Projekty odnowy

Kościół w latach przedsoborowych w Belgii przeżywał czas nadziei, transformacji oraz kontestacji. Cechowała go dynamika działań progresywnych i żądających reformy ruchów. W tamtym czasie Kościół był także dobrze zorganizowany, ale zamknięty w swoistej subkulturze. Tendencje odnowy podtrzymywały teorie, iż świeccy zostali podporządkowani kościelnej hierarchii40. W publikacjach niderlandzkojęzycznych używało się w stosunku do Kościoła terminu ,,bogate rzymskie życie” (het rijke roomse leven), które jednoznacznie podsumowuje jego stan jako bogatej i mającej ogromny wpływ instytucji. Odnowicielskie idee, widoczne w latach pięćdziesiątych i w pierwszej

39 Por. L. Gevers, Vijftig jaar Hoger Instituut voor Godsdienstwetenschappen, w: Hoger Instituut voor godsdienstwetenschappen. Faculteit der godgeleerdheid K.U. Leuvnen 1942-1992, red. M. Lamberigts, L. Gevers, Leuven: KU Leuven 1992, s. 3.

42

połowie lat sześćdziesiątych XX wieku, stanowiły istotę działań ,,progresywnych chrześcijan”, zwanych w Belgii de vooruistrevende kernen, które zmierzały do nadania Kościołowi nowej jakości. Pojawiały się liczne projekty odnowy, które były odpowiedzią na skostniałe społeczeństwo lat pięćdziesiątych41.

Znaczący wpływ na Kościół w Belgii w połowie XX wieku miały francuskie nurty teologiczne. Jednym z nich był chrześcijanki personalizm. Jego twórcy Jacques Maritain i Emmanuel Mounier wskazywali na nadrzędną wartość ludzkiej osoby, jako jedynej spośród boskich stworzeń obdarzonej duszą. Głosili również, iż człowiek może realizować się jedynie w wolności, która zwrócona jest ku Bogu. Na tych podwalinach powinny opierać się struktury społeczne.

Dzięki owym wpływom zaczęły powstawać od roku 1945 różnego rodzaju grupy, partie polityczne oraz czasopisma, których celem był nawoływanie do dekonfesjonalizacji i zniesienie bariery pomiędzy Kościołem jako instytucją a wiernymi oraz zaangażowanie świeckich w liturgię i posługę pastoralną. Owe myśli były publikowane w czasopismach takich jak: La Releve (1945-), La Revue nouvelle (1945-) oraz w belgijskim wydaniu: Temoignage chretien.

Wydana w 1946 roku książka profesora z uniwersytetu w Leuven Gustave Thils Theologie des realites terresres dokonała swoistego przełomu teologicznego, mianowicie nastąpiło odejście od ,,inkarnacjonalistycznego ujęcia teologii” na rzecz ,,teologii rzeczywistości ziemskich”. Zaowocowało to także powstaniem wielu ruchów społecznych oraz politycznej partii ,,Union Democratique Belge” (UDB, 1944) oraz ,,Ktholieke Partij” (CVP-PSC, 1945).

Działalność Marii Rosseels jest przykładem krytycznego głosu w stosunku do aktualnego stanu Kościoła wśród osób świeckich, jednocześnie promujących liberalne poglądy. Jej aktywność pisarska najpełniej rozwinęła się na przestrzeni lat 1947-1977. Była dziennikarką popularnej gazety De Standaard, autorką wielu książek, bardzo chętnie akceptowanych przez środowisko Katolickiego Uniwersytetu w Leuven, które w roku 1981 roku przyznało jej honorowy doktorat. W swoich tekstach bardzo negatywnie wypowiadała się o Kościele, ukazując jego klerykalizm oraz karykaturę duchowieństwa, pragnącego władzy oraz uznania przez ludzi42.

Rosseels w swoich artykułach krytykowała teologiczne, klasyczne rozumienie grzechu, które w jej opinii zabiera ludziom radość, miłość i nadzieję. Poddawała krytyce

41 Por. R. Boudens, De Kerk in Vlaanderen. Momentopnamen, Averbode: Uit. Averbode 1988, s. 423.

43

Osobę Boga jako Ojca wymagającego, ale ciągle łagodnego i miłosiernego. Pisząc pod pseudonimem ,,Kristin”, ukazywała wady i błędy Kościoła w Belgii, skrajny rygoryzm oraz przywiązanie do litery prawa. Bardzo krytycznie odnosiła się do moralności małżeńskiej oraz tradycyjnych norm życia zakonnego. Podkreślała brak kompetencji wielu biskupów i prezbiterów. W relacji do nauki Kościoła, odnośnie naturalnej metody regulacji urodzeń, wskazywała na nierealność takich metod jak wstrzemięźliwość. Była również zwolenniczką tabletek antykoncepcyjnych.

Kolejnym zagadnieniem, któremu poświęcała uwagę było życie zakonne. Od 21 lipca 1960 roku rozpoczęła publikację cyklu artykułów poświęconych analizie form życia zakonnego. Dokonując refleksji nad jej tradycyjną formą, postawiła pytanie o zasadność używania habitów zakonnych, wierność składanym ślubom oraz sens trwania zakonów w ich charyzmach. Jej refleksje, często ukazujące skrajne oblicze życia zakonnego, wywołały wiele dyskusji.

Ukazała również burżuazyjną mentalność zgromadzeń zakonnych, które akcentując wypełnianie praktyk modlitewnych, kierując się twardą literą prawa, traciły swoje ideały. Doprowadziło to do polaryzacji poglądów. Pośród osób zakonnych znalazła wielu zwolenników, natomiast hierarchia Kościoła odniosła się do jej poglądów z krytyką. Kardynał Van Roey wystosował list otwarty do Marii Rosseels, opublikowany na łamach dziennika De Standaard udowadniając jej brak znajomości tematu i niekompetencje.

Skrupulatne zachowywanie zewnętrznych znaków i gestów, często wykonywanych bezmyślnie, doprowadziło do potrzeby reformy liturgicznej. Rola wiernych cechowała się pasywnością i obojętnością. Byli oni zredukowani do pokornych słuchaczy. W 1882 roku benedyktyńskie opactwo Maredsous wydało Łacińsko-Francuski Mszał (Missel des Fiedeles), który był pierwszym mszalikiem w Belgii.

Pomimo publikacji w 1950 roku przez papieża Piusa XII encykliki Humani generis, nawołującej do duchowego przeżywania tajemnicy Kościoła oraz wskazującej na jego hierarchiczny porządek, pragnienie uaktualnienia teologii i misji Kościoła coraz bardziej widoczne było w sercach wiernych i powstających ruchach.

Znaczący wpływ na stan Kościoła w Belgii miał urodzony w Veronie we Włoszech, a następnie mieszkający w Niemczech Romano Guardini. Był on mistrzem nowego spojrzenia na aktualną teologię. Mając szeroki wpływ na życie społeczne, był również szczególnym inspiratorem dla młodzieży. Guardini stał się duchowym ojcem katolickiego ruchu młodzieżowego ,,Quickborn”, powstałego w 1910 roku w gimnazjum w Neisse. Miał on bardzo głęboki wpływ na formację kilku pokoleń młodych. We

44

Flandrii wielkim uznaniem cieszyła się jego książka Vorm Geist der Liturgie (1918). Był to programowy tekst o liturgii jako działaniu harmonizującym życie człowieka, ogarniającym zarówno ciało i duszę, które muszą pozostać we właściwej relacji do Boga⁴³. W pracach naukowych podejmował również tematykę napięcia pomiędzy jednostką a tłumem, wolnością a prawem.

Mówiono o nim, iż potrafi wznieść ludzi na poziom arystokracji ducha oraz autentyczności życia. Podziwiano w nim to, iż prostym, zwykłym rzeczom (samotność, cisza, oczekiwanie, pozdrawianie) potrafił nadać głębokie znaczenie. Wskazywał również na ważność gestów podawania dłoni, klęczenia, procesji. Doceniał znaczenie świeczek, dzwonków, ołtarza. Liturgia nie była dla niego kwestią prawa i rubryk. Pragnął w swojej wierze autentycznie spotkać Boga objawiającego się w otaczającym nas świecie.

Flandryskie czasopismo De Blauwvoet zamieściło szereg artykułów napisanych przez Gurdiniego, wskazując go jako mentora dla wszystkich poszukających Boga. Uzyskał on tytuł najbardziej reprezentowanego teologa młodzieży, nazywanego wskazującym drogę przewodnikiem. Flandryjska młodzież doceniała jego myśl, podkreślającą, iż liturgia musi być połączona z dążeniem człowieka do wewnętrznej harmonii. Prace Gurdiniego były również prezentowane na łamach Vlaamsch Opvoeding Tijdschrift oraz Hernieuwen.

Szczególną postacią, która przyczyniła się do reformy liturgii w belgijskim kościele był ojciec Lambert Beauduin44, benedyktyn nazywany misjonarzem robotników, działający w okolicach Luik na początku XX wieku, następnie w opactwie w Keizersbergu niedaleko Leuven (1906-1909). Działał on także na Uniwersytecie św. Anzelma w Rzymie (1921) oraz w Klasztorze Jedności w Amay-sur-Meuse (od 1925). Swoje życie zakończył w 1960 roku w klasztorze w Chevetogne. Mówiono o nim, iż był on za Piusa XII pionierem odnowy liturgicznej o zasięgu uniwersalistycznym.

Podążając tokiem myśli ks. Józefa Franika, badającego działalność Beauduina, stwierdza się, iż pierwszym etapem jego działalności była apologia liturgii jako istotnego

43 Por. Tamże, s. 364-368.

44 Dom Lambert Beauduin urodzony w 1873 w Belgii. W 1897 r przyjął święcenia prezbiteratu w diecezji Luik. Pracował jako duszpasterz robotników a 1906 r. wstąpił do zakonu benedyktynów w opactwie Keizersberg koło Leuven. Były misjonarz robotników pełnił rolę doradcy kardynała Marciera oraz był profesorem w Rzymie. Współzałożyciel klasztoru Amay-sur-Meuse z myślą o zorganizowaniu ekumenicznego ruchu, zmarł w 1960 roku. Por. B. Latré, Strijd en inkeer, s. 34.

45

elementu kształtowania i wzrostu wspólnoty ludu Bożego. Zafascynowany pięknem wspólnotowej liturgii klasztornej miał wypowiedzieć w 1906 roku programowe słowa: „Jaka szkoda, że ta pobożność jest udziałem elity – my jesteśmy arystokratami liturgii – trzeba zdemokratyzować liturgię”⁴⁵. W czasie, kiedy liturgię traktowano jako zewnętrzną, ceremonialną i dekoratywną część kultu katolickiego i rodzaj zabytku, który pielęgnowany jest w opactwach, jego myśli były rewolucyjne. Beauduin rozpoczął działalność zmierzającą do zmiany mentalności liturgicznej w sferach kościelnych. Swój cel realizował poprzez organizację sympozjów, kongresów, komitetów oraz dni liturgicznych skierowanych do duchowieństwa. Opracował założenie szkoły liturgicznej z dokładnym programem studiów, wykazem materiałów dydaktycznych i listą wykładowców.

Jemu zawdzięcza się wydawanie mszalików dla wiernych oraz wydawany od roku 1909 biuletyn Viae liturgique zawierający teksty niedzielnych Mszy świętych w językach narodowych: francuskim i flamandzkim wraz z odpowiednimi komentarzami. Krokiem milowym w podjętych reformach był kongres liturgiczny w Mechelen w 1909 roku. Referat ojca Beauduin ,,Modlitwa Kościoła” zapoczątkował szereg reform, mających na celu aktywizację wiernych w liturgii mającej być autentycznym spotkaniem z Bogiem. Zwrócił w nim także uwagę na tłumaczenie tekstów liturgicznych na języki narodowe. Pragnienia reformatorskie mogły się uzewnętrzniać w organizowanych coraz częściej kongresach. Jednym z najważniejszych był kongres liturgiczny zorganizowany w 1958 roku w Antwerpii.

Teorie ojca Lamberta Beauduin zainspirowały innego benedyktyna z opactwa w Keizersbergu ojca Ambroosa Verheula do kontynuacji prac nad reformą liturgii. Z grupą innych teologów z tego opactwa zaproponował kilka reform o charakterze liturgicznym. Pierwszą z nich było radykalne odejście od języka łacińskiego oraz wprowadzenie języka narodowego do ksiąg liturgicznych Kościoła. Następnie nawoływano do udzielenia lokalnym wspólnotom Kościoła swobody w dostosowywaniu rytuałów liturgicznych do specyfiki danej parafii. Wspomniani teologowie zaproponowali wprowadzenie ,,stałego diakonatu” oraz umożliwienie przyjmowania Komunii świętej pod dwoma postaciami.

Nowatorskie spojrzenie na kwestie Kościoła widoczne było w wydawanych przez benedyktynów czasopismach: Questiones liturgiques en paroissiales (opactwo

46

Keizersberg) oraz Tijdschrift voor Liturgie (opactwo Affligem). Dzięki inicjatywie ojca Beauduina idee ekumeniczne klasztoru Amay-sur-Meuse zostały przeniesione do klasztoru Chevetogne. Od 1942 roku organizowano w nim coroczne konferencje teologiczne. Tam regularnie zajmowano się tematami dotyczącymi ,,kolegialności biskupów” oraz definicją Kościoła jako „Ludu Bożego”.

W latach przedsoborowych opactwo benedyktynów w Chevetogne stało się centrum kościelnych i ekumenicznych działań odnowicielskich. W roku 1953 opactwo w Keizersbergu zorganizowało pierwszy w Belgii międzynarodowy tydzień liturgiczny⁴⁶. Inspiratorem oraz głównym jego mentorem był ojciec Ambroos Verheul⁴⁷ z opactwa Affligem, który stał się promotorem odnowionego nurtu liturgicznego. Wszystkie ruchy i działania odnowicielskie znalazły mentora jakim był Katolicki Uniwersytet w Leuven. Profesorowie starali się umożliwić konfrontację wiary z aktualnymi nurtami naukowymi i ideowymi.

Kolejnym ciekawym wydarzeniem było powołanie do życia w roku 1951 „Vlaams Werkgenootschap voor Theologie”, co można przetłumaczyć jako Flandryjska Komisja Teologiczna. Głównym założeniem wspomnianego dzieła było prowadzenie dyskusji teologicznych pomiędzy profesorami wyższych seminariów duchownych oraz ośrodkami studyjnymi instytutów zakonnych. Dążono do wyciągnięcia teologii z ,,getta izolacji” i doprowadzenia do kontaktu, i relacji z żyjącym światem, proponując swoiste ,,aggiornamento”. Sporo uwagi poświęcono językowi. Chciano zagadnienia teologiczne przełożyć na język współczesnych ludzi, czyniąc teologię powszechnie dostępną i zrozumiałą. Reprezentantem tej komisji był pochodzący z Antwerpii dominikanin Edward Schillebeeckx. Jego poglądy bardzo konkretnie ukazuje jego praca doktorska obroniona w 1952 roku De sacramentele heilseconomie oraz inna praca pt. Theologisch

testament⁴⁸. Pośród wielu czasopism o charakterze formacyjno-katolickim, które miały

wpływ na wspólnoty Kościoła można jeszcze wymienić Hooger leven oraz De Pelgrim, którego inspiratorem był kapucyn prowincji Flandryjskiej i profesor filozofii br. Dirk Vansina.

46 Por. B. Latré, Strijd en inkeer, s. 43.

47 Ambroos Verheul urodził się w 1916 w Holandii. W 1936 wstąpił do benedyktynów w opactwie Affligem. Po otrzymaniu święceń prezbiteratu w 1942 podjął studia teologiczne wieńcząc je doktoratem w 1946. Piastował funkcje redaktora naczelnego czasopisma o liturgii ,,Tijdschrift voor Liturgie”. Od roku 1958 organizował liturgiczne kongresy. W 1963 r. został przeorem opactwa w Keizersberg. Verheul wykładał liturgikę na Katolickim Uniwersytecie w Leuven. Zmarł w 2005. Por. B. Latré, Strijd en inkeer, s. 44.

47

Najbardziej wpływowym środowiskiem reformatorskim pozostaje jednak Katolicki Uniwersytet w Leuven. Wydawane tam od roku 1958 czasopismo De Maand podkreślało potrzebę separacji Kościoła od polityki, promowało otwartość na prezentujących odmienne poglądy oraz konieczność uwolnienia Kościoła od starych zwyczajów. Czasopismo prezentowało program dążący do zmiany kształtu i formy liturgii, szczególnie akcentując rolę świeckich.

Swoją działalność prowadziły tam również nowe nurty promowane przez świeckie organizacje katolickie. Najbardziej modernistyczne i rewolucyjne grupy wywodziły się ze środowiska Katolickiego Uniwersytetu w Leuven. Jednym z nich było ,,Hoogstudentenverbond voor Katholiek Actie” (Studenckie Zrzeszenie Akcji Katolickiej) (działające pod kierownictwem Alberta Dondeyne profesora filozofii, którego przedmiotem badań było budowanie relacji pomiędzy eklezjologią a światem świeckim. W 1955 roku ukazało się czasopismo owego ruchu, zatytułowane Universitas, promujące małżeństwo i rodzinę w kluczu personalnej wolności w opozycji do nauki Kościoła na ten temat.

Kolejnym środowiskiem mającym wpływ na reformę Kościoła oraz promocję nowych idei stanowiło duszpasterstwo na Katolickim Uniwersytecie w Leuven. W roku 1950 młody prezbiter Seppe Yperman, w kaplicy żeńskiego wydziału uniwersytetu, rozpoczął aktywność „grup dyskusyjnych”. Duszpasterstwo akademickie, opierając się na raporcie opracowanym w latach 1960-1961, z którego wynikało, iż studenci w Leuven coraz częściej tracą wieź z Chrystusem i Kościołem, założyło sobie jako cel dotarcie do tej grupy studentów. Wspólnota rozwijała się bardzo dynamicznie, umożliwiając świeckim działalność pasterską. Nastąpiło powiększenie grono duszpasterzy. Oficjalne kanoniczne otwarcie parafii nastąpiło 2 listopada 1963 roku dekretem Kardynała Leo Josefa Suenensa⁴⁹. Jurysdykcyjnie parafia została podporządkowana Archidiecezji w Mechelen. Nowa wspólnota cechowała się wprowadzaniem nowych form nabożeństw liturgicznych, dystansowaniem się do oficjalnych norm Kościoła oraz powierzaniem świeckim odpowiedzialności duszpasterskiej. Była krytyczna wobec tradycji, promując jednocześnie skrajną kreatywność oraz wolność liturgiczną, nie zawsze będąc w zgodzie z Magisterium Kościoła.

48