Uprawnienia emerytalne nauczycieli

W Polsce nauczyciel zaliczany jest do pracowników wykonujących pracę w szczególnym charakterze, z czego wynikały inne niż powszechnie obowiązujące uprawnienia emerytalne.

Nauczyciele urodzeni przed 1 stycznia 1949 r. nabywają prawa do emerytury po 30 latach pracy, w tym 20 lat pracy w szczególnym charakterze27

. Nauczyciele urodzeni po 31 grudnia 1948 r. a przed 1 stycznia 1969 r. zachowują prawo do przejścia na emeryturę bez względu na wiek po przepracowaniu wymaganej liczby lat, jeżeli spełnili w określonym czasie warunki do uzyskania emerytury (art. 88 ust. 1 i 2a KN).

Nauczyciele urodzeni po 31 grudnia 1968 r. nie mają prawa do emerytury bez względu na wiek, jednakże po przepracowaniu wymaganej liczby lat mogą zrezygnować z pracy i do osiągnięcia wieku emerytalnego pobierać specjalne świadczenie kompensacyjne. W latach 2009–2014 prawo do takiego świadczenia przysługuje nauczycielowi, który ukończył 55 lat. Granica wieku, w którym nauczyciel będzie miał prawo do tego świadczenia jest w następnych latach stopniowo podnoszona w ten sposób, że w latach 2031–2032 prawo to będzie przysługiwać kobietom, które ukończyły 59 lat i mężczyznom w wieku 64 lata. Potem nauczycielskie świadczenia kompensacyjne przestaną funkcjonować (Ustawa z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych. Dz.U. Nr 97, poz. 800).

Bawaria: Nauczyciele w Bawarii osiągają wiek emerytalny w dniu 65 urodzin. Do przejścia na emeryturę mają prawo wraz z końcem roku szkolnego poprzedzającego ukończenie 65 roku życia. Prawo do emerytury lub zasiłku występuje, jeżeli urzędnik przepracował w służbie państwowej minimum 5 lat lub uległ wypadkowi albo zachorował, przez co stał się niezdolny do pracy.

Finlandia: Wiek przejścia na emeryturę to 65 lat dla nauczycieli, którzy rozpoczęli pracę po 1 stycznia 1993 r. Dla osób, które podjęły pracę przed tą datą, wiek przejścia na emeryturę to 60 albo 65 lat, w zależności od liczby lat pracy i daty urodzenia. Emerytura dla tych nauczycieli, którzy rozpoczęli pracę po 1 stycznia 1993 r. wynosi nie więcej niż 60% wynagrodzenia. Dla tych nauczycieli, którzy zostali zatrudnieni po tej dacie, wysokość emerytury waha się między 60 a 66%.

Czechy: Nauczyciele korzystają ze świadczeń emerytalnych na zasadach ogólnych, nie mają żadnych przywilejów emerytalnych. Żeby przejść na emeryturę, trzeba spełnić dwa warunki:

- przepracować minimum 25 lat,

- osiągnąć wiek emerytalny (do 1996 r. wiek ten wynosił 60 lat dla mężczyzn i 55-57 dla kobiet, w zależności od liczby dzieci. Od tego czasu wiek emerytalny jest podnoszony o 2 miesiące rocznie dla mężczyzn i o 4 miesiące rocznie dla kobiet do docelowego wieku 67 lat. Po ukończeniu 65 roku życia, minimalny okres przepracowany skraca się do 15 lat. Można przejść na wcześniejszą emeryturę, o ile przepracowało się 25 lat i ma się nie mniej niż 3 lata do

przepisowego wieku emerytalnego (emerytura jest niższa). Nauczyciele na emeryturze mogą dalej pracować w zawodzie, ale tylko na czas określony, krótszy niż 1 rok (umowę tę można powtarzać).

5.12. Podsumowanie

Z przedstawionych wyżej informacji wynika, że poszczególne kwestie dotyczące sytuacji nauczycieli mogą być rozwiązywane w różny sposób.

Akty prawne ustalające status zawodowy

Status nauczyciela może być ustalany w ramach specjalnych aktów prawnych (Polska, Czechy), ale także być regulowany w wielu różnych aktach, w których tematyka nauczycielska stanowi tylko pewien fragment większej całości (Bawaria, Finlandia). Zwraca uwagę skandynawskie porozumienie dotyczące praw pracowniczych nauczycieli. Być może wobec postępów integracji europejskiej, kwestia międzynarodowych porozumień dotyczących statusu nauczycieli, już w najbliższej przyszłości powinna stać się przedmiotem dyskusji.

Kwalifikacje niezbędne do wykonywania zawodu

W sprawie kwalifikacji wymaganych od nauczycieli warto zwrócić uwagę na rozwiązanie obowiązujące w Bawarii, gdzie na zakończenie studiów obowiązuje państwowy egzamin nauczycielski I stopnia, a po dwuletniej praktyce trzeba zdać państwowy egzamin II stopnia. W Polsce zaliczenia przedmiotów, na podstawie których absolwenci uczelni otrzymywali tzw. przygotowanie pedagogiczne, nie można uznać za odpowiednik państwowego egzaminu I stopnia w Bawarii. Także obowiązujący w naszym kraju egzamin na stopień nauczyciela mianowanego nie jest odpowiednikiem egzaminu II stopnia.

Powstaje pytanie, czy w Polsce na zakończenie studiów nie należałoby wprowadzić egzaminu zawodowego opartego o jednolity krajowy standard wymagań, który spełniałby dla nauczycieli rolę zbliżoną do tej, którą dla osób zdobywających zawód lekarza pełni Lekarski Egzamin Końcowy28

. Tego rodzaju państwowy egzamin nauczycielski mógłby stanowić naturalne zakończenie pierwszego etapu integracji zawodowej a jego pomyślny wynik byłby podstawą nadania ograniczonego prawa do wykonywania zawodu²⁹. Można też postawić pytanie, czy egzamin związany z ubieganiem się o stopień nauczyciela mianowanego nie powinien zostać przekształcony w państwowy egzamin nauczycielski, którego pozytywny wynik umożliwiałby otrzymanie awansu na stopień nauczyciela mianowanego i równocześnie prawo wykonywania zawodu nauczyciela, inaczej mówiąc „licencję uprawniającą do nauczania”30

.

28

Do niedawna obowiązywał Lekarski Egzamin Państwowy.

29 Gdyby wprowadzona tego rodzaju rozwiązanie systemowe wówczas obecne kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela dawałyby ograniczone prawo wykonywania zawodu.

30 Terminy „integracja zawodowa” i „licencja” używane są w ostatecznej wersji dokumentu roboczego służb Komisji Europejskiej SEC (2010) 538 – podręczniku Dyrekcji Generalnej dla Edukacji i Kultury Komisji Europejskiej dla osób odpowiedzialnych za

Stopnie zawodowe (kategorie stanowisk)

Obowiązujący w Polsce system awansu zawodowego istotnie różni się od rozwiązań przyjętych w Bawarii i Finlandii, gdzie występuje zróżnicowanie oparte na stopniach w hierarchii urzędniczej lub rodzaju stanowiska. Najbardziej zbliżona do polskiego systemu awansu jest praktyka stosowana w Czechach, zwraca jednak uwagę, że tam stopień awansu wiąże się ze złożonością i samodzielnością wykonywanych zadań. W polskim rozwiązaniu w okresie ubiegania się o awans kwestia ta jest uwzględniona, natomiast po uzyskaniu awansu charakter zadań i odpowiedzialności nałożonych na nauczyciela pozostaje bez zmian.

Zatrudnianie, przenoszenie, zwalnianie z pracy

W tej dziedzinie przedstawione przykłady reprezentują zasadniczo różne podejścia. Bawarskie rozwiązania wynikają z zaliczenia nauczycieli do kategorii urzędników państwowych, co łączy się z pełną stabilizacją zatrudnienia, ale równocześnie dyspozycyjnością polegającą m.in. na tym, że nauczyciel może być przeniesiony przez władze bez jego zgody. Zbliżony status (jako samorządowy lub państwowy funkcjonariusz publiczny) ma nauczyciel w Finlandii, który także w zasadzie musi być dyspozycyjny. Fiński nauczyciel ma gwarancję zatrudnienia, jednakże w nieco niższym stopniu niż w Bawarii. Na przeciwnym biegunie jest rozwiązanie przyjęte w Czechach, gdzie nauczyciele są zatrudniani na zasadach ogólnie obowiązujących. Obowiązujące w Polsce uregulowania różnią się istotnie od podanych przykładów zagranicznych. Karta Nauczyciela daje nauczycielom, zwłaszcza zatrudnionym na podstawie mianowania, relatywnie wyższą stabilność zatrudnienia i pewne przywileje, których nie gwarantuje kodeks pracy, ale przeniesienie nauczyciela z urzędu możliwe jest tylko za jego zgodą.

Czas pracy

Sposób określania oraz wymiar czasu pracy nauczyciela, także są w prezentowanych krajach wyraźnie zróżnicowane i różnice te dotyczą wszystkich aspektów zagadnienia. Łączna liczba godzin pracy w tygodniu w Bawarii zależy od wieku nauczyciela, w Finlandii zależy od kilku czynników i niekoniecznie musi być konkretnie ustalona, a w Czechach i w Polsce nauczycieli obowiązuje 40 godzin pracy tygodniowo. W odróżnieniu od wszystkich trzech porównywanych krajów, w Polsce (jeżeli pominąć mało liczebne kategorie nauczycielskich stanowisk) liczba godzin dydaktycznych nie jest uzależniona od typu szkoły ani od innych czynników. Dla zdecydowanej większości polskich nauczycieli zatrudnionych w szkołach pensum dydaktyczne wynosi 18 godzin i jest niższe niż np. w Czechach.

kształtowanie polityki, zawierającym opracowanie spójnych i ogólnosystemowych programów integracyjnych dla początkujących nauczycieli.

Wynagrodzenie

W zakresie mechanizmów kształtowania wynagrodzeń nauczycieli istnieje duże podobieństwo zasad obowiązujących w Polsce i w Finlandii. W obu krajach ramy wynagrodzeń są ustalane na szczeblu centralnym, a władze lokalne mogą poruszać się w wyznaczonym przez te ramy zakresie. W obu krajach dyrektorzy placówek mogą przyznawać uznaniowy dodatek płacowy. We wszystkich krajach wypłaca się wynagrodzenie za godziny nadliczbowe. W Polsce i w Czechach dość podobne są także listy innych dodatków wypłacanych nauczycielom. Przedmiotem tej analizy nie jest sytuacja materialna nauczycieli, dlatego nie porównano wysokości wynagrodzeń nauczycieli w poszczególnych krajach.

Ocena pracy

Formalne procedury oceny nauczycieli występują w Polsce i w Bawarii. W Czechach nauczyciela ocenia dyrektor, ale bez formalnie ustanowionych procedur. Zwraca uwagę podejście przyjęte w Finlandii, które opiera się na wzajemnym zaufaniu i akcentuje samo-ewaluację nauczyciela.

Doskonalenie zawodowe

W Polsce nauczyciele są zobligowani do „kształcenia ustawicznego” tylko poprzez wymagania związane z awansem zawodowym31. Podobnie zasady obowiązują w Czechach, natomiast w 2 pozostałych krajach uczestnictwo w doskonaleniu zawodowym jest w pewnym zakresie obowiązkiem nauczycieli, którego spełnienie musi być w pewien sposób wykazywane. W tych krajach nauczyciele, żeby uczestniczyć w zorganizowanej formie doskonalenia zawodowego, mogą korzystać z pewnych ułatwień organizacyjnych.

Urlopy

Zwraca uwagę, że normy dotyczące długości urlopów nauczycieli są w Polsce znacznie korzystniejsze dla tej grupy zawodowej niż w pozostałych krajach. W przeliczeniu na tygodnie długość urlopu nauczyciela wynosi: w Bawarii 5-6 tygodni, w Finlandii ok. 5-8 tygodni, w Czechach 8 tygodni, natomiast w Polsce ok. 11 tygodni.

Uprawnienia emerytalne

Wiek nabywania uprawnień emerytalnych nauczycieli podwyższa się nie tylko w Polsce, ale także w Finlandii i Czechach³².

31 W Polsce ubieganie się o awans zawodowy formalne biorąc, nie jest obowiązkiem nauczyciela.

32

W czasie pracy nad tą analizą, w Polsce rozpoczęła się praca nad podniesieniem wieku przechodzenia na emeryturę do 67 lat.

6. System awansu zawodowego w świetle wyników