Odejście od spowiedzi indywidualnej na rzecz rozgrzeszenia zbiorowego zbiorowego

Podczas Międzynarodowego Spotkania Kapłanów w Rzymie w roku 2010 kardynał Joachim Meisner wypowiedział słowa, które precyzyjnie definiują źródło kryzysu spowiedzi świętej: „Jedną z najtragiczniejszych strat, jakie Kościół nasz poniósł w drugiej połowie XX wieku jest utrata Ducha Świętego w sakramencie pojednania”47.

Praktyka stosowania rozgrzeszenia zbiorowego, jako normalnej formy w praktyce sakramentu pokuty w Kościele katolickim na terenie Belgii w początkach XX wieku

45 Por. S. Kuczkowski, Psychologia religii, Kraków: WAM 1993, s. 349.

46 Tamże, s. 350.

47 J. Meisner, cyt. za W. Zagrodzki, Spowiednik u źródeł kryzysu spowiedzi. Wybrane zagadnienia, w: Sztuka spowiadania, red, J. Augustyn, Kraków: Wydawnictwo WAM 2012, s. 176.

156

może wywoływać wiele dyskusji oraz pytań. Poniższy paragraf pracy jest próbą udzielenia odpowiedzi na teologiczno-społeczne przyczyny oraz motywacje prowadzące do wprowadzania tej formy spowiedzi oraz poszerzenia zakresu stosowania absolucji ogólnej. Zostanie przeprowadzona analiza dokumentów Kościoła w Belgii, który tę praktykę promował. Autor ukazuje także tło historyczne oraz normę, czyli poprawną formę kanoniczną odnośnie praktyki sakramentu pokuty z uwzględnieniem możliwości stosowania absolucji ogólnej.

Praktyka sprawowania sakramentu pokuty i pojednania ulegała wielu zmianom w ciągu wieków⁴⁸. W początkach chrześcijaństwa istniała forma jednorazowej publicznej pokuty kanonicznej. Analiza historyczna pierwszych dwóch wieków chrześcijaństwa pokazuje radykalność formacji przedchrzcielnej oraz powiązanego z nią radykalnego nawrócenia. Z pism Ojców Kościoła można się dowiedzieć o istniejącej wówczas możliwości udzielenia przebaczenia grzechów, nazwanym „paenitentia secunda”, czyli pokuty odbywanej po chrzcie świętym49. Ksiądz Roman Andrzejewski stwierdził, iż spora część wiernych w okresie starożytnym w całym swoim życiu nigdy nie przystępowała do sakramentu pokuty50.

Jedno z ważnych źródeł historycznych Nauka Dwunastu Apostołów „Didache” ukazuje konieczność skorzystania z sakramentu pojednania przed przystąpieniem do Eucharystii. „Na zebraniu wyznaj swoje grzechy i nie przystępuj do modlitwy z nieczystym sumieniem. (…) W dzień zaś Pański zgromadźcie się, łamcie chleb i dzięki czyńcie, wyznawszy wpierw swoje grzechy”51. Jest to konkretnie wskazanie, iż warunkiem godziwego sprawowania Eucharystii było wyznanie grzechów przed ludźmi jako istotowy element wspólnej liturgii. Istnienie formalnego procesu pokuty zostało zawarte w Didache (10,6): „Kto jest święty, niech przystąpi, kto nim nie jest, niech czyni pokutę”52.

W liście papieża Klemensa Rzymskiego napisanym pod koniec I wieku (93-97) znajdujemy wzmiankę, iż pojednanie następuje wówczas, jeżeli penitenci poddadzą się duchowi posłuszeństwa Kościołowi i wykonają zadaną im pokutę. Jest tam mowa o wyznaniu grzechów, prośbie o przebaczenie, wyrażeniu skruchy przez upadek na twarz

48 Por. F. J. Heggen, Boete-viering en private biecht, s. 29.

49 Por. J. Van De Loo, De biecht uit de tijd?, Mechelen: Kerk en Wereld 1978, s. 32.

50 Por. R. Andrzejewski, Pokuta w nauczaniu Ojców Kościoła, „Ateneum Kapłańskie”, 1977, t. 89, s. 34.

51 Nauka Dwunastu Apostołów IV, 14, XIV, 1, w: M. Michalski, Antologia literatury patrystycznej, t. 1. Warszawa: 1975, s. 18, 20.

157

i okazanie łez żalu, oraz wstawienniczej modlitwie Kościoła. Św. Ignacy Antiocheński wskazał na wielką rolę posłuszeństwa biskupom: „Wszystkim, jednak, którzy pokutują, Pan odpuszcza, jeżeli się tylko nawrócą do jedności z Bogiem i do łączności z biskupami”⁵³. W tej wypowiedzi zauważalne jest, iż pojednanie z Bogiem dokonuje się przez działanie łaski Bożej, udzielanej przez pośrednictwo posługi Kościoła, w zjednoczeniu z biskupami⁵⁴. Podobna myśl znajduje się u św. Justyna (150-160), który pisał o konieczności przystąpienia do sakramentu miłosierdzia przed przystąpieniem do Eucharystii.

Interesujące jest stanowisko teologiczne pierwotnego Kościoła, którego przykładem jest apokryficzne dzieło Pasterz Hermasa (145-150) twierdzące, iż „wszystkie grzechy popełnione po chrzcie mogą być tylko jeden raz odpuszczone”. Hermas jednocześnie wykluczał możliwość ponownego przebaczenia ze strony Boga. Stanowisko jednorazowej pokuty za grzechy popełnione po chrzcie, potwierdzał również Tertulian. U niego widoczne są podstawowe zasady sprawowania sakramentu obejmujące posługę Kościoła, zadośćuczynienie oraz pokutę55. W późniejszej fazie swojej teologii, stając się rygorystycznym monoteistą, twierdził, iż za grzechy śmiertelne można podjąć pokutę publiczną, aby otrzymać od Boga przebaczenie, Kościół jednak nie może udzielać pojednania, bo władza odpuszczana grzechów została powierzona przez Chrystusa Piotrowi a nie Kościołowi (por. Mt 16, 18).

W rozwoju teologii sakramentu pokuty bardzo ważną jest nauka św. Cypriana z Kartaginy, który wyraźnie mówił o potrzebie wyznania win przed przełożonym Kościoła (exomologesis) po uprzednim zbadaniu stanu sumienia. Szafarzem pojednania był biskup, a w czasie jego nieobecność posługę pojednania mogli spełniać także prezbiterzy. Podobną wizję teologii wyznawał także Orygenes, który wymieniał siedem sposobów sakramentalnych na odpuszczenie grzechów: chrzest, męczeństwo, jałmużnę, przebaczenie win bliźniemu, nawrócenie grzesznika z drogi grzechu, wielką miłość Boga i pokutę56.

53 Tamże, s. 129.

54 Por. J. A. Favazza, The order of penitens. Historical roots and pastoral future, Minnesota: The Order of St. Benedict 1988, s. 85.

55 Por. M. Pastuszko, Pojednanie penitenta z Bogiem i Kościołem (kan. 960), s. 7. http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Prawo_Kanoniczne_kwartalnik_prawno_historyczny/Prawo_Kanoni

czne_kwartalnik_prawno_historyczny-r1999-t42- n1_2/Prawo_Kanoniczne_kwartalnik_prawno_historyczny-r1999-t42-n1_2-s3-56/Prawo_Kanoniczne_kwartalnik_prawno_historyczny-r1999-t42-n1_2-s3-56.pdf.

158

Kodyfikacja prawna i dyscyplinarna ulegała powolnej ewolucji a stanowisko Kościoła zmierzało ku większemu miłosierdziu i łagodności, domagając się wypełnienia podstawowych warunków jakimi były: nawrócenie, wyznanie grzechów, zadośćuczynienie i pojednanie, nazywane rozgrzeszeniem. Najtrudniejszym elementem w praktyce spowiedzi było wyznanie grzechów, ich werbalizacja przed kapłanem Kościoła57. Papież św. Leon Wielki zakazał publicznego wyznawania win, chroniąc w ten sposób dobre imię penitenta i nakazując jednocześnie, iż wystarczy wyjawić je samym kapłanom w cichej spowiedzi. „Papież. św. Leon Wielki (440-461) w liście Magna me indignatio z 6 marca 459 roku do biskupów Kampanii pisze, że głośne odczytywanie grzechów spisanych na kartce jest nieprawdopodobnym zwyczajem (improbabilis consuetudo) przeciwnym regule apostolskiej. Jego zdaniem, wystarczy wyjawić grzechy samemu kapłanowi na cichej spowiedzi. Godni pochwały są ci, którzy mają taką wiarę, iż nie lękają się wstydu przed ludźmi, jednak zwyczaju takiego nie można tolerować, ponieważ są grzechy, których zgłaszający się do spowiedzi nie chcą ujawnić. Wystarczy, jeśli penitent wyznaje grzechy Bogu i kapłanowi”58.

W średniowieczu dokonało się stopniowe przejście od jednorazowej praktyki pokutnej do praktyki pokuty częstej, opartej na spowiedzi indywidualnej przed kapłanem, nazywanej „pokutą taryfową”. Praktyka indywidualnej pokuty sakramentalnej, po burzliwym okresie pierwszych wieków, doczekała się pewnej stabilizacji. Jest to związane z działalnością misjonarzy z Irlandii, Szkocji i Wielkiej Brytanii. Im zawdzięcza się rozpropagowanie spowiedzi indywidualnej połączonej z kierownictwem duchowym. Ciekawą pozycją ilustrującą ich posługę jest praca doktorska ks. Eugeniusza Derdziuka Metody ewangelizacyjne mnichów iroszkockich na przykładzie

Św. Kolumbana59. Na początku wyznawano winy i grzechy przed opatem lub

zakonnikami pełniącymi rolę ojców duchowych, którzy nie zawsze posiadali święcenia kapłańskie. Te pobożne czynności przerodziły się w obrzęd sakramentalny szafowany przez kapłanów. W nawiązaniu do nowej formy przeżywania pokuty pojawiły się tzw. „księgi pokutne” zawierające specjalne instrukcje penitencjarne dla spowiedników i szczegółowo określające czyn pokutny w stosunku do popełnionych grzechów. Kościół

57 Por. A. Von Speyr, De Biecht, Bonheiden: Abdij Bethlehem 1997.

58 M. Pastuszko, Obowiązki szafarza sakramentu pokuty i pojednania, „Prawo Kanoniczne” 39:1996, nr 1-2, s. 19.

59 Por. E. Derdziuk, Metody ewangelizacyjne mnichów iroszkockich na przykładzie Św. Kolumbana, Lublin: RW KUL 1997.

159

starożytny nauczał, iż niemożliwym jest pojednanie z Bogiem bez uprzedniego pojednania z Kościołem, a pojednanie z Kościołem jest znakiem pojednania z Bogiem⁶⁰. Kościół katolicki świadomy, iż pokuta jest konieczna do uzyskania rozgrzeszenia grzechów śmiertelnych, wskazywał, iż należy ją czynić, ilekroć doszło do popełnienia grzechów ciężkich61. Przystępowanie do sakramentu pokuty i pojednania jest włączaniem się w Chrystusowe misterium śmierci i zmartwychwstania, przez gotowość uznania swej przegranej w grzechu i przyznania się do uczestnictwa w śmierci, którą powoduje grzech”⁶². Praktyka częstej spowiedzi w początkowej fazie była rozpowszechniona na dworach królewskich, czyli tam, gdzie przebywali stali spowiednicy. Szczególną troską otaczano Eucharystię i starano się umożliwiać spowiedź w celu godnego jej przeżycia. Sobór Laterański IV w 1215 roku nałożył na wszystkich, obowiązek wyznawania przynajmniej raz w roku wszystkich popełnionych grzechów oraz przyjęcie Eucharystii w okresie wielkanocnym⁶³.

Natomiast Sobór Powszechny we Florencji (1438-1445) wskazał, iż czwartym sakramentem Kościoła jest pokuta, której istotne elementy stanowią: żal za grzechy z mocnym postanowieniem poprawy, ustne wyznanie grzechów i zadośćuczynienie nałożone przez kapłana. Istotowymi były słowa rozgrzeszenia wypowiedziane przez kapłana, mającego władzę odpuszczania grzechów.

W podobny sposób wypowiedział się Kościół na Soborze Trydenckim (1545-1563) podczas jego XIV sesji⁶⁴. Sobór wyjaśnił i skodyfikował naukę o pokucie, a w dokumencie z obrad, z dnia 5 listopada 1551, roku podtrzymał dotychczasową naukę o obowiązku spowiedzi wielkanocnej, jednocześnie spowiedź nazywał „trudnym chrztem” i „drugą deską ratunku”. W czasie Soboru Trydenckiego nastąpiło ostateczne uproszczenie i ujednolicenie form pokuty oraz sformułowanie doktryny Kościoła65.

Ojcowie soborowi podkreślili, iż najważniejszymi elementami sakramentu pokuty są: żal za grzechy, ich wyznanie i zadośćuczynienie, a władzę rozgrzeszania posiadają tylko biskupi i prezbiterzy. Sakramentalna formuła: „ja odpuszczam tobie grzechy w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego”, gest wyciągniętej prawej ręki oraz znak krzyża uczyniony

60 Por. A. Młotek, Pokuta i pojednanie w Kościele pierwotnym, „Homo Dei”, t. 2:197, s. 98-105.

61 Por. G. Müller-Fahrenholz, The art of forgivenss, Geneva: WCC Publications 1996, s. 9-11.

62 Por. K. Jeżyna, Eucharystia źródłem nowej ewangelizacji, „Roczniki Teologiczne” 52:2005, z. 3, s. 40-41.

63 Por. L. Leijssen, Geschiedenis van de christelijke verzoening in vogelvlucht: Hermeneutische reflecties’, w: Gebroken bestaan: Rituelen rond vergeving en verzoening, red. G. Lukken, J. De Wit. Baarn: Gooi en Sticht 1998, s. 14.

64 Por. A. Anciaux, Het sacrament der boetvaardigheid, Tielt: Lannoo 1959, s. 150.

160

nad penitentem oznaczają, że w tym momencie skruszony i nawrócony grzesznik spotyka się z mocą i miłosierdziem Boga.

Istotna formuła zawiera trzy elementy: szafarza posiadającego odpowiednią władzę, penitenta oraz to z czego oskarżający się zostaje rozgrzeszony66. Była ona definiowana przez teologów moralistów jako „accusatio de propriiis peccatis, facta sacerdoti legitimo judici, ad eorum remissionem virtute clavium obtinendam”67.

Sobór Watykański II podtrzymał dotychczasowe normy, uzupełniając je o wymiar eklezjalno-społeczny. Magisterium Kościoła w Konstytucji o liturgii⁶⁸ zachęca, aby obrzęd jaśniej wyrażał naturę i skutek sakramentu. Natomiast w Konstytucji dogmatycznej o Kościele ojcowie soborowi napisali: „Ci zaś, którzy przystępują do sakramentu pokuty, otrzymują od miłosierdzia Bożego przebaczenie zniewagi wyrządzonej Bogu i równocześnie dostępują pojednania z Kościołem, któremu zadali ranę grzesząc, a który przyczynia się do ich nawrócenia miłością, przykładem i modlitwą”69. Ks. Alfons Skowronek stwierdził, iż: „(…) rekoncyliacja z Kościołem – pax cum Ecclesia – stanowi istotny element pokuty jako sakramentu”⁷⁰.

W okresie posoborowym Magisterium Kościoła opublikowało wiele dokumentów, trakujących o praktyce sakramentu pojednania. Do najważniejszych zalicza się: Konstytucję apostolską papieża Pawła VI Paenitemini71 z dnia 17 lutego1966, Ordo Paenitentiae (Obrzęd sakramentu pokuty i pojednania), wydany przez Kongregację Kultu Bożego w dniu 2 grudnia 1973, Kodeks Prawa Kanonicznego (kan. 959-997, 1290-1310, 1387-1388), podpisany przez papieża Jana Pawła II 25 stycznia 1983 oraz adhortację apostolską Reconcilatio et paenitentia wydaną 2 grudnia 1984 roku.

Dokument Kongregacji Kultu Bożego Ordo Paenitentiae zawiera trzy różne formy obrzędu sprawowania sakramentu pokuty i pojednania. Obrzęd dla pojednania jednego penitenta (kan. 960, 988; OP 15-21,41-48), obrzęd pojednania wielu penitentów, ale z indywidualną spowiedzią i rozgrzeszeniem (kan. 960; OP 22-30, 49-60) oraz obrzęd pojednania wielu penitentów z ogólną spowiedzią i rozgrzeszeniem (kan. 961-963; 66 Por. Biskupi Belgii, Acta et Decreta Concilii Provincialis. Mechliniensis Quarti. De Sacramento Poenitentiae (s. 139-142), Mechelen 1923, Archiefboek Acta et Decreta Concilii Provincialis. Mechliniensis Quarti.

67 T. Borowicz, Theologia moralis contracta sacris cononibus, pontificiis decretis et declarationibus, cyt. za A. Derdziuk, Grzech w XVIII wieku, s. 237.

68 Por. KL 72.

69 KK 11.

70 A. J. Skowronek, Historia pokuty kluczem do zrozumienia sakramentu pojednania, w: Sztuka spowiadania, red, J. Augustyn, Kraków: WAM 2012, s. 72.

71 Por. Cz. Krakowiak, Celebracje pokutne w świetle Rytuału „Obrzędy pokuty”. http://mateusz.pl/duchowosc/ck-celebracje_pokutne.htm.

161

OP 31-35, 61-68). „Indywidualna spowiedź i rozgrzeszenie stanowią jedyny zwyczajny sposób, przez który wierni dostępują pojednania z Bogiem i Kościołem” (KKK 1484). Drugą formą sprawowania sakramentu pokuty jest celebracja wspólnotowa, kiedy to uczestnicy nabożeństwa pokutnego przez słuchanie słowa Bożego i rachunek sumienia wspólnie przygotowują się do spowiedzi. Sama spowiedź i rozgrzeszenie dokonuje się indywidualnie (por. KKK 1482). Zalecana jest ona szczególnie podczas rekolekcji bądź misji parafialnych.

Trzecią formą szafowania sakramentu pokuty jest wspólnotowa celebracja pojednania z ogólną spowiedzią i ogólnym rozgrzeszeniem72. Tę formę można zastosować w szczególnych okolicznościach. Taka konieczność może zaistnieć, gdy zachodzi niebezpieczeństwo śmierci, a kapłan lub kapłani nie mieliby wystarczającego czasu, by wysłuchać spowiedzi każdego penitenta. Może ona zaistnieć również, gdy jest dużo penitentów, a bardzo mało spowiedników, tak, że nie mieliby oni możliwości należytego wyspowiadania wszystkich. W takim przypadku wierni, dla ważności rozgrzeszenia muszą postanowić wyspowiadać się indywidualnie ze swoich ciężkich grzechów, gdy tylko będą mieli do tego okazję73.

Prawodawca w kan. 960-962 uszczegółowił sposoby sprawowania sakramentu pokuty, będącego pojednaniem wiernych z Bogiem i z Kościołem. W kan. 960 zaznacza, że jedynym zwyczajnym sposobem sprawowania sakramentu pokuty jest odbycie przez wiernego spowiedzi, która powinna być indywidualna: „Spowiednik powinien nałożyć zbawienne i odpowiednie zadośćuczynienie, stosownie do rodzaju i liczby grzechów, z uwzględnieniem jednak sytuacji penitenta. Penitent jest obowiązany osobiście wypełnić zadośćuczynienie” (kan. 981). „Spowiedź indywidualna (wypełniając jej integralne elementy) oraz rozgrzeszenie”74 stanowią jedyny zwyczajny sposób, przez który wierny, świadomy grzechu ciężkiego, dostępuje pojednania z Bogiem i Kościołem. Jedynie niemożliwość fizyczna lub moralna zwalnia od takiej spowiedzi. W takim wypadku pojednanie może się dokonać również innymi sposobami” (kan. 960).

Przez integralność należy rozumieć wyznanie wszystkich grzechów ciężkich, popełnionych po przyjęciu chrztu i wcześniej nieodpuszczonych (kan. 988). Stanowisko

72 Por. J. S. Płatek, Sprawowanie sakramentu pokuty i pojednania, s. 159-160.

73 Por. KKK 1483.

74 W. Lech, Określenie i sposoby sprawowania sakramentu pokuty w prawie kanonicznym, „Roczniki Nauk Prawnych” 27:2017, nr 1, s. 87.

162

Kościoła w tej sprawie jest oparte na prawie Bożym. Jako dogmat wiary zostało określone na Soborze Trydenckim⁷⁵ i potwierdzone na Soborze Watykańskim II⁷⁶.

Jan Paweł II postanowienie zawarte w prawie kanonicznym opatrzył swoim komentarzem: „Indywidualne i całościowe wyznanie grzechów z indywidualnym rozgrzeszeniem stanowi jedyny zwyczajny sposób, w jaki wierny, świadomy grzechu ciężkiego, dostępuje pojednania z Bogiem i Kościołem. To potwierdzenie nauki Kościoła prowadzi do jasnego wniosku, że każdy grzech ciężki winien być zawsze wyznany razem z jego ważnymi okolicznościami, w spowiedzi indywidualnej”77. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, w liście okólnym dotyczącym integralności sakramentu pokuty z 20 marca 2000 roku, wskazała, iż spowiedź indywidualna i integralna zakłada ustne wyznanie grzechów w tzw. spowiedzi usznej. Cecha integralności dobrej spowiedzi nakłada obowiązek wyszczególnienia moralnych okoliczności ich popełnienia.

Materię sakramentu pokuty i pojednania stanowią grzechy śmiertelne i powszednie. W literaturze prawno-kanonicznej stawiany jest problem, czy także grzechy powszednie mogą stanowić przedmiot sakramentu pokuty, a tym samym spowiedzi sakramentalnej. Kościół wskazuje, że indywidualna spowiedź powinna być stosowana w granicy możliwości zarówno fizycznej, jak i moralnej (kan. 960).

Zaznacza się, że niemożność fizyczną lub moralną należy rozumieć w kontekście spowiedzi indywidualnej, gdyż o innej niemożności fizycznej lub moralnej, usprawiedliwiającej rozgrzeszenie zbiorowe, stanowi kan. 961. Przez niemożność fizyczną należy tu rozumieć ciężką chorobę, brak czasu wobec nieuchronnego niebezpieczeństwa, niemożność mówienia, niezawinioną ignorancję lub zapomnienie78. Niemożność moralna oznacza obawę o złamanie tajemnicy spowiedzi, niebezpieczeństwo zgorszenia lub grzechu dla penitenta lub spowiednika, wielkie skrupuły sumienia, niebezpieczeństwo dużych i prawdopodobnych szkód, niebezpieczeństwo infamii poza spowiedzią. We wszystkich tych przypadkach powstaje obowiązek jak najszybszego przystąpienia do spowiedzi, gdy ustaną okoliczności, które usprawiedliwiały jej odłożenie.

75 Por. Concilium Tridentinum, Sesio XIV (25.11.1551), Doctrina de sacramento paenitentiae, De necessitate et institutione sacramenti poenitentiae (cap. I), w: Sacrorum Conciliorum, t. 33, kol. 91-92; tekst polski w: Dokumenty Soborów, t. 4/1, s. 483-485.

76 Por. LG 11.

77 RP 33.

163

W celu właściwej interpretacji kan. 960 zaznaczyć należy, jak podkreśla św. Jan Paweł II w encyklice Redemptor hominis, że Kościół „Zachowując wiernie wielowiekową praktykę sakramentu pokuty, praktykę indywidualnej spowiedzi związanej z osobistym żalem za grzechy i postanowieniem poprawy, strzeże szczególnego prawa ludzkiej duszy. Jest to prawo do najbardziej osobistego spotkania się człowieka z Chrystusem ukrzyżowanym i przebaczającym. (…) Jest to, jak widać, równocześnie prawo samego Chrystusa do każdego z tych, których odkupił, prawo do spotkania się z każdym z nas w tym kluczowym momencie życia duszy, jakim jest moment nawrócenia a zarazem odpuszczenia”⁷⁹.

Kongregacja do Spraw Sakramentów dokładanie precyzuje warunki udzielania absolucji rozgrzeszenia zbiorowego, które może być stosowane tylko w wyjątkowych okolicznościach. Udzielenie tejże absolucji może mieć miejsce tylko w przypadku niemożliwości odbycia spowiedzi indywidualnej. Wówczas mogą zostać zastosowane dwa sposoby nadzwyczajne, o których prawodawca traktuje w Kodeksie Prawa Kanonicznego, kan. 961-963. O. Józef Płatek wskazuje na następujące okoliczności uprawniające stosowanie absolucji: „wymarsz żołnierzy na wojnę, w czasie trzęsienia ziemi, bombardowania, pożaru, wybuchu wulkanu, gdy okręt tonie lub w czasie klęski żywiołowej, czyli zawsze tam, gdzie zbiorowość ludzka znajduje się w obliczu śmierci”80.

Kodeks Prawa Kanonicznego w kan. 961 określa warunki, konieczne do sprawowania sakramentu pokuty i pojednania jednocześnie dla wielu penitentów, czyli udzielenia im rozgrzeszenia ogólnego (absolucji generalnej), bez uprzedniej spowiedzi indywidualnej ze wszystkich grzechów ciężkich. Wyróżnia się dwa nadzwyczajne wypadki, w których można udzielić rozgrzeszenia ogólnego.

Pierwszym z nich jest zagrażające niebezpieczeństwo śmierci (periculum mortis) po stronie penitentów, przy jednoczesnym braku możliwości indywidualnego wyspowiadania i rozgrzeszenia wszystkich osób znajdujących się w danej sytuacji, np. podczas wojny. Niebezpieczeństwo śmierci (periculum mortis) ma miejsce wtedy, gdy utrata życia jest poważnie prawdopodobna, chociaż nie jest też wykluczona możliwość przeżycia stanu zagrożenia. Niebezpieczeństwo śmierci należy odróżnić od stanu agonii

79 RH 20.

164

(articulus mortis)⁸¹, w którym śmierć jest moralnie pewna i bliska. Ocenę konkretnego faktu zagrożenia życia penitentów z określonego powodu prawodawca pozostawia roztropnemu osądowi spowiednika, który na podstawie obiektywnej sytuacji oraz swojego sumienia podejmuje decyzję.

Drugi przypadek może mieć miejsce wtedy, gdy po zaistnieniu stanu poważnej konieczności (gravis necessitatis), zostaną spełnione wymagane warunki. Pierwszym warunkiem jest sytuacja, gdy z uwagi na liczbę penitentów nie ma wystarczającej liczby kapłanów, którzy mogliby należycie wyspowiadać wszystkich penitentów zgłaszających się do spowiedzi indywidualnej w czasie, jakim dysponują kapłani oraz penitenci (kan. 961§ 1, 2°). Kanoniści wskazują jednak, iż niewystarczająca liczba kapłanów do wyspowiadania indywidualnego wielu obecnych penitentów nie stanowi dostatecznego upoważnienia, aby udzielić im absolucji ogólnej. Jest konieczne zaistnienie po stronie penitentów odpowiednich przyczyn, jakimi są niebezpieczeństwo poniesienia przez wiernych szkody moralnej z powodu pozostawania przez dłuższy czas bez łaski sakramentalnej, albo bez Komunii świętej82. Kodeks nie precyzuje bliżej tego, jak długi ma być czas, aby należało go uznać za przyczynę zaistnienia szkody moralnej. Osąd w tej sprawie pozostawia roztropności duszpasterzy.

Zauważa się, iż niemożliwość wyspowiadania wiernych i konieczność pozostawania przez nich bez łaski sakramentalnej należy oceniać na podstawie konkretnych okoliczności. Interpretatorzy powyższych kanonów stwierdzają, iż nie należy uważać za dostateczną konieczność faktu niewystarczającej liczby spowiedników jedynie z powodu wielkiego napływu penitentów, jaki może zdarzyć się podczas wielkich uroczystości (np. odpustu w danej parafii), bądź podczas pielgrzymki. W celu ustalenia faktu, czy zaistniała poważna konieczność uzasadniająca udzielenie absolucji ogólnej, należy postępować z należytą roztropnością83. Wydawanie osądu dotyczących kan. 961 § 2, co do istniejących warunków udzielenia absolucji ogólnej, o której w § 1, 2° tegoż kanonu, należy do kompetencji biskupa diecezjalnego, który po konsultacji z członkami Konferencji Episkopatu uwzględni konieczne warunki.

81 Por. M. Pastuszko, Rozgrzeszenie wielu penitentów bez uprzedniej ich spowiedzi indywidualnej, „Prawo Kanoniczne” 31:1988, nr 1-2, s. 63.

82 Por. T. Pawluk, Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. 2, Lud Boży jego nauczanie