Odzyskanie niepodległości i początki organizacji II Rzeczypospolitej Polskiej

1.1.3. Sytuacja gospodarcza i polityczna Polski w latach 1918-1939 ... 93 1.1.4. Kształtowanie się ustroju szkolnictwa polskiego ... 95 1.1.5. Podstawy prawne ... 98

1.2. Kształtowanie się statusu zawodowego nauczycieli w II Rzeczypospolitej ... 99

1.2.1. Nawiązanie, zmiana i rozwiązanie stosunku pracy ... 108 1.2.2. Wykaz służbowy, ocena pracy, obowiązki nauczyciela ... 111 1.2.3. Uprawnienia nauczycieli ... 112 1.2.4. Wymiar godzin nauczania ... 113 1.2.5. Odpowiedzialność służbowa ... 115 1.2.6. Podstawy prawne ... 117

2. Status zawodu nauczyciela w okresie od zakończenia II wojny światowej do 1980

r. ... 118

2.1. Uwarunkowania historyczne ... 118

2.1.1. Podstawy prawne ... 122

2.2. Ustrój szkolnictwa po 1945 r. ... 123

2.2.1. Podstawy prawne ... 128

2.3. Kształtowanie się statusu zawodowego nauczycieli po II wojnie światowej. ... 128

2.3.1. Zakres podmiotowy ustawy z 1956 r. ... 129 2.3.2. Zasady nawiązywania, zmian i rozwiązywania stosunku służbowego ... 129 2.3.3. Wymiar godzin pracy, wynagrodzenie ... 130

2.3.4. Urlopy i inne uprawnienia ... 130 2.3.5. Odpowiedzialność służbowa ... 131 2.3.6. Uprawnienia ZNP... 132 2.3.7. Zmiany w latach 60-tych i 70-tych ... 132 2.3.8. Zakres podmiotowy ustawy ... 133 2.3.9. Obowiązki nauczycieli ... 133 2.3.10. Wymagania kwalifikacyjne ... 135 2.3.11. Wymiar godzin i wynagrodzenie ... 135 2.3.12. Nawiązanie, zmiana i rozwiązanie stosunku pracy ... 139 2.3.13. Urlopy ... 140 2.3.14. Inne uprawnienia nauczycieli ... 141 2.3.15. Odpowiedzialność służbowa ... 142 2.3.16. Współpraca ze Związkiem Nauczycielstwa Polskiego ... 143 2.3.17. Podstawy prawne ... 143

3. Status zawodu nauczyciela według ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta

Nauczyciela. ... 144

3.1. Uwarunkowania społeczno-polityczne ... 144 3.2. Rozwiązania przyjęte w ustawie – Karta Nauczyciela ... 146

3.2.1. Zakres obowiązywania Karty Nauczyciela ... 146 3.2.2. Obowiązki nauczycieli. Zasady nawiązywania i rozwiązywania stosunku pracy. ... 149 3.2.3. Awans zawodowy nauczycieli ... 156 3.2.4. Ocena pracy i nadzór nad pracą nauczycieli ... 159 3.2.5. Czas pracy. Wynagrodzenie ... 160 3.2.6. Świadczenia socjalne. Urlopy. Uprawnienia emerytalne ... 168 3.2.7. Odpowiedzialność służbowa nauczycieli. ... 174 3.2.8. Zakres stosowania do nauczycieli przepisów kodeksu pracy. ... 175 3.2.9. Status nauczycieli szkół i placówek niepublicznych. ... 176

3.3. Zmiany statusu zawodowego nauczycieli w okresie od 1982 r. do 2010 r. ... 178

3.3.1. Zmiany Karty Nauczyciela. ... 178 3.3.2. Związek między zmianami w Karcie Nauczyciela i reformami systemu oświaty. ... 182 3.3.3. Zmiany wynikające ze zmian ustrojowych państwa, w szczególności reformy samorządowej. ... 182

3.3.3.1. Wprowadzenie samorządu gminnego w 1990 r. Przejmowanie przez gminy prowadzenia przedszkoli i szkół ... 184

3.3.3.2. Drugi etap reformy samorządowej. Wprowadzenie samorządu powiatowego i samorządu województwa w 1999 r. Decentralizacja zadań oświatowych. ... 185

3.4. Ocena aktualnie obowiązujących regulacji w zakresie statusu zawodowego nauczycieli .. 185

3.4.1. Funkcjonalność regulacji pragmatycznych oraz ich wpływ na jakość edukacji ... 185 3.4.2. Mocne i słabe strony obecnych regulacji. ... 188 3.4.3. Karta Nauczyciela w ocenie jej zwolenników i przeciwników. Zasadnicze argumenty za utrzymaniem Karty Nauczyciela w obecnym lub nieznacznie zmodyfikowanym stanie oraz za jej zniesieniem... 191

3.5. Kierunki ewolucji statusu zawodowego nauczycieli w Polsce ... 193

3.5.1. Projekty modernizacji statusu zawodowego nauczycieli. ... 194 3.5.2. Tendencje w kształtowaniu statusu zawodowego nauczycieli w państwach Unii Europejskiej ... 195

1. Status zawodu nauczyciela w II Rzeczypospolitej

Polskiej

1.1. Uwarunkowania historyczne

1.1.1. Odzyskanie niepodległości i początki organizacji II Rzeczypospolitej Polskiej

Przedłużające się działania zbrojne na frontach I wojny światowej spowodowały nas długo przed jej końcem wyczerpanie rezerw ludzkich państw centralnych, co skłoniło ich dowództwo do podjęcia próby szerszego zmobilizowania Polaków do wstępowania do armii cesarskich. W akcie z 5 listopada 1916 r. cesarze Niemiec i Austro-Węgier złożyli ogólnikową zapowiedź utworzenia jakiejś formy polskiej państwowości pod kuratelą niemiecką. Akt ten nie znalazł w społeczeństwie polskim szerszego odzewu, spowodował jednak reakcje ze strony państw Ententy, które zadeklarowały wskrzeszenie Polski. Takie stanowisko zostało wyrażone w grudniu 1916 r. przez cara Mikołaja II, po którego abdykacji oświadczenie o prawie Polski do niepodległości wydała Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, a następnie Rząd Tymczasowy. Stanowisko popierające odrodzenie Polski zostało ogłoszone 22 stycznia 1917 r. przez prezydenta USA Wilsona, na trzy miesiące przed przystąpieniem Stanów Zjednoczonych do wojny po stronie Ententy. W tezach zawartych w czternastopunktowym orędziu z 1918 r. prezydent USA ponownie zgłosił konieczność utworzenia niepodległego państwa polskiego na terytorium zamieszkałym przez ludność polską, z dostępem do morza. Teza ta została potwierdzona w traktacie wersalskim podpisanym 28 czerwca 1919 r.

W dniu 11 listopada 1918 r. zostało podpisane zawieszenie broni na froncie zachodnim. Każdy z trzech zaborców był wstrząsany wewnętrznymi ruchami rewolucyjnymi i narodowościowymi. Rewolucja lutowa 1917 r. obaliła w Rosji carat, a powstały w jej wyniku Rząd Tymczasowy zniósł przewrót bolszewicki w 1917 r. Cesarz niemiecki abdykował 9 listopada 1918 r., a Niemcy stały się de facto republiką z silnym ruchem rewolucyjnym podejmującym próby dokonania przewrotu. Z kolei Austro-Węgry, po śmierci w listopadzie 1916 r. cesarza Franciszka Józefa Habsburga, zaczęły się stopniowo rozpadać w wyniku dążeń niepodległościowych i ostatecznie przestały istnieć do początków grudnia 1918 r.

W wyniku klęski wszystkich państw zaborczych i wsparcia przez państwa Ententy dążeń niepodległościowych narodów Europy Środkowej powstały warunki sprzyjające powstaniu suwerennego państwa Polskiego. Pierwsze ośrodki przyszłej władzy państwowej powstawały po obydwu stronach walczących w I wojnie światowej. Wśród nich można wymienić powstały 16 sierpnia 1914 r. w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy, mający być najwyższą władzą wojskową, skarbową i polityczną Polaków z Galicji. Działacze Komitetu planowali przyłączenie zaboru rosyjskiego do monarchii habsburskiej i rozszerzenie jej o dodatkowy człon – Polskę. Komitet postanowił utworzyć u boku armii austro-węgierskiej Legiony Polskie.

W zaborze rosyjskim w listopadzie 1914 r. powstał w Warszawie Komitet Narodowy tworzony przez polityków o orientacji prorosyjskiej. Komitet Narodowy nie uzyskał żadnych ustępstw ze strony Rosji; nie udało się też utworzyć polskich oddziałów wojskowych przy armii rosyjskiej, poza Legionem Puławskim, który został zlikwidowany w październiku 1915 r.

W sierpniu 1915 r. po opuszczeniu przez Rosjan Warszawy powstał w niej Centralny Komitet Obywatelski kierowany przez księcia Zdzisława Lubomirskiego. Rola Komitetu znacznie zmalała po zajęciu Warszawy przez Niemców i utworzeniu niemieckich władz okupacyjnych.

W rezultacie aktu 5 listopada 1916 r. w Warszawie w 1917 r. utworzono Tymczasową Radę Stanu z Wincentym Niemojewskim na czele. Komisją Wojskową Rady kierował Józef Piłsudski. Legiony Polskie zostały wówczas podporządkowane gubernatorowi niemieckiemu. Wobec zwlekania przez państwa centralne z realizacją aktu 5 listopada Józef Piłsudski ustąpił z Tymczasowej Rady Stanu i odmówił złożenia przysięgi na wierność cesarzom Niemiec i Austro-Węgier. Złożenia tej przysięgi odmówiła też większość żołnierzy I i III Brygady Legionów, w efekcie czego zostali oni rozbrojeni i umieszczeni w obozach. W dniu 12 września 1917 r. cesarze Niemiec i Austro-Węgier utworzyli w Warszawie Radę Regencyjną, która miała być najwyższą władzą tymczasową w Królestwie Polskim. Rada powołała rząd, na czele którego stanął Jan Kucharzewski. Po rewolucji bolszewickiej w Rosji Niemcy zawarły z nią w 1918 r. pokój w Brześciu, w którym sprawę polską uznawano za wewnętrzną sprawę Niemiec, a Ukrainie oddano Chełmszczyznę. Rada Regencyjna złożyła protest wobec traktatu brzeskiego, a premier Kucharzewski ustąpił ze stanowiska. W warunkach pogarszania się sytuacji państw centralnych Rada Regencyjna 7 listopada 1918 r. w manifeście do narodu polskiego sformułowała zamiar odbudowy państwa polskiego. W dniu 23 października 1918 r. Rada Regencyjna powołała też nowy rząd Józefa Świerzyńskiego, który zwrócił się do Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu o reprezentowanie go na zewnątrz. Rządowi Świerzyńskiego nie udało się uzyskać szerszego poparcia ze strony stronnictw ludowych i lewicowych.

Po utworzeniu w 1917 r. polskiej armii we Francji, oddziały polskie złożone z ochotników z Europy, USA, Kanady i Brazylii podporządkowano powstałemu w Paryżu Komitetowi Narodowemu Polskiemu, na którego czele stanął Roman Dmowski. Komitet ten został przez państwa Ententy uznany za oficjalne przedstawicielstwo polskie.

Koniec wojny poprzedzało ożywienie polskich organizacji niepodległościowych w zaborze pruskim. W lipcu 1918 r. zostaje utworzony Centralny Komitet Obywatelski działający w porozumieniu z Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu. Z Centralnego Komitetu Obywatelskiego 10 listopada wyłania się Naczelna Rada Ludowa.

W Galicji sytuacja przy końcu I wojny światowej również rozwija się w kierunku niepodległościowym. W dniu 28 października 1918 r. w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna, w której reprezentowane były wszystkie wpływowe partie galicyjskie, oprócz konserwatystów. Komisja, na której czele stanął Wincenty Witos, ogłosiła się tymczasowym rządem dzielnicowym.

W nocy z 6 na 7 listopada 1918 r. w Lublinie powstaje Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej kierowany przez Ignacego Daszyńskiego. Rząd Daszyńskiego wydał 7 listopada 1918 r. odezwę, w której ogłaszał przejęcie przez siebie władzy w kraju aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego.

W dniu 10 listopada 1918 r. do Warszawy powrócił Józef Piłsudski zwolniony z więzienia w Magdeburgu. Rada Regencyjna 11 listopada 1918 r. przekazała mu naczelne dowództwo nad tworzącym się wojskiem, a 14 listopada rozwiązała się przekazując Piłsudskiemu władzę nad tworzącym się aparatem państwa. W wyniku rozmów z Piłsudskim ustąpił też rząd Daszyńskiego. Piłsudski powierzył misję utworzenia nowego rządu Moraczewskiemu, natomiast sam miał sprawować najwyższą władzę jako Tymczasowy Naczelnik Państwa do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. W 1919 r. Moraczewski ustępuje, a misję tworzenia nowego rządu otrzymuje Ignacy Paderewski.

W styczniu 1919 r. przeprowadzone zostały wybory do Sejmu Ustawodawczego, w których przewagę uzyskała prawica. W dniu 10 lutego 1919 r. rozpoczęły się obrady Sejmu Ustawodawczego, co kończyło pierwszy etap kształtowania się ustroju państwa.