Rozwój prawa do prywatności

Piśmiennictwo amerykańskie, w szczególności publikacja S. Warrena i L. Brandeisa, niewątpliwie przyczyniło się do tego, że prywatność zaczęła być postrzegana jako istotna wartość, której poszanowanie powinno być gwarantowane każdemu człowiekowi. W XX w. coraz częściej zwracano uwagę na konieczność udzielania prywatności ochrony. Przejawem wzrostu zainteresowania prywatnością było deklarowanie w różnych aktach o charakterze międzynarodowym istnienia prawa do prywatności. Co więcej, prawo do prywatności w dokumentach tych stosunkowo szybko było uznawane za jedno z podstawowych praw człowieka. Po drugiej wojnie światowej, w wyniku tragicznych doświadczeń związanych z brutalnym naruszaniem praw człowieka, państwom wiodącym w stosunkach międzynarodowych szczególnie zależało na stworzeniu systemu umożliwiającego z jednej strony współpracę pomiędzy państwami, a z drugiej – umacniającego pokój oraz gwarantującego każdemu człowiekowi ochronę przed nadużyciami ze strony władzy. Szybko dostrzeżono, że zapewnienie takiej ochrony wymaga nie tylko podejmowania działań na

88T. M. Cooley, Treatise on the Constitutional Limitations Which Rest Upon the Legislative Power of the States

of the American Union, Boston 1868, s. 299 – za: J.D.R. Craig, Invasion of Privacy and Charter Values. The Common–Law Tort Awakens, McGill Law Journal 1997, vol. 42, s. 374.

89 O genezie koncepcji prawa do prywatności oraz jej rozwoju szerzej zob. w: J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie

prywatności osób publicznych przez prasę. Analiza cywilnoprawna, Kraków 2006, s. 25 i n.

90 Zob. m.in. I. P. Kramer, The Birth of Privacy Law: A Century Since Warren and Brandeis, “Catholic University Law Review” 1990, vol. 39, s. 703–704; H. Kalven, Jr., Privacy in Tort Law - Where Warren and

Brandeis Wrong?, “Law And Contemporary Problems” 1966, vol. 31, s. 327; J. D.R. Craig, Invasion of Privacy and Charter Values…, s. 359,A. Kopff, Ochrona sfery życia prywatnego jednostki w świetle doktryny i orzecznictwa, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace prawnicze”, Zeszyt 100,

Warszawa-Kraków 1982, s. 29; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie prywatności osób publicznych…, s. 25 i n.; P. Przybysz,

Refleksje o prawie do prywatności (w:) B.T. Bieńkowska, S. Szafrański (red.), Problemy prawa polskiego i obcego w ujęciu historycznym, praktycznym i teoretycznym, Warszawa 2008, s. 162.

41

poziomie danego państwa, ale konieczne jest wprowadzenie rozwiązań na poziomie ogólnoświatowym czy międzynarodowym.

Umową międzynarodową, w której państwa-sygnatariusze przyjęły na siebie zobowiązanie przestrzegania praw człowieka, była Karta Narodów Zjednoczonych podpisana w San Francisco w dniu 26 czerwca 1945 r., która weszła w życie w dniu 24 października 1945 r. po jej ratyfikowaniu przez pięć państw założycielskich, czyli Chiny, Francję, Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Związek Radziecki⁹¹. Zastrzec jednak należy, że nie był to pierwszy dokument o charakterze międzynarodowym, w którym pojawiły się gwarancje praw człowieka. Pewne elementy ochrony praw człowieka już wcześniej stawały się częścią traktatów. Jako przykład można tutaj wskazać na pokój augsburski z 1555 r., który wprowadził zasadę cuius regio, eius religio, oraz pokój westfalski z 1648 r., który gwarantował wolność praktyk religijnych⁹². Niewątpliwie jednak rozkwit prawnomiędzynarodowej ochrony praw człowieka ściśle wiązany jest właśnie z podpisaniem Karty Narodów Zjednoczonych. Treść Karty Narodów Zjednoczonych stanowi wyraźny dowód na to, że dla państw-sygnatariuszy dążenie do zapewnienia poszanowania praw każdego człowieka było istotnym celem. Świadczyć może o tym chociażby fakt, że określenie „prawa człowieka” zostało użyte już w samej preambule, gdzie jako motyw przyjęcia tej Karty wskazano na przywrócenie wiary m.in. w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość jednostki. Określenie „prawa człowieka” zostało powtórzone w dalszym tekście dokumentu aż siedmiokrotnie⁹³. W art. 55 Karty Narodów Zjednoczonych wskazano m.in., że Organizacja Narodów Zjednoczonych popiera powszechne poszanowanie i przestrzeganie praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na rasę, płeć, język lub wyznanie, zaś w art. 56 zawarto zobowiązanie członków Organizacji Narodów Zjednoczonych do współpracy z Organizacją indywidualnie i zbiorowo nad osiągnięciem celów wskazanych w art. 55. Postanowienia Karty Narodów Zjednoczonych nie zawierają katalogu praw człowieka, jednak już na konferencji w San Francisco wysunięto postulat zdefiniowania i skodyfikowania praw człowieka, a organem, któremu powierzono to zadanie

91 Polska ratyfikowała Kartę Narodów Zjednoczonych w dniu 16 października 1945 r. W stosunku do Polski Karta weszła w życie w dniu 24 października 1945 r., czyli w dniu złożenia dokumentu ratyfikacyjnego Rządowi Stanów Zjednoczonych Ameryki.

92T. Jasudowicz, M. Lubiszewski, Geneza ochrony praw człowieka, (w:) Prawa człowieka i ich ochrona.

Podręcznik dla studentów prawa i administracji, Toruń 2005, s. 41. Warto także wskazać, że w regulacjach

wewnętrznych gwarancje poszanowania praw człowieka pojawiały się jeszcze wcześniej. Za pierwsze regulacje przyznające przywileje w Polsce uznaje się przywilej księcia Bolesława Pobożnego dla Żydów z 1264 r., Konstytucję nihil novii, Artykuły henrykowskie z 1573 r. oraz Konstytucję 3 maja z 1791 r. (zob. J. Kochanowski, Przedmowa (w:) H. Wasja, R. Witkowskiego(red.), Pomniki praw człowieka w historii. Księga

jubileuszowa Rzecznika Praw Obywatelskich, t. I, Warszawa 2008, s. 6). 93 Art. 1, 13, 55, 56, 62, 68 oraz 76 Karty Narodów Zjednoczonych.

42

była Komisja Praw Człowieka wyłoniona przez Radę Gospodarczą i Społeczną na podstawie art. 68 Karty Narodów Zjednoczonych. Efektem prac Komisji Praw Człowieka była Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne w dniu 10 grudnia 1948 r.⁹⁴ W art. 12 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka wskazano, że „nie wolno ingerować samowolnie w czyjekolwiek życie prywatne, rodzinne, domowe, ani w jego korespondencję, ani też uwłaczać jego honorowi lub dobremu imieniu. Każdy człowiek ma prawo do ochrony prawnej przeciwko takiej ingerencji lub uwłaczaniu”. Tym samym Powszechna Deklaracja Praw Człowieka stała się pierwszym dokumentem międzynarodowym, w którym zadeklarowano ochronę życia prywatnego a prawo do ochrony życia prywatnego zostało uznane za podstawowe prawo człowieka.

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka stała się z kolei inspiracją dla sporządzenia w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności⁹⁵. Także i w tym akcie wskazano na potrzebę ochrony życia prywatnego i rodzinnego, ustanawiając prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Stosownie do art. 8 ust. 1 EKPC „każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji”. Wprawdzie z ust. 2 tego artykułu wynika, że prawo to nie ma charakteru bezwzględnego i może być ono ograniczone w przypadkach „przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób”. Tym niemniej, zagwarantowanie w art. 8 ust. 1 EKPC prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego było istotnym krokiem w zapewnieniu prywatności ochrony.

Prowadzona w XX w. dyskusja nad prywatnością oraz potrzebą jej ochrony oraz treść przyjmowanych dokumentów o charakterze międzynarodowym, w których prawo do poszanowania życia prywatnego każdego człowieka było deklarowane i wymieniane jako jedno z fundamentalnych praw człowieka niewątpliwie wpłynęły także na postrzeganie prywatności i rozwój koncepcji prawa do prywatności w państwach europejskich. Szczegółowe omówienie procesu kształtowania się koncepcji prawa do prywatności w

94 Polska, wraz z pozostałymi pięcioma ówczesnymi krajami socjalistycznymi, tj. Białorusią, Czechosłowacją, Jugosławią, Ukrainą i Związkiem Radzieckim, wstrzymała się od głosy. Od głosu wstrzymały się także Arabia Saudyjska i Związek Południowej Afryki, zaś delegacje Hondurasu i Jemenu nie uczestniczyły w głosowaniu.

43

państwach europejskich przekraczałoby ramy niniejszej rozprawy. Dlatego też zagadnienia te nie zostaną poddane szerszej analizie⁹⁶.

Od opublikowania przez S. Warrena i L. Brandeisa na łamach Harward Law Review artykułu pt. „The Right to Privacy”⁹⁷ upłynęło już niemal 130 lat, a zapoczątkowana tą publikacją dyskusja na temat prywatności nie doprowadziła do wypracowania spójnej definicji tego pojęcia. Przedstawiciele polskiej doktryny są zgodni, że pojęcie prywatności jest szerokie i bardzo złożone, a w konsekwencji sformułowanie jednej, precyzyjnej definicji jest niemożliwe. Jak słusznie wskazał M. Safjan, wszelkie podejmowane w doktrynie czy orzecznictwie próby wypracowania definicji prywatności mają jedynie charakter kierunkowy i ogólny, w związku z czym raczej dostarczają wskazówek odnośnie do metody wyznaczania obszaru prywatności niż treść samego pojęcia⁹⁸.

Wypowiedzi przedstawicieli polskiej doktryny sprowadzają się do pojmowania prywatności na różne sposoby i w różnych wymiarach. Prezentowane ujęcia można byłoby podzielić na dwa główne: ujęcie węższe i ujęcie szersze. W ujęciu węższym prywatność jest utożsamiana z prawem do pozostawienia w spokoju. Tym samym ujęcie to bardzo silnie nawiązuje do publikacji S. Warrena i L. Brandeisa. Jego przedstawicielami są A. Szpunar, M. Safjan oraz K.W. Kubiński. A. Szpunar łączy sferę życia prywatnego z „prawem, na którego podstawie każdy może domagać się, aby nieuprawnione osoby nie mieszały się do jego życia prywatnego, zwłaszcza przez rozpowszechnianie wiadomości, choćby prawdziwych”⁹⁹. Z kolei M. Safjan do najistotniejszych elementów prywatności zalicza prawo do odosobnienia i definiuje prywatność jako „obszar niedostępności, chroniony przed ciekawością i wścibstwem innych, sfera wolna od zewnętrznych ingerencji, w której każdy ma prawo schronić się przed innymi”¹⁰⁰. K.W. Kubiński nie sformułował własnej definicji pojęcia prywatności, ograniczając się jedynie do wskazania, że „ochrona prywatności obejmowałaby swym zakresem takie informacje, które jednostka pragnęłaby chronić przed ingerencją lub samą tylko ciekawością innych osób, a które nie są bądź w ogóle, bądź są tylko w minimalnym stopniu chronione w ramach innych dóbr osobistych”¹⁰¹. Zastrzegając, że ze

96 W zakresie kształtowania się i rozwoju koncepcji prawa do prywatności w Wielkiej Brytanii, Niemczech oraz we Francji zob. J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie prywatności osób publicznych…, s. 35 i n.

97 S. D. Warren, L. D. Brandeis, The Right to Privacy, s. 193 i n.

98 M. Safjan, Prawo do ochrony życia prywatnego (w:) L. Wiśniewski (red.), Podstawowe prawa jednostki i ich

sądowa ochrona, Warszawa 1997, s. 128.

99 A. Szpunar, Oochronie sfery życia prywatnego, „Nowe Prawo” 1982, nr 3–4, s. 5.

100 M. Safjan, Refleksje wokół konstytucyjnych uwarunkowań rozwoju ochrony dóbr osobistych, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2002, z. 1, s. 232.

101 K.W. Kubiński, Ochrona życia prywatnego człowieka, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1993, z. 1, s. 65.

44

względu na złożoność pojęcia nie sposób jest wymienić wszystkich składników przedmiotu prawa do ochrony prywatności¹⁰², przykładowo wskazał, że pojęcie prywatności obejmuje „zespół wartości, wśród których znajdują się dobre imię, wizerunek, życie osobiste, wolność, tajemnica danych osobowych, przeszłość danej osoby itd.”¹⁰³.

Natomiast w ujęciu szerszym prywatność obejmuje – obok prawa do bycia pozostawionym w spokoju – także możliwość rozwoju fizycznego i psychicznego, samookreślenia i rozwoju osobowości bez ingerencji osób trzecich oraz autonomię jednostki, w tym autonomię informacyjną. Do przedstawicieli ujęcia szerszego należałoby zaliczyć m.in. A. Kopffa, M. Wilda, L. Kańskiego oraz J. Sieńczyło-Chlabicz. A. Kopff mianem życia prywatnego określił „to wszystko, co ze względu na uzasadnione odosobnienie się jednostki od ogółu społeczeństwa służy jej do rozwoju fizycznej i psychicznej osobowości oraz zachowania osiągniętej pozycji społecznej”¹⁰⁴. Również M. Wild, definiując prywatność, szczególny nacisk położył na prawo do samookreślenia i rozwoju osobowości¹⁰⁵. Do przedstawicieli ujęcia szerszego prywatności można byłoby zaliczyć również L. Kańskiego, który definiuje prywatność jako „pewnego rodzaju stan niezależności, w ramach którego jednostka może decydować o zakresie i zasięgu udostępniania i komunikowania innym osobom informacji o swym życiu”. Autor ten koncentruje się na autonomii jednostki w zakresie decydowania o informacjach o niej udostępnianych, dodaje jednak, że podstawą prywatności jednostki jest także swoboda decyzyjna, wolna od ingerencji innych osób, w sprawach, które są dla jednostki istotne. Na szersze ujęcie prywatności wskazuje także J. Sieńczyło-Chlabicz, zastrzegając jednocześnie, że „wszelkie definicje konstruowane w tej dziedzinie powinny mieć charakter ogólny i kierunkowy, jak również ułatwiać wyznaczenie obszaru prywatności”¹⁰⁶.

Wniosek płynący z tej debaty jest następujący: niewątpliwie prywatność jest pojęciem szerokim i bardzo złożonym, trudnym do jednoznacznego zdefiniowania in abstracto. W zakresie ujęcia prywatności, zgadzając się ze stanowiskami przedstawicieli doktryny i dostrzegając złożoność tego pojęcia, należałoby jednak opowiedzieć się za szerszym ujęciem prywatności. Jednocześnie jednak zgodzić należy się z M. Safjanem, że wszelkie próby definiowania prywatności obarczone będą niedoskonałością, jako że stworzenie uniwersalnej definicji prywatności wydaje się niemożliwe.

102 K.W. Kubiński, Ochrona życia prywatnego…, s. 65.

103 K.W. Kubiński, Ochrona życia prywatnego…, s. 61.

104 A. Kopff, Ochrona sfery życia prywatnego jednostki…, s. 33, 37.

105 M. Wild, Ochrona prywatności wprawie cywilnym (Koncepcja sfer a prawo podmiotowe), „Państwo i Prawo” 2001, z. 4, s. 58.

45