Ochrona praw migrantów oraz mniejszości narodowych i etnicznych

rasowe, etniczne lub narodowość

W 2017 r. w publicznej debacie o migracjach nadal dominował temat kryzysu uchodźczego, którego szczyt miał miejsce w 2015 r., kiedy drogą morską do Europy dotarło ponad 1 milion osób, z czego większość pochodziła z tzw. krajów uchodźczych (refugee-producing countiries), tj. głównie z Syrii, Afganistanu i Iraku. W 2017 r.

liczba ta była znacznie mniejsza: do Europy przybyło około 170 tysięcy osób. Napły-wowi potencjalnych uchodźców do Europy nie towarzyszył porównywalny wzrost liczby osób ubiegających się o ochronę międzynarodową (status uchodźcy) w Polsce.

W 2015 r. o udzielenie takiej ochrony ubiegało się w naszym kraju około 12 tysięcy osób. W 2017 r. o przyznanie wspomnianej ochrony wnioskowało prawie 5 tysięcy cudzoziemców. Statystyki roczne spadają zatem w porównaniu np. z rokiem 2013, kiedy to o nadanie statusu uchodźcy starało się w Polsce około. 15 tysięcy osób.

W ostatnich latach rosła natomiast liczba cudzoziemców legalizujących swój pobyt w Polsce w zwykłym trybie, tj. poprzez uzyskanie odpowiedniego zezwolenia poby-towego – w 2016 r. o zezwolenia takie ubiegało się około 140 tysięcy osób, w 2017 r.

ponad 185 tysięcy cudzoziemców.

Jak wynika z posiadanych przez Rzecznika informacji, w roku 2018 priorytetem dla Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji będzie opracowanie nowej Polityki Migracyjnej Polski – strategicznego dokumentu, który powinien zdefinio-wać podejście państwa polskiego do zjawiska migracji. Już teraz wiadomo, że prace

nad tym dokumentem będą miały charakter wielodyscyplinarny i dotyczyć będą zarówno migracji dobrowolnych, zarobkowych, jak i migracji uchodźczych. Rzecznik dostrzega potrzebę monitorowania całego procesu tworzenia polskiej strategii migra-cyjnej. Bez wątpienia bowiem przyjęty ostatecznie dokument będzie musiał uwzględ-niać istniejące gwarancje praw i wolności człowieka, których podmiotami są przyby-wający i przebyprzyby-wający na terytorium Polski cudzoziemcy.

Swoistym przejawem kryzysu migracyjnego była sytuacja panująca na polskich przejściach granicznych, głównie w Terespolu (z Białorusią), ale też w Medyce (z Ukrainą). Przez cały rok 2017 do Rzecznika docierały informacje o dużej liczbie cudzoziemców, którzy bezskutecznie próbowali wjechać na terytorium Polski z zamia-rem złożenia wniosku o ochronę międzynarodową (status uchodźcy). Według tych informacji, funkcjonariusze Straży Granicznej prowadzący odprawę na przejściach granicznych wielokrotnie nie przyjmowali składanych przez cudzoziemców dekla-racji o zamiarze ubiegania się o ochronę, nie dopuszczali do złożenia stosownych wniosków i w efekcie odmawiali cudzoziemcom prawa wjazdu na terytorium Polski.

Pomimo kolejnych odmów cudzoziemcy ponawiali próby przekroczenia granicy, czę-sto z takim samym skutkiem. Wśród cudzoziemców znajdujących się w takiej sytu-acji były też osoby, w sprawie których Europejski Trybunał Praw Człowieka, a także Komitet Praw Człowieka ONZ, zaleciły stronie polskiej zastosowanie tzw. środków tymczasowych (interim measures). Orzekając o takich środkach instytucje międzyna-rodowe wzywały Polskę do czasowego powstrzymania się z odsyłaniem wskazanych z imienia i nazwiska cudzoziemców poza terytorium RP. Tymczasem Straż Graniczna, mimo że miała wiedzę o charakterze orzeczonych środków tymczasowych, także tym cudzoziemcom odmawiała prawa wjazdu do Polski.

W ocenie Rzecznika, utrzymująca się od co najmniej dwóch lat sytuacja na przej-ściach granicznych świadczy o istotnych lukach prawnych w przepisach regulujących procedurę odpraw granicznych. Cudzoziemcy przystępujący do odprawy, poddawani przez funkcjonariuszy tzw. rozpytaniu na okoliczność celu przyjazdu do Polski, nie dysponują żadnym środkiem dowodowym, dzięki któremu mogliby w postępowaniu odwoławczym od decyzji o odmowie prawa wjazdu do Polski udokumentować prze-bieg swojej rozmowy z funkcjonariuszem. Zdaniem Rzecznika, konieczne zatem jest ustanowienie jasnych i jednolitych zasad dotyczących postępowania funkcjonariuszy Straży Granicznej w opisanych wyżej sytuacjach. Podstawą powinno być wprowa-dzenie ustawowej zasady protokołowania rozmów prowadzonych z cudzoziemcami, stosowanie jednolitych formularzy protokołów, a także uwzględnienie w tych formu-larzach obligatoryjnego pytania o zamiar ubiegania się w Polsce o ochronę między-narodową. Dopiero taka zmiana w obowiązujących przepisach prawa spowoduje, że prawo cudzoziemców do ubiegania się o ochronę międzynarodową, gwarantowane w art. 56 ust. 2 Konstytucji RP, będzie skutecznie realizowane.

Rzecznik Praw Obywatelskich od wielu lat z uwagą przygląda się sytuacji spo-łeczności romskiej z województwa małopolskiego, egzystującej w dramatycznych warunkach mieszkaniowych i często w całkowitym wykluczeniu z życia społecznego i ekonomicznego. Rzecznik dostrzega, w jak dużym stopniu poprawa warunków egzy-stencji tej społeczności zależy od pomocy ze strony państwa, zwłaszcza zaangażowa-nia jednostek samorządu terytorialnego, a przede wszystkim odpowiedniego wykorzy-stania środków pochodzących z Programu integracji społeczności romskiej w Polsce na lata 2014-2020. Zdaniem Rzecznika, Program ten wymaga korekty zwiększającej jego efektywność. W tym zakresie Rzecznik rekomenduje m.in. wydzielenie z Pro-gramu części dotyczącej działalności inwestycyjnej, stworzenie mechanizmów zachę-cających jednostki samorządowe do korzystania z Programu, zwiększenie bieżącego nadzoru nad sposobem wydatkowania pochodzących z Programu środków, a także stworzenie prawnych warunków do korzystania z ww. środków również przez osoby indywidualne (np. samych mieszkańców osiedli). Te postulaty pozostaną aktualne podczas dyskusji nad ewaluacją Programu oraz przyszłością tej formy pomocy, która rozpocznie się prawdopodobnie w 2018 r.

W 2017 r. w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich zarejestrowano około 100 spraw dotyczących przestępstw motywowanych nienawiścią na tle przynależności narodowej, etnicznej, rasowej lub wyznaniowej. Większość podjętych przez Rzecz-nika spraw dotyczyła aktów agresji w stosunku do osób o różnym pochodzeniu naro-dowym czy etnicznym lub osób utożsamianych z różnym wyznaniem. Częste były także interwencje Rzecznika w sprawach mowy nienawiści, czyli publicznego nawo-ływania do nienawiści lub publicznego znieważania osób, czy grup ze względu na któ-rąkolwiek z ww. przesłanek. Rzecznik z niepokojem odnotował też przypadki manife-stowania, głównie podczas zgromadzeń publicznych, treści i symboliki o charakterze faszystowskim, rasistowskim czy antysemickim. Obecność takich treści w przestrzeni publicznej, zdaniem Rzecznika, świadczy o rosnącej aktywności skrajnych ugrupo-wań i organizacji, które w swojej działalności odwołują się do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu czy faszyzmu, a także tych, których program lub działal-ność zakładają lub dopuszczają nienawiść rasową i narodowościową. To niepokojące zjawisko wymaga zdecydowanej reakcji ze strony państwa: konieczne jest nie tylko wzmożenie działań z zakresu edukacji obywatelskiej i historycznej, ale potrzebna jest również krytyczna analiza obowiązujących przepisów prawa i istniejących procedur.

Analiza ta powinna odpowiedzieć na pytanie, czy przepisy prawa oraz praktyka ich stosowania pozwalają właściwym organom na wczesne wykrywanie działalności wspomnianych organizacji i czy komunikacja pomiędzy organami władnymi do pod-jęcia działań zmierzających do ich delegalizacji nie napotyka zbędnych przeszkód.

W pierwszej kolejności natomiast należy rozważyć implementację rozwiązań przewi-dzianych w Ogólnych Rekomendacjach Komitetu ONZ ds. Eliminacji Dyskryminacji Rasowej nr 35 z dnia 26 września 2013 roku, które zalecają państwom penalizowanie

także samego członkostwa w organizacjach promujących lub podżegających do niena-wiści rasowej czy uczestnictwa we wszelkich rodzajach tego typu działań.

2. Przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na religię, wyznanie