Ochrona przed przemocą ze względu na płeć i przemocą w rodzinie

 Projekt wniosku o wypowiedzenie Konwencji stambulskiej

Rzecznik z niepokojem przyjął doniesienia medialne o toczących się w rządzie pracach nad wypowiedzeniem Konwencji o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej. Wejście w życie tej Konwencji było przełomem w zapewnieniu ochrony fundamentalnych praw i wolności kobiet doświadczających przemocy ze względu na płeć. Rzecznik zwrócił się⁹⁴ do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o przesłanie kopii projektu wniosku o wypowiedzenie Konwencji wraz z uzasadnieniem oraz wszelkich innych dokumentów dotyczących jej wypowiedze-nia przez Polskę. Minister poinformował⁹⁵, że resort sprawiedliwości nie podejmuje działań związanych z wypowiedzeniem Konwencji. Rzecznik nie otrzymał żądanych dokumentów.

O ich udostępnienie, jako informacji publicznej, zwróciła się także organizacja pozarządowa. Wobec braku reakcji złożona została skarga na bezczynność, do której przystąpił Rzecznik⁹⁶. WSA w Warszawie zobowiązał Ministra do rozpoznania wnio-sku organizacji⁹⁷. Sprawa pozostaje w toku.

 Trudności w dostępie do specjalistycznych ośrodków wsparcia

Przemoc w rodzinie narusza podstawowe prawa człowieka, w tym prawo do życia i zdrowia oraz poszanowania godności osobistej. Skuteczne przeciwdziałanie temu zjawisku oraz zapewnienie wsparcia i pomocy osobom, które doznały krzywdy w rela-cjach rodzinnych, powinno zajmować priorytetowe miejsce wśród zadań państwa.

Zakres zadań adresowanych do osób dotkniętych przemocą w rodzinie wyznaczają przepisy ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie⁹⁸. Wśród form pomocy oso-bom doznającym przemocy w rodzinie wymienia się udzielenie wsparcia w uzyskaniu mieszkania bądź zapewnienia bezpiecznego schronienia w specjalistycznym ośrodku wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie. Zgodnie z upoważnieniem ustawowym

roz-93 VII.561.8.2017 z 29 listopada 2017 r.

94 XI.816.1.2015 z 9 stycznia 2017 r.

95 Pismo z 13 lutego 2017 r.

96 VII.6060.42.2017 z 11 września 2017 r.

97 Wyrok z 16 listopada 2017 r. (sygn. akt II SAB/Wa 306/17). Minister Sprawiedliwości skierował skar-gę kasacyjną do NSA (sygn. akt I OSK 416/18).

98 Ustawa z 29 lipca 2005 r. (Dz.U. z 2015 r. poz. 1390).

porządzenie⁹⁹ powinno wyznaczać standard podstawowych usług świadczonych przez specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie. W ocenie Rzecz-nika delegacja ustawowa budzi wątpliwości co do spełniania wymogów określonych w Konstytucji, która stanowi, że rozporządzenia są wydawane w celu wykonania ustawy. Delegacja ustawowa nie przewiduje bowiem żadnych reguł dotyczących np.

trybu i sposobu przyjmowania osób potrzebujących wsparcia w specjalistycznym ośrodku wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie. Ponadto, niepokojące są docierające do Rzecznika sygnały, że osobom wymagającym specjalistycznego wsparcia odma-wia się umieszczenia w specjalistycznym ośrodku wsparcia bez podania uzasadnie-nia, a osoby te ostatecznie trafiają do placówek nieprzygotowanych do świadczenia pomocy specjalistycznej. Wątpliwości budzi także dokonywany w sposób arbitralny tryb przedłużania pobytów w placówkach specjalistycznych.

 Programy korekcyjno-edukacyjne dla sprawców przemocy w rodzinie Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie swoim zakresem działania obejmuje również osoby stosujące przemoc wobec członków rodziny. Przepisy ustawy nie precyzują jednak, na czym miałyby polegać oddziaływania korekcyj-no-edukacyjne, którym poddawane miałyby być osoby stosujące przemoc. Ponadto szczegółowe kierunki prowadzenia oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych wobec osób stosujących przemoc i kwalifikacje osób prowadzących oddziaływania korek-cyjno-edukacyjne zostały przekazane do określenia w rozporządzeniu. Stosowanie oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych nakłada na obywateli określone ogranicze-nia i obowiązki. Zgodnie z Konstytucją ograniczeogranicze-nia w zakresie korzystaogranicze-nia z kon-stytucyjnych praw i wolności mogą być ustanowione tylko w ustawie. Całkowite przekazanie do określenia w rozporządzeniu szczegółowych kierunków prowadze-nia oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych może, w ocenie Rzecznika, budzić wąt-pliwości co do zgodności treści delegacji ustawowej z normami konstytucyjnymi.

Ponadto, w ocenie Rzecznika, warto zastanowić się, czy względem osób zgłasza-jących się do programu oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych dobrowolnie nie powinny być stosowane mniej formalne zasady naboru i udziału. Rzecznik zwrócił się¹⁰⁰ do Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z prośbą o ustosunkowanie się do zasygnalizowanych zagadnień.

Także sprawcy przemocy wobec kobiet i przemocy w rodzinie, którzy odbywają karę pozbawienia wolności orzeczoną za takie przestępstwa, podczas pobytu w zakła-dach karnych powinni być objęci oddziaływaniami, których celem jest

powstrzy-99 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 22 lutego 2011 r. w sprawie standardu pod-stawowych usług świadczonych przez specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie, kwalifikacji osób zatrudnionych w tych ośrodkach, szczegółowych kierunków prowadzenia oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych wobec osób stosujących przemoc w rodzinie oraz kwalifikacji osób prowadzą-cych oddziaływania korekcyjno-edukacyjne (Dz.U. z 2011 r. Nr 50, poz. 259).

100 III.518.16.2016 z 24 listopada 2017 r.

manie ich przed dalszym stosowaniem przemocy. Sąd może orzec wobec sprawcy przemocy w rodzinie obowiązek uczestnictwa w programie korekcyjno-edukacyjnym.

Dane statystyczne pokazują jednak, że liczba orzeczonych przez sądy karne obowiąz-ków uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych sprawców przemocy pozostaje stale na niskim poziomie. Niezbędne jest zintensyfikowanie działań w celu zwiększenia liczby wniosków kierowanych do sądu w tej sprawie, jak również zwięk-szenia liczby orzeczeń sądowych o nałożeniu takich obowiązków na sprawców prze-mocy w rodzinie. Postuluje się ponadto wprowadzenie obligatoryjnego orzekania obowiązku udziału w programie korekcyjno-edukacyjnym w stosunku do sprawców, którym za przestępstwo znęcania się nad rodziną wymierzono karę w zawieszeniu.

W związku z tym Rzecznik zwrócił się¹⁰¹ do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o pod-jęcie działań zmierzających do zwiększenia skuteczności oddziaływań wobec spraw-ców przemocy w rodzinie. Ponadto Rzecznik zauważył, że obowiązujące przepisy nie przewidują możliwości nałożenia obowiązku uczestnictwa w programie korekcyjno--edukacyjnym wobec sprawców skazanych na bezwzględną karę pozbawienia wolno-ści. W przekonaniu Rzecznika zachodzi potrzeba przyjęcia jako zasady kierowania wszystkich sprawców przemocy w rodzinie do uczestnictwa w programach korekcyj-no-edukacyjnych. W przypadku stosowania środków probacyjnych należy wprowa-dzić obligatoryjność nakładania obowiązku uczestnictwa w programie. Analogiczne rozwiązanie powinno być zastosowane wobec sprawców skazanych na karę pozba-wienia wolności bez zawieszenia jej wykonania. Rzecznik zwrócił się¹⁰² do Ministra Sprawiedliwości z wnioskiem o podjęcie inicjatywy legislacyjnej w celu zmiany obo-wiązujących przepisów.

Minister poinformował¹⁰³, że w pełni akceptuje wszelkie działania prowadzące do jak najefektywniejszej realizacji zadań wynikających z ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Służba Więzienna realizuje obecnie zadania przypisane Mini-strowi Sprawiedliwości w Krajowym Programie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzi-nie poprzez organizację oddziaływań edukacyjno-korekcyjnych, terapeutycznych, psycho-korekcyjnych oraz edukacyjno-profilaktycznych. Sędziowie w zakresie tej problematyki zostali w ocenie Ministra przeszkoleni. Zdaniem Ministra nie ma zatem potrzeby wprowadzania żadnych zmian legislacyjnych.

 Długotrwałość postępowań w sprawach o nakazanie opróżnienia lokalu mieszkalnego przez sprawcę przemocy w rodzinie

Aktualny pozostaje problem długotrwałości postępowań sądowych toczących się z wniosku osób dotkniętych przemocą w rodzinie o nakazanie sprawcy opuszcze-nia lokalu, na podstawie art. 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.

101 IX.517.3085.2016 z 13 kwietnia 2017 r.

102 Pismo z 4 października 2017 r.

103 Pismo z 18 maja 2017 r.

W praktyce dotrzymanie wskazanego w ustawie terminu rozprawy¹⁰⁴ oraz szybkie zakończenie postępowania sądowego jest trudne do osiągnięcia. Zdaniem Rzecznika do przyspieszenia postępowania w tego rodzaju sprawach mogłoby przyczynić się przekazywanie ich do rozpoznania przez wydziały rodzinne sądów powszechnych.

Zgodnie z postanowieniami Prawa o ustroju sądów powszechnych¹⁰⁵ w sądzie rejono-wym może zostać utworzony wydział rodzinny i nieletnich. Innym rozwiązaniem jest przyznanie tej kategorii spraw szczególnego statusu w rozporządzeniu Ministra Spra-wiedliwości – Regulamin urzędowania sądów powszechnych¹⁰⁶ – „spraw pilnych”.

Rzecznik zwrócił się¹⁰⁷ do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o rozważenie podjęcia stosownych działań legislacyjnych.

Minister poinformował¹⁰⁸, że Zespół do spraw monitorowania Regulaminu urzę-dowania sądów powszechnych zaaprobował rozszerzenie katalogu spraw uważa-nych za pilne o sprawy toczące się na podstawie art. 11a o przeciwdziałaniu prze-mocy w rodzinie. Minister zapewnił, że obecnie prowadzone są analizy dotyczące ewentualnego powierzenia rozpoznawania tych spraw wydziałom rodzinnym i nie-letnich.

 Długotrwałość postępowań w sprawach przestępstw o charakterze seksualnym

W przypadku przestępstw o charakterze seksualnym ważne jest, by ofiarom nie przysparzać dodatkowych cierpień z powodu przedłużającego się i nieprawidłowo prowadzonego postępowania. Ofiary przestępstwa zgwałcenia powinny być przesłu-chane w sądzie raz, bez nieuzasadnionej zwłoki. Przepisy wskazują, że w takich przy-padkach przesłuchania należy przeprowadzić ze szczególnym poszanowaniem praw pokrzywdzonych¹⁰⁹, nie określają jednak, w jakim terminie te czynności powinny być przeprowadzone. W efekcie – jak wynika z badań przeprowadzonych przez RPO – bardzo często od przestępstwa do chwili przesłuchania upływają nawet trzy miesiące.

W związku z tym, praktyka stosowania regulacji pozostaje sprzeczna z jej celem, tj.

dążeniem do unikania wtórnej wiktymizacji. Już w 2016 r. Minister Sprawiedliwości, w odpowiedzi na rekomendacje Rzecznika¹¹⁰ uznał, że zachodzi potrzeba dookreśle-nia terminu wyznaczadookreśle-nia posiedzedookreśle-nia sądu w celu przeprowadzedookreśle-nia przesłuchadookreśle-nia¹¹¹.

104 Rozprawa powinna odbyć się w terminie jednego miesiąca od dnia wpływu wniosku o zobowiązanie do opuszczenia mieszkania członka rodziny czyniącego szczególnie uciążliwym wspólne zamieszkiwa-nie swoim zachowazamieszkiwa-niem polegającym na stosowaniu przemocy w rodzizamieszkiwa-nie.

105 Ustawa z 27 lipca 2001 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 18, z późn. zm.).

106 Rozporządzenie z 23 grudnia 2015 r. (Dz.U. z 2015 r. poz. 2316, z późn. zm.).

107 IV.7214.62.2014 z 6 lutego 2017 r.

108 Pismo z 12 czerwca 2017 r.

109 Zob. art. 185c Kodeksu postępowania karnego.

110 BPK.518.5.2015 z 8 września 2016 r.

111 Pismo z 10 października 2016 r.

Pomimo deklaracji prace legislacyjne nie zostały podjęte, w związku z tym Rzecznik dopytywał, kiedy zamierzenie zostanie zrealizowane¹¹².