Przyrostek „patia” oznacza czucie, a kiedy dodamy do niego przedrostek otrzymujemy określenie sposobu odczuwania. Przykładami mogą być apatia, sympatia i empa-tia. By lepiej pojąć znaczenie empatii można porównywać ją z innymi podobnymi słowami.
Mówiąc o dosłownie traktowanej apatii, mamy na myśli „brak uczuć”. Pierwsza część rysunku 5.1 przedstawia dwie osoby nie będące ze sobą w kontakcie. Jeśli brak kon-taktu jest dobrowolny, to możemy powiedzieć, ze okazują oni „antypatię”. Inaczej sprawa wygląda ze słowem „sympatia”. Przedrostek „sym” oznacza „z” (czasami też
„zjednoczeni” lub „razem”), sympatia oznacza wobec tego dzielenie się uczuciami z drugą osobą. Sympatia między przyjaciółmi przynosi emocjonalne zrozumienie i więzi, lecz w relacji pracownik socjalny – podopieczny pojawia się ryzyko zbytniego przywiązania się pracownika do podopiecznego, niwecząc tym samym obiektyw-ność i dystans, niezbędny do dokonania prawidłowej oceny. Rysunek przedstawia sympatię jako sytuację, w której dwójka osób jest połączona emocjonalnie do stop-nia, że „stają się jednym”.
Apatia
Sympatia
Empatia
Rysunek 5.1
Empatia jest ważna w pracy socjalnej opartej na relacjach (oraz inteligencji emocjo-nalnej) ponieważ dzięki niej pracownik może wejść w głębszy kontakt ze stanem emocjonalnym klienta jednocześnie unikając nadmiernej immersji i ryzyka utraty obiektywności. O to właśnie chodziło Wilsonowi et al. (2008) gdy mówił o jaźni i dru-giej osobie. Na rysunku przedstawiono to jako zachodzenie na siebie światów pra-cownika i klienta, pozostawiające jednak dużą część samoświadomości prapra-cownika na zewnątrz. Tak więc korzystanie z empatii oznacza, że pracownik nie traci z oczu tego kim jest jeśli chodzi o status i obowiązki.
Praktycznym przykładem empatii może być sytuacja, w której pracownik zajmujący się sprawami rodzin i dzieci, uważnie słuchając jednego z rodziców osiąga głębokie zrozumienie powodów, dla których ustawicznie zaniedbuje swoje dziecko. Jeśli jest to zrozumienie empatyczne (w opozycji do sympatycznego), pracownik socjalny nigdy nie straci z oczu swojego głównego celu, którym jest dobro dziecka. Reaguje empatią ponieważ wchodzi do wewnętrznego świata matki, jednocześnie pamię-tając o swojej roli. Równowaga ta pochodzi z doświadczenia zawodowego, ale aby ją utrzymać potrzebna jest stała uwaga i refleksja. (tematy Rozdziału 6).
Chociaż ten rodzaj empatycznej pracy społecznej wykonywanej w ustawowych i po-tencjalnie niebezpiecznych sytuacjach, różni się od wyobrażonej konsultacji z leka-rzem, to odznaczają się pewnym podobieństwem na podstawowym poziomie. Tak jak lekarz, okazujesz empatyczne zrozumienie, a przez nie zauważasz w samotnej matce niewypowiedziane uczucia rozpaczy i depresji, leżące u podstaw zaniedby-wania przez nią dziecka. W ten sposób korzysta się z inteligencji emocjonalnej w re-lacjach. Używając słów Howe’go, dążysz do:
zrozumienia co dzieje się z ludźmi zamiast próbować dyscyplinować ich i wymu-szać na nich odpowiednie zachowania. W pracy z ludźmi lepiej jest próbować ich zrozumieć niż narzucać im rozwiązania. Interpretacja przed legislacją. (2008: 194)
Zrozumienie, o którym mówi Howe, wymaga od relacji pewnego stopnia zaufania pomiędzy pracownikiem a klientem. Jeśli klient czuje się rozumiany przez pracow-nika, a wcześniej miał okazję doświadczyć okazywanej mu przez niego tolerancji i praktycznej pomocy, jego zachowanie (np. zaniedbywanie dziecka) ma większe szanse się zmienić. Oczywiście, pracownicy socjalni są czasem zmuszeni „narzucać porządek”, odbierając dziecko, ale jeśli pozwalają na to okoliczności, pracownik opie-rający swoje działania na relacjach spróbuje najpierw „zrozumieć” wewnętrzny świat zaangażowanych osób, a w konsekwencji uniknąć działań ustawowych.
EMPATIA I UŻYWANIE SŁÓW
Gerhardt (2004b: 205) pisze, że u rozwijającego się dziecka „poczucie bezpieczeństwa i akceptacji jest przenoszone przez dotyk”, dodaje jednak że w miarę jak dorastamy,
coraz częściej używamy słów by „przytrzymywać” się nawzajem. Słuchanie w ciszy jest ważnym elementem reakcji empatycznej, ale słowa także. Jeśli słuchacz jest w stanie „podsunąć” drugiej osobie słowa, wzmacniając tym samym jej zdolność opi-sywania swojego wewnętrznego świata. Słowa są sposobem na uzyskanie dostępu i uzewnętrznianie dotychczas niewypowiedzianej jaźni. Dają drugiej osobie dostęp do tego, co dotychczas było ukryte wewnątrz. Empatia może również przybrać formę przesłuchania. Przykładowo relacyjny pracownik socjalny, który wyczuwa niepokój w 22-letniej kobiecie, która została właśnie zdiagnozowana jako potencjalna schizo-freniczka, mógłby delikatnie wypytać zadać jej pytanie: „zastanawiam się czy teraz, gdy już znasz diagnozę, nie czujesz się bardziej niepewna o swoją przyszłość…?”
Pytanie może rezonować z jej wewnętrznymi, niewypowiedzianymi obawami. Może to jej ułatwić mówienia o nich. Oczywiście, takie empatyczne podejście może być nieskuteczne, jeśli nie jest celne. Być może ta osoba wcale nie czuje się „niepew-na”, albo chroni się przed takimi uczuciami wypierając je. W takiej sytuacji szansa na spowodowanie szkód jest niewielka, a niecelna empatia potrafi czasem popchnąć klientów do szukania odpowiednich dla nich słów.
Tak więc, podstawowym narzędziem empatycznego pracownika jest słownictwo. Język angielski obfituje w „uczuciowe” słowa, a poniższe ćwiczenie pomoże wam stworzyć sobie własny słownik.
Ćwiczenie 3
Używanie języka by wspomóc empatię
Ćwiczenie można wykonać urządzając „burzę mózgów” całej grupie, w mniejszych gru-pach, bądź samemu. Musisz uzupełnić zdania zaczynające się od słów „być może czujesz się…
By pomóc ci zacząć poniżej zamieszczamy listę słów stworzoną przez grupę studentów nauk społecznych w ok. 60 sekund:
zażenowany zdenerwowany zły zmęczony sfrustrowany nielubiany rozbawiony szczęśliwy przestraszony wstrząśnięty smutny pusty żałowany przerażony bezradny niewygodnie wściekły przytłoczony dumny zdegustowany
Dla ułatwienia możesz wspomóc się alfabetem. Kilka przykładów rozpoczynających się od litery A:
akceptowany apatyczny apodyktyczny antypatyczny
Jeśli przedyskutujecie to w grupach, zaskoczy was ilość słów, które możecie praktycznie zastosować w procesie poznawania waszych klientów. Oczywiście, jeśli klient czuje, że go znacie, to większe jest prawdopodobieństwo, że konstruktywnie zareaguje na waszą pracę.