Odpowiedzialność w związku z ujawnieniem lub bezprawnym wykorzystaniem tajemnicy przedsiębiorstwa uzyskanej przez Prezesa UOKiK

Uzupełnieniem ochrony prawnej informacji, stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa, ustanowionej w art. 69 ust. 1 u.o.k.k. (ograniczenie prawa wglądu do materiału dowodowego), art. 60 ust. 4 u.o.k.k. (wyłączenie jawności rozprawy) oraz art. 31b u.o.k.k. (publikacja treści decyzji z wyłączeniem tajemnicy przedsiębiorstwa oraz innych informacji podlegających ochronie na podstawie odrębnych przepisów), jest art. 71

648 K. Kohutek (w:) K. Kohutek, M. Sieradzka, Ustawa o ochronie konkurencji…, s. 817; M. Bernatt, (w:) T. Skoczny (red.), Ustawa o ochronie konkurencji…, 2014, s. 997.

649 M. Bernatt (w:) T. Skoczny (red.), Ustawa o ochronie konkurencji…, 2014, s. 997.

650 K. Kohutek (w:) K. Kohutek, M. Sieradzka, Ustawa o ochronie konkurencji…, s. 817; J. Krüger (w:) A. Stawicki, E. Stawicki (red.), Ustawa o ochronie konkurencji…, s. 921–922.

169

u.o.k.k.⁶⁵¹W literaturze wskazuje się dwa cele, które pełni omawiana regulacja: po pierwsze, celem jest ochrona prywatnoprawnych interesów przedsiębiorców, którzy udzielają Prezesowi UOKiK informacji (obowiązek nałożony przepisami art. 71 ust. 1 i 3 u.o.k.k. powinien usuwać obawy przedsiębiorców przekazujących informacje, stanowiące ich tajemnicę przedsiębiorstwa), po drugie, celem jest ochrona konkurencji (poprzez uniemożliwienie udostępnienia informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa konkurentom)⁶⁵².

Przepis art. 71 ust. 1 u.o.k.k. nakłada na pracowników⁶⁵³ UOKiK obowiązek ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa, jak również innych informacji, podlegających ochronie na podstawie odrębnych przepisów, o których powzięli wiadomość w toku postępowania. Obowiązek ten obejmuje również pracowników Inspekcji Handlowej oraz biorących udział w kontroli pracowników organu ochrony konkurencji państwa członkowskiego UE i osoby posiadające wiadomości specjalne (art. 71 ust. 3 u.o.k.k.). Regulacja ta rozszerza zakres pojęcia tajemnicy służbowej w postępowaniach prowadzonych przed Prezesem UOKiK⁶⁵⁴. Należy przyłączyć się do krytyki dotyczącej braku objęcia zakresem podmiotowym obowiązku określonego w art. 71 ust. 1 u.o.k.k. przedstawicieli innych organów państwowych i Policji, którzy mogą brać udział w kontroli i przeszukaniu (art. 91 u.o.k.k., art. 105b ust. 3 u.o.k.k.)⁶⁵⁵. W większości przypadków są oni objęci zakazem ujawniania informacji uzyskanych podczas pełnionych obowiązków na podstawie przepisów odrębnych, jednakże zakres tego zakazu nie będzie obejmować informacji, stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa (np. ustawa o ochronie informacji niejawnych)⁶⁵⁶.

Podmioty wymienione w art. 71 ust. 1 i 3 u.o.k.k. są zobowiązane do powstrzymania się od zachowań, które mogą skutkować ujawnieniem informacji, objętych tajemnicą zawodową (obowiązki negatywne). Jednocześnie jednak są także zobowiązane do podejmowania działań, których celem jest aktywna ochrona tajemnic (obowiązki pozytywne)⁶⁵⁷. Obowiązki te są niezależne od tego, czy przedsiębiorca, będący beneficjentem

651 M. Bernatt (w:) T. Skoczny (red.), Ustawa o ochronie konkurencji…, 2014, s. 984.

652E. Modzelewska-Wąchal, Ustawa o ochronie konkurencji…,s. 250. Zob. również: K. Kohutek (w:) K. Kohutek, M. Sieradzka, Ustawa o ochronie konkurencji…, s. 811.

653 Pojęcie pracowników należy rozumieć szeroko, obejmując nim osoby świadczące pracę niezależnie od podstaw prawnej ich zatrudnienia, jak również stażystów, bez względu na charakter pełnionej funkcji. Pracownikami UOKiK w rozumieniu art. 71 ust. 1 u.o.k.k. są także dyrektorzy departamentów UOKiK oraz Prezes UOKiK – M. Bernatt (w:) T. Skoczny (red.), Ustawa o ochronie konkurencji…, 2014, s. 984–985.

654 J. Krüger (w:) A. Stawicki, E. Stawicki (red.), Ustawa o ochronie konkurencji…, s. 916.

655 M. Bernatt (w:) T. Skoczny (red.), Ustawa o ochronie konkurencji…, 2014, s. 986; J. Krüger (w:) A. Stawicki, E. Stawicki (red.), Ustawa o ochronie konkurencji…, s. 916.

656 M. Bernatt (w:) T. Skoczny (red.), Ustawa o ochronie konkurencji…, 2014, s. 986; J. Krüger (w:) A. Stawicki, E. Stawicki (red.), Ustawa o ochronie konkurencji…, s. 916.

657 M. Bernatt, Sprawiedliwość proceduralna…, s. 246; M. Bernatt (w:) T. Skoczny (red.), Ustawa o ochronie

170

tajemnicy przedsiębiorstwa, złoży wniosek o poufne traktowanie ujawnionych informacji (jak to jest w przypadku ograniczenia prawa wglądu do materiału dowodowego na podstawie art. 69 ust. 1 u.o.k.k., które co do zasady następuje na wniosek)⁶⁵⁸.

Z zakresu obowiązku ochrony wyłączone zostały informacje powszechnie dostępne, informacje o wszczęciu postępowania oraz informacje o wydaniu decyzji kończących postępowanie i ich ustaleniach (art. 71 ust. 2 u.o.k.k.).

Przepisy u.o.k.k. nie określają zasad odpowiedzialności osób zobowiązanych na podstawie art. 71 ust. 1 i 3 u.o.k.k. za naruszenie obowiązku ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa oraz innych informacji, podlegających ochronie na podstawie odrębnych przepisów. Nie ulega jednak wątpliwości, że w przypadku naruszenia tego obowiązku przez pracowników UOKiK i Inspekcji Handlowej mogą oni ponosić odpowiedzialność dyscyplinarną na podstawie przepisów ustawyz dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy⁶⁵⁹, co może skutkować nawet rozwiązaniem stosunku pracy⁶⁶⁰.

Pracownicy UOKiK i Inspekcji Handlowej, osoby posiadające wiadomości specjalne oraz pracownicy organów ochrony konkurencji państw członkowskich UE w zakresie wykonywanych czynności są funkcjonariuszami publicznymi w rozumieniu art. 115 § 13 pkt 4 k.k., co uzasadnia stawianie im wysokich wymogów staranności oraz ocenę ich zachowania, skutkującego ujawnieniem tajemnicy przedsiębiorstwa nie tylko w kontekście odpowiedzialności dyscyplinarnej, ale i odpowiedzialności karnej⁶⁶¹. Wobec tego przekroczenie przez nich uprawnień lub niedopełnienie obowiązków może skutkować odpowiedzialnością za przestępstwo z art. 231 § 1 k.k. (jeżeli funkcjonariusz publiczny działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego). Jest to przestępstwo umyślne⁶⁶², które jest zagrożone karą pozbawienia wolności do lat trzech. Jeżeli sprawca dopuszcza się tego czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10 (art. 231 § 2 k.k.), zaś jeżeli działa nieumyślnie i wyrządza istotną szkodę, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch (art. 231 § 3 k.k.). Przestępstwa z art. 231 § 1–3 k.k. należą do kategorii przestępstw

658 M. Bernatt (w:) T. Skoczny (red.), Ustawa o ochronie konkurencji…, 2014, s. 988.

659T.j.Dz.U. z 2018 r., poz. 917 ze zm. Dalej jako k.p.

660 M. Bernatt (w:) T. Skoczny (red.), Ustawa o ochronie konkurencji…, 2014, s. 986.

661 M. Bernatt (w:) T. Skoczny (red.), Ustawa o ochronie konkurencji…, 2014, s. 985.

662 Tak m.in.: A. Marek, Komentarz do art. 231, (w:) A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, LEX 2010, pkt 6; A. Barczak-Oplustil, Komentarz do art. 231, (w:) A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II.

Komentarz do art. 117-277 k.k., LEX 2013, pkt 21; J. Giezek, Komentarz do art. 231, (w:) J. Giezek (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, LEX 2014, pkt 17; M. Kulik, Komentarz do art. 231, (w:) M.

Mozgawa (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2015, pkt 11; E.M. Guzik-Makaruk, E.W. Pływaczewski, Komentarz do art. 231, (w:) M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2016, pkt 2.

171

indywidualnych, gdyż mogą one być popełnione wyłącznie przez funkcjonariusza publicznego⁶⁶³. Są to przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego.

Ponadto bezprawne ujawnienie lub wykorzystanie przez Prezesa UOKiK lub osobę zatrudnioną w UOKiK informacji, stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa, może rodzić odpowiedzialność karną za przestępstwo określone w art. 226 § 2 k.k. Przepis ten penalizuje między innymi ujawnienie osobie nieuprawnionej informacji, którą sprawca czynu uzyskał w związku z wykonywaniem czynności służbowych, a której ujawnienie może narazić na szkodę prawnie chroniony interes. Jest to przestępstwo umyślne⁶⁶⁴, które jest zagrożone karą pozbawienia wolności do lat trzech. Przestępstwo z art. 226 § 2 k.k. należy do kategorii przestępstw indywidualnych, gdyż może być popełnione wyłącznie przez funkcjonariusza publicznego⁶⁶⁵. Przestępstwo to jest ścigane z oskarżenia publicznego.

Wskazania wymaga również, że Prezes UOKiK może być w każdym czasie odwołany przez Prezesa Rady Ministrów (art. 29 ust. 4 u.o.k.k.). Przepisy nie określają przyczyn, które uzasadniają odwołanie Prezesa UOKiK. W przypadku bezprawnego ujawnienia lub wykorzystania informacji, stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa, nie jest wykluczone poniesienie przez Prezesa UOKiK odpowiedzialności przejawiającej się w skorzystaniu przez Prezesa Rady Ministrów z kompetencji do odwołania Prezesa UOKiK.

Ujawnienie informacji, stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa, może skutkować odpowiedzialnością odszkodowawczą Skarbu Państwa za wyrządzone szkody na zasadach ogólnych, wynikających z przepisów k.c.⁶⁶⁶ Jest to odpowiedzialność deliktowa wywodzona z art. 417 § 1 k.c., zgodnie z którym za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa. Tym samym podmiot, dochodzący odszkodowania od Prezesa UOKiK w związku ze szkodą wynikającą z ujawnienia przez ten organ tajemnicy przedsiębiorstwa musi

663 Tak m.in.: A. Marek, Komentarz do art. 231, (w:) A. Marek, Kodeks karny…, pkt 1; M. Kulik, Komentarz do art. 231, (w:) M. Mozgawa (red.), Kodeks karny…, pkt 10; A. Lach, Komentarz do art. 231, (w:) V. Konarska-Wrzosek (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2016, pkt 2.

664 Tak m.in.: A. Marek, Komentarz do art. 266, (w:) A. Marek, Kodeks karny…, pkt 7; J. Piórkowska-Flieger, Komentarz do art. 266, (w:) T. Bojarski (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2016, pkt 5; M. Kalitowski, Komentarz do art. 266, (w:) M. Filar (red.), Kodeks karny…, pkt 14; W. Wróbel, D. Zając, Komentarz do art. 266, (w:) W. Wróbel, A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Część II. Komentarz do art.

212-277d, Warszawa 2017, pkt 16a; P. Kozłowska-Kalisz, Komentarz do art. 266, (w:) M. Budyn-Kulik i in., Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2018, pkt 11.

665 A. Lach, Komentarz do art. 266, (w:) V. Konarska-Wrzosek (red.), Kodeks karny…, pkt 2; M. Kalitowski, Komentarz do art. 266, (w:) M. Filar (red.), Kodeks karny…, pkt 11; J. Piórkowska-Flieger, Komentarz do art. 266, (w:) T. Bojarski (red.), Kodeks karny…, pkt 4; P. Kozłowska-Kalisz, Komentarz do art. 266, (w:) M. Budyn-Kulik i in., Kodeks karny…, pkt 11.

172

wykazać, że: 1) informacje, stanowiące tajemnicę przedsiębiorstwa, zostały przez Prezesa UOKiK ujawnione, 2) poniósł on szkodę (w tym jej rozmiar), 3) pomiędzy szkodą a ujawnieniem informacji, stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa, zachodzi związek przyczynowo-skutkowy. Odpowiedzialność na podstawie art. 417 § 1 k.c. jest odpowiedzialnością na zasadzie ryzyka, w związku z czym nie ma obowiązku wykazywania winy⁶⁶⁷. Inną podstawą odpowiedzialności odszkodowawczej w przypadku ujawnienia przez Prezesa UOKiK informacji, stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa, mogą być przepisy o naruszeniu dóbr osobistych (art. 24 i art. 448 k.c.).

8. Wnioski

Rozważania zawarte w niniejszym rozdziale prowadzą do wniosku, że w roli beneficjenta tajemnicy przedsiębiorstwa może występować przedsiębiorca, a w pewnych okolicznościach również osoba zarządzająca, wobec której prowadzone jest postępowanie antymonopolowe w sprawach porozumień ograniczających konkurencję.

Analiza obecnie obowiązującego stanu prawnego prowadzi do wniosku, że w przypadku tajemnicy przedsiębiorstwa konflikt pomiędzy interesem prywatnym strony postępowania antymonopolowego w sprawach praktyk ograniczających konkurencję, występującej w roli dysponenta tajemnicy przedsiębiorstwa, a interesem publicznym, wyrażającym się w przyznaniu Prezesowi UOKiK uprawnienia do żądania tych informacji, został rozstrzygnięty na korzyść tego drugiego. W szczególności okoliczność, że dana informacja stanowi tajemnicę przedsiębiorstwa, nie uzasadnia odmowy jej przekazania Prezesowi UOKiK. Warto jednak wskazać, że udostępnienie Prezesowi UOKiK informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa nie zawsze będzie wiązało się z ujawnieniem konfliktu pomiędzy tymi interesami. Nie ujawni się on w przypadku, gdy przedsiębiorca, będący beneficjentem tajemnicy przedsiębiorstwa, zdecyduje się na dobrowolne przekazanie tych informacji Prezesowi UOKiK (dotyczy to głównie uzyskiwania informacji i dowodów na podstawie art. 49a ust. 2 u.o.k.k. i art. 50 ust. 3 u.o.k.k.).

667 Tak m.in.: Z. Radwański, Odpowiedzialność odszkodowawcza za szkody wyrządzone przy wykonywaniu

władzy publicznej w świetle projektowanej nowelizacji kodeksu cywilnego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i

Socjologiczny”, rok LXVI, z. 2 – 2004, s. 13; A. Rzetecka-Gil, Komentarz do art. 105, (w:) A. Rzetecka-Gil,

Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania - część ogólna, LEX/el. 2011, pkt 43–44; A. Olejniczak, Komentarz

do art. 417, (w:) A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część ogólna, LEX 2014, pkt 8; G. Karaszewski, Komentarz do art. 417, (w:) J. Ciszewski (red.), Kodeks cywilny…, pkt 22; W. Dubis, J. Kremis, Komentarz do art. 417, (w:) E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny…, Nb 10; J. Gudowski, G. Bieniek, Komentarz do art. 417, (w:) J. Gudowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III.

Zobowiązania. Część ogólna, Warszawa 2018, pkt 39; Z. Banaszczyk, Komentarz do art. 417, (w:) K.

173

Przepisy u.o.k.k. przewidują trzy główne sposoby ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa przed ich ujawnieniem wobec innych stron lub osób trzecich: ograniczenie prawa wglądu do materiału dowodowego, obligatoryjne wyłączenie jawności rozprawy oraz publikację treści decyzji Prezesa UOKiK z wyłączeniem informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa. W przypadku dwóch ostatnich sposobów konflikt pomiędzy różnymi kategoriami interesów został rozstrzygnięty na korzyść interesu prywatnego przedsiębiorcy, będącego beneficjentem tajemnicy przedsiębiorstwa. Taki stan należy ocenić pozytywnie. Natomiast w przypadku ograniczenia prawa wglądu do materiału dowodowego sposób rozstrzygania konfliktu pomiędzy różnymi kategoriami interesów jest dużo bardziej złożony. Ograniczenie prawa wglądu do materiału dowodowego, z jednej strony, stanowi wyraz przyznania ochrony interesowi prywatnemu przedsiębiorcy będącego beneficjentem tajemnicy przedsiębiorstwa, a z drugiej – może naruszyć interes indywidualny innych stron postępowania. Przepisy u.o.k.k. w zakresie ograniczenia prawa wglądu do materiału dowodowego nie odnoszą się wprost do kwestii sposobu rozstrzygania takiego konfliktu. We wcześniejszym orzecznictwie sądowym obserwowany był wyraźny trend przyznawania pierwszeństwa ochronie tajemnicy przedsiębiorstwa i marginalizowania potrzeby zapewnienia innym stronom możliwości realizacji prawa do wysłuchania. Stanowisko w tym zakresie stanowiło wyraz przyjęcia skrajnie odmiennego podejścia, niż jest to obserwowane w orzecznictwie sądów unijnych, gdzie wyraźnie wskazuje się niedopuszczalność stwierdzenia naruszenia przepisów prawa ochrony konkurencji, do których strona nie miała dostępu i w związku z czym nie miała możliwości wypowiedzenia się. Jednakże nowsze orzecznictwo pozwala na przyjęcie, że w tym zakresie następuje stopniowa zmiana sposobu stosowania obecnie obowiązujących przepisów. Należy postulować, aby w sytuacji, w której dochodzi do kolizji pomiędzy prawem do ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa a prawem do bycia wysłuchanym, stanowiącym element prawa do obrony, przy jej rozstrzyganiu brać pod uwagę to, jakie jest znaczenie informacji, stanowiącej tajemnicę przedsiębiorstwa dla stwierdzenia naruszenia, niezbędność informacji dla wykazania naruszenia oraz stopień, w jakim ujawnienie informacji mogłoby naruszyć uzasadniony interes beneficjenta tajemnicy przedsiębiorstwa oraz wstępną ocenę wagi naruszenia, będącego przedmiotem postępowania. Wskazane kryteria są zbieżne z kryteriami przyjętymi w unijnym prawie ochrony konkurencji, które zostały określone w obwieszczeniu Komisji dotyczącym zasad dostępu do akt Komisji w sprawach na mocy art. 81 i 82 Traktatu WE, art. 53, 54 i 57 Porozumienia EOG oraz rozporządzenia Rady (WE) nr 139/2004. Należy także przyjąć, że w obecnie obowiązującym stanie prawnym istnieje dostateczna podstawa do odmowy ograniczenia prawa wglądu do materiału dowodowego w

174

przypadku uznania, że zastosowanie tej instytucji mogłoby skutkować naruszeniem prawa do bycia wysłuchanym przysługującego innym stronom postępowania. Po pierwsze, przepis art. 69 ust. 1 u.o.k.k. stanowi, że Prezes UOKiK „może” ograniczyć prawo wglądu do materiału dowodowego, a po drugie, że czyni to „w niezbędnym zakresie”. Należy zatem przyjąć, że dostosowanie praktyki w tym zakresie nie wymaga inicjatywy ze strony ustawodawcy.

Powyższą ochronę tajemnicy przedsiębiorstwa w postępowaniu prowadzonym przez Prezesa UOKiK mają uzupełniać także regulacje ograniczające możliwość wykorzystania w innych postępowaniach prowadzonych na podstawie odrębnych przepisów (art. 73 ust. 1 u.o.k.k.) oraz nakładające obowiązek ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa na pracowników UOKiK i Inspekcji Handlowej oraz biorących udział w kontroli pracowników organu ochrony konkurencji państwa członkowskiego UE i osoby posiadające wiadomości specjalne (art. 71 ust. 1 i 3 u.o.k.k.). W odniesieniu do pierwszej regulacji, należy przyjąć, iż mimo że art. 73 ust. 1 u.o.k.k. ustanawia zakaz wykorzystywania informacji uzyskanych w toku postępowania w innych postępowaniach prowadzonych na podstawie odrębnych przepisów, to przepisy ustanawiają szereg wyjątków od tej zasady. W rezultacie osłabia to ochronę informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa. W przeważającej większości wyjątków są one uzasadnione względami interesu publicznego lub ewentualnie także interesu indywidualnego podmiotów niebędących stroną postępowania (jak w przypadku wyjątków z art. 73 ust. 2 pkt 5 i art. 73 ust. 2 pkt 6 u.o.k.k.). Natomiast w odniesieniu do drugiej ze wskazanych regulacji uzupełniających, czyli obowiązku ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa przez pracowników UOKiK i Inspekcji Handlowej oraz biorących udział w kontroli pracowników organu ochrony konkurencji państwa członkowskiego UE i osoby posiadające wiadomości specjalne, należy przychylić się do postulatów wyrażonych w literaturze, aby zakresem tej regulacji objąć także inne osoby, które w zakresie pełnionych funkcji mogą uzyskać dostęp do informacji, stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa (np. funkcjonariusze Policji).

Należy także dodać, iż mimo że przepisy u.o.k.k. nie zawierają regulacji dotyczących zasad odpowiedzialności za naruszenie obowiązku ochrony informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa, przepisy prawa cywilnego, karnego oraz pracy stanowią wystarczającą podstawę do pociągnięcia tych osób do odpowiedzialności oraz uzyskania naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za krzywdę.

175

ROZDZIAŁ IV