemdziesiątym użytkownicy map w listach do redakcji wydaw-nictwa nie tylko zgłaszali braki i niedociągnięcia, ale często sami próbowali wyjaśnić motywy działania wydawcy. Na przykład czytelnik z Podkarpacia wysnuł własną teorię, dlaczego na mapie samochodowej Polski 1:1000 000 nie zamieszczono miejscowości „Czermna”. Przypuszczał, że usunięcie nazwy było związane z faktem, że była to wieś, która w czasie drugiej wojny świato-wej współpracowała z AK, a tuż po wojnie z NSZ. Dla potwierdzenia wskazał sąsiednią wieś „Jabłonica”, która „była siedzibą aparatczyków i na wszystkich mapach była uwzględniana” (M. Starzewski 2010, s. 137).

Społecznym skutkiem wynikającym z popularności i masowości planów miast było również przyzwyczajenie odbiorców do określonej grafiki i kolo-rystyki. Dowiodły tego badania wykonane po dziesięciu latach funkcjonowa-nia wolnego rynku w Polsce, w których odbiorcy turystycznych planów miast wskazywali spośród ogólnodostępnej oferty – mapy o grafice i kolorystyce podobnej do map z okresu funkcjonowania cenzury za najbardziej czytelne i poprawne.

Znaczącym skutkiem działalności aparatu władzy w państwach bloku wschodniego było zorganizowanie przedsiębiorstw kartograficznych, funk-cjonujących pod podobnymi nazwami, których zadaniem było skupienie całego asortymentu publikacji kartograficznych – do użytku powszechne-go, szkolnepowszechne-go, zamawianych przez urzędy i innych zewnętrznych zlecenio-dawców. Tego typu organizacja nie pojawiała się w krajach poza blokiem wschodnim. W Polsce kilka lat po wojnie aparat władzy rozpoczął proces konsolidacji rynku w dwóch segmentach – kartografii szkolnej i kartografii do użytku powszechnego. Dla przypomnienia, PZWS jako monopolista edu-kacyjny powołany do życia przez nową władzę miał przejąć produkcję z za-kresu map i atlasów szkolnych, a Biuro Kartograficzne pozostałą produkcję. Na początku lat pięćdziesiątych nowopowstałe PPWK otrzymało od władzy uprawnienia w zakresie produkcji kartograficznej – na potrzeby szkoły i dla ogółu społeczeństwa.

Badanie wpływu aparatu władzy w latach 1944–1989 na polskie publi-kacje kartograficzne do użytku powszechnego pozwoliło odtworzyć zmiany wprowadzone do procesu opracowywania map przez aparat władzy i wskazać zakres zainteresowania tego aparatu mapami jako narzędziem komunikacji społecznej. Wyniki badania znacząco uzupełniają wiedzę z zakresu najnow-szej historii kartografii polskiej, dając równocześnie podstawę do weryfika-cji współczesnej oceny wartości jej dorobku w zakresie publikaweryfika-cji przezna-czonych do użytku powszechnego. Ułatwią one także badaczom korzystanie z map wydanych w latach 1944–1989 jako dokumentów, a wskazane zasady

ograniczenia i deformowania treści mogą stanowić dla nich odniesienie meto-dyczne do krytyki źródeł kartograficznych z tego okresu.

Podjęte badanie dowiodło, że publikacje kartograficzne przeznaczone do użytku powszechnego, będące jednym z istotnych elementów kultury narodo-wej, zostały po drugiej wojnie światowej w pełni podporządkowane sprawom obronności kraju. Wynikająca z tego nadmierna ingerencja aparatu władzy doprowadziła na poziomie twórcy do wykształcenia określonych postaw spo-łeczno-mentalnych, a na poziomie dzieła do zniekształcenia rzetelności prze-kazu kartograficznego, ograniczenia jego potencjalnej funkcji informacyjnej i gospodarczej. Wskazane skutki w sferze społecznej, wywołane ingerencjami aparatu władzy w opracowania kartograficzne i ich dostępność, stały się przy-czynkiem do wyjaśnienia problemów współczesnych odbiorców związanych z nieumiejętnością czytania map.

Zakończenie zimnej wojny i rozpad bloku wschodniego zamknęły w Pol-sce w sposób prawny epokę stosowania opisanych w rozprawie procesów de-formacji treści map przeznaczonych dla społeczeństwa. Ponadto brak karto-metryczności w sposób naturalny wyeliminował te mapy jako przydatne do zastosowania w nowoczesnych urządzeniach nawigacyjnych.

Jednak zarówno zmiana ustroju Polski, jak i popularność technologii GPS nie oznaczają całkowitego braku wpływu aparatu władzy na publikacje kar-tograficzne przeznaczone do użytku powszechnego. Zjawiska opisane w roz-prawie związane z utajnianiem informacji geograficznej znane są bowiem od czasów starożytnych i w zależności od epoki i ustroju państwa przybierają jedynie inną formę i zakres.

źródła archiwalne

Archiwum Akt Nowych

Nr zespołu 1091 – Centralny Urząd Geodezji i Kartografii w Warszawie Nr zespołu 1783 – Główny Urząd Geodezji i Kartografii w Warszawie Nr zespołu 2311 – Instytut Geodezji i Kartografii

Nr zespołu 293 – Biuro Kontroli przy Radzie Państwa w Warszawie Nr zespołu 723 – Główny Urząd Pomiaru Kraju. Przedsiębiorstwo

Miernicze w Warszawie

Nr zespołu 1102 – Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Warszawie

Nr zespołu 1372 – Akta Jerzego Borejszy

Nr zespołu 1533 – Światowy Festiwal Młodzieży w Warszawie Archiwum Państwowe m. stołecznego Warszawy

Nr zespołu 1004. Kolekcja I map i planów Warszawy 1762–1988 Archiwum Zakładowe Państwowego Przedsiębiorstwa Wydawnictw Kartograficznych

Dokumenty różne nieopracowane z lat 1945–1965 Dokumenty kartograficzne z lat 1946–1989