3. Status zawodu nauczyciela według Ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta
3.5. Kierunki ewolucji statusu zawodowego nauczycieli w Polsce
3.5.2. Tendencje w kształtowaniu statusu zawodowego nauczycieli w państwach Unii
wewnątrzkrajowych. Prawo wspólnotowe nie narzuca w tym zakresie państwom członkowskim żadnych rozwiązań. Podobna sytuacja występuje w zakresie organizacji systemów oświaty poszczególnych państw (Rabczuk, 1994). Wspólnym elementem w polityce edukacyjnej większości państw Unii jest podejmowanie mniej lub dalej idących reform oświaty, zarówno programowych, jak i strukturalnych.
Zmiany zachodzące w systemach oświaty poszczególnych państw wywierają bez wątpienia wpływ na kadrę nauczycielską. Dotyczy to demokratyzacji edukacji, zwiększania autonomii szkół, przedłużania okresu obowiązkowej nauki, indywidualizacji nauczania, lepszego zaspokajania przez szkołę specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów, nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, etc. Zjawiska te rzutują na bardzo wiele obszarów związanych z wykonywaniem
zawodu nauczyciela, w szczególności warunki dostępu do zawodu nauczycielskiego, funkcje wykonywane przez nauczyciela, doskonalenie zawodowe i warunki pracy (Eurydyce, 1999). Niektóre modyfikacje w zakresie statusu zawodowego nauczyciela spowodowały harmonizację europejskich modeli kwalifikowania do zawodu, w wyniku czego część krajów ujednoliciła przepisy odnoszące się do nauczycieli.
Generalnie, najczęściej spotyka się trzy modele statusu nauczyciela:
status urzędnika państwowego (zatrudnionego przez władze państwowe na podstawie odrębnego ustawodawstwa, odrębnego od przepisów prawa pracy w sektorze publicznym lub prywatnym),
status urzędnika państwowego w zawodzie (zatrudnionego przez centralne lub regionalne władze oświatowej na podstawie odrębnej regulacji dotyczącej zawodu nauczycielskiego, na podstawie mianowania),
status kontraktowego pracownika sektora publicznego (zatrudnionego przez władze oświatowe lub władze lokalne na podstawie umowy o pracę, zgodnie z ogólnym prawem pracy).
Pierwszy model jest stosowany m.in. na Węgrzech i w Finlandii, częściowo w Niemczech. Drugi model występuje m.in. we Francji, w Portugalii, Estonii. Natomiast trzeci model jest stosowany w największej liczbie państw, m.in. w Wielkiej Brytanii, Danii, Norwegii, Bułgarii, we Włoszech i na Litwie.
Prawie we wszystkich państwach Wspólnoty nastąpiły zmiany w kształceniu nauczycieli. Kształcenie to z reguły odbywa się na poziomie wyższym lub tylko w uniwersytetach. Czas trwania studiów nauczycielskich przedłużono do minimum 3 lat – w przypadku nauczycieli przedszkoli i szkół podstawowych. Program studiów nauczycielskich we wszystkich krajach obejmuje praktykę nauczycielską. Wprowadzane są nowe programy nauczania, które wymagają większej specjalizacji nauczyciela w określonej dziedzinie. Oprócz znajomości przedmiotów, przyszli nauczyciele muszą opanować umiejętność opracowywania strategii nauczania dostosowanych do różnych warunków, opracowywania programów nauczania i dostosowywania wymagań do potrzeb i możliwości uczniów. W tym kontekście dużego znaczenia nabiera właściwa realizacja praktyk nauczycielskich, które podlegają ścisłemu nadzorowi.
Większość państw unijnych kładzie duży nacisk na promowanie doskonalenia zawodowego nauczycieli (Dziewulak, 1997). Ze względu na obniżające się wskaźniki urodzeń coraz mniej dzieci i młodzieży uczęszcza do szkół, co powoduje spadek zapotrzebowania na nową kadrę nauczycielską i konieczność lepszego wykorzystania nauczycieli już zatrudnionych. Ponadto reformy i częste zmiany systemów oświaty wymagają ciągłej aktualizacji wiedzy i umiejętności nauczycieli, by umożliwić im przystosowanie się do zmian. Zauważa się tworzenie nowych instytucji i organizacji, których zadania obejmują koordynowanie doskonalenia zawodowego nauczycieli. Niektóre kraje włączają instytucje odpowiedzialne za doskonalenie zawodowe do uniwersytetów, które posiadają wydziały lub instytuty silnie związane z naukami pedagogicznymi. Tworzeniu systemu instytucjonalnego doskonalenia zawodowego nauczycieli towarzyszy wprowadzanie rozwiązań prawnych mających nakłaniać nauczycieli do doskonalenia zawodowego; stosowane są zarówno zachęty finansowe, jak też wprowadzenie wymogu korzystania z doskonalenia zawodowego jako kryterium awansu. W zakresie oferty kursów i szkoleń obserwuje się szczególne zainteresowanie nowymi technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi oraz szkoleniem ukierunkowanym na umiejętności menedżerskie, jakie są wymagane od kadry kierowniczej. Z kolei administracje oświatowe państw, w których są
wprowadzane reformy oświaty, starają się zapewnić nauczycielom szeroką ofertę szkoleń na temat wprowadzanych zmian, by pomóc w rozwiązywaniu problemów wynikających z wdrażania reform. W większości państw Unii Europejskiej występuje zjawisko starzenia się kadry nauczycielskiej. Niż demograficzny, jaki rozpoczął się jeszcze w latach 80-tych, a także kryzys ekonomiczny, spowodował spadek zapotrzebowania na zatrudnianie nowych nauczycieli oraz tendencje do ograniczania liczby zatrudnionej kadry.
Natomiast obserwuje się powszechny trend w kierunku poprawiania warunków pracy nauczycieli. Odbywa się to w formie nowych możliwości awansu zawodowego i płacowego oraz zwiększania swobody w wykonywaniu obowiązków dydaktycznych (Eurydyce, 1999).
4. Literatura cytowana
Barański, A., Rozwadowska-Skrzeczyńska, J. (1998). Szkoły niepubliczne, przepisy i wyjaśnienia. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Barański, A., Szymańska, M., Rozwadowska-Skrzeczyńska, J. (2009). Ustawa Karta Nauczyciela. Komentarz. 6 wyd. Wolters Kluwer Polska.
Buczkowski, J. (1974). Karta praw i obowiązków nauczyciela, Przepisy prawne i komentarze. Warszawa: Książka i Wiedza.
Dziewulak, D. (1997). Systemy szkolne Unii Europejskiej, Warszawa: Wydawnictwo „Żak”.
Eurydyce. (1999). Dekada reform w kształceniu obowiązkowym w Unii Europejskiej (1984-94), Warszawa: Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji.
Gałuszka, A., Misztal, W., Stańczak. P. (red.). (1999). Edukacja w gminie, powiecie i województwie – z wzorami regulaminów i uchwał. Fundacja Rozwoju Samorządności i Prasy Lokalnej, Kraków 1999 r. Gałuszka, A., Misztal, W., Stańczyk, P. (1999). Edukacja w gminie, powiecie i województwie. Kraków:Fundacja Rozwoju Samorządności i Prasy Lokalnej.
Kallas, M. Pozyskano ze strony Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej http://edukacja.sejm.gov.pl/historia-sejmu/polskie-konstytucje/konstytucja-marcowa-1921.html
Kisielewicz, A. (2001). Stopnie awansu zawodowego nauczycieli, Prawo Pracy, 7-8, 27.
Kotarski, K. (1965). Praca szkoły w świetle obowiązujących przepisów. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych
Kotula, O., Weinert, W. (1946). Poradnik dla nauczycieli, kierowników, dyrektorów szkół oraz pracowników administracji szkolnej. Zbiór ważniejszych przepisów ustawodawstwa szkolnego z uwagami praktycznymi. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych
Ministerstwo Edukacji Narodowej. (1998). Ministerstwo Edukacji o reformie, seria: Biblioteczka Reformy. Warszawa: Ministerstwo Edukacji Narodowej
Ministerstwo Edukacji Narodowej. (2010). Co warto wiedzieć o kierunkach zmian w edukacji, aby skutecznie realizować projekty z Europejskiego Funduszu Społecznego? Warszawa: Ministerstwo Edukacji Narodowej.
Pilich, M. (2008). Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty. Komentarz, ABC, wyd. II. Rabczuk, W. (1994). Polityka edukacyjna Unii Europejskiej na tle przemian w szkolnictwie krajów członkowskich, Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Radziwiłł, A., Roszkowski, W. (1997). Historia 1871-1945. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN Radziwiłł, A., Roszkowski, W. (1999). Historia 1939-1956. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne PWN.
5. Nota o autorze
Andrzej Barański (ur. 1959 r.) ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim w 1982 r. a w 1988 r. aplikację radcowską. Specjalizuje się w dziedzinie prawa oświatowego oraz szkolnictwa wyższego.
Posiada wieloletnie doświadczenie w projektowaniu rozwiązań prawnych w tym obszarze oraz w praktycznym stosowaniu i interpretowaniu tych przepisów. Uczestniczył w przygotowaniu systemowych rozwiązań w zakresie oświaty. Od 1983 roku pracował w Ministerstwie Oświaty i Wychowania, a następnie – do 1997roku – w Ministerstwie Edukacji Narodowej. W latach 1992-1997 zajmował stanowisko dyrektora Departamentu Prawnego w MEN. W latach późniejszych stale współpracował z Ministerstwem Edukacji Narodowej, m.in. w przygotowywaniu rozwiązań ustawowych wdrażających reformę oświatową.
Jest autorem i współautorem publikacji dotyczących prawa oświatowego takich jak: „Szkoły niepubliczne: przepisy i wyjaśnienia” (1996), „Ustawa Karta Nauczyciela. Komentarz”, „Prawo oświatowe. Zbiór przepisów z komentarzem”, „O uczniu zdolnym. Biblioteczka Reformy” (1999), „Procesy integracyjne w obszarze edukacji” (1999), „Procesy integracyjne w obszarze edukacji. Nowe w Szkole” (2002, Nr 6).