Ogólne podstawy prawne

Wychodząc z punktu widzenia ustawodawcy ludowego, za ogólne podstawy prawne samorządu przemysłowo-handlowego w okresie 1944–1950 należy wskazać¹³⁰:

1. Manifest PWKN z 22 lipca 1944 roku¹³¹. 2. Konstytucję z 17 marca 1921 roku¹³².

3. Ustawę KRN z 11 września 1944 roku o organizacji i zakresie działania rad narodowych¹³³.

4. Ustawę z 31 grudnia 1944 roku o powołaniu Rządu Tymczasowego RP¹³⁴.

5. Ustawę konstytucyjną z 19 lutego 1947 roku o ustroju i zakresie działania najwyższych organów RP (nowelizowaną)¹³⁵.

Manifest PKWN był dla komunistów jednym z kluczowych aktów, statuujących ustrój Polski Ludowej. Na jego postanowienia powoływały się KRN i Sejm Ustawodawczy¹³⁶. Odwoływał się w swej treści do Konstytucji marcowej. Bazując na nim można twierdzić, że w czasach Polski Ludowej podstawą prawną dla funkcjonowania samorządu gospodarczego nie był odpowiedni przepis Konstytucji kwietniowej, lecz jakieś (bliżej nieokreślone) „założenie” Konstytucji z 1921 roku. Można uważać, iż jednak obowiązywał art. 68 Konstytucji marcowej, mówiący o samorządzie gospodarczym. Można też zakładać, odwołując się do rewolucyjności nowego porządku, że bazą dla istnienia izb była po prostu wola nowych władz.

130 Ten fragment rozprawy doktorskiej został wykorzystany w tekście: K. Dąbrowski, Obowiązywanie..., s. 19–34. W niniejszym rozdziale pominięto dlatego kontrowersje co do obowiązywania Konstytucji marcowej po 1944 roku. Pisali na ten temat m.in. A. Burda, M.J. Chodakiewicz, K. Działocha, P. Fiedorczyk, A. Garlicki, E. Gdulewicz, J.W. Gołębiowski, P. Gontarczyk, W. Góra, G. Górski, K. Grzybowski, A. Gwiżdż, J. Karpiński, M. Kallas, A. Lityński, M. Lipska, A. Litwin, A. Machnikowska, J. Morwiński, A. Peretiatkowicz, S. Rozmaryn, F. Ryszka, A. Rzepliński, W. Skrzydło, A. Stawarska-Rippel, P. Stolarczyk, J. Surowiec, M. Turlejska, J. Trzciński, J. Wrona, M. Zaborski, J. Zakrzewska oraz L. Żebrowski. Pojawiła się też pozycja Marcina Wiącka, Znaczenie stosowania Konstytucji Marcowej w Polsce Ludowej dla orzecznictwa sądów i Trybunału Konstytucyjnego III RP, Warszawa 2012. Autor ten zebrał istotne przykłady powoływania Konstytucji marcowej w orzecznictwie sądowym Polski Ludowej.

131 Dz.U. 1944, Nr 1.

132 Dz.U. RP 1921, Nr 44, poz. 267.

133 Dz.U. 1944, Nr 5, poz. 22.

134 Dz.U. 1944, Nr 19, poz. 99.

135 Dz.U. 1947, Nr 18, poz. 71; 1949, Nr 57, poz. 447; 1950, Nr 14, poz. 129. Można wspomnieć o ustawach, pozwalających rządowi na wydawanie dekretów z mocą ustawy. Na ich podstawie wydawano akty prawne, odnoszące się do izb: Dz.U. 1944, Nr 1, poz. 3; 1945, Nr 1, poz. 1;

1947, Nr 20, poz. 79, Nr 49, poz. 252; 1948, Nr 15, poz. 107, Nr 33, poz. 223; 1949, Nr 23, poz. 152, Nr 41, poz. 302; 1950, Nr 29, poz. 271; 1951, Nr 16, poz. 126, Nr 30, poz. 235.

136 Zob. preambuła do ustawy z dnia 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych; art. 1 ustawy z dnia 31 grudnia 1944 r. o powołaniu Rządu Tymczasowego RP oraz preambuła do „małej konstytucji” z 1947 roku.

Nawiązanie do Konstytucji z 1921 roku znalazło się w art. 1 tzw. małej konstytucji z 19 lutego 1947 roku¹³⁷. Na równi z „podstawowymi założeniami”

Konstytucji marcowej postawiono „zasady” Manifestu PKWN, „zasady ustawodawstwa o radach narodowych”, odwołując się zarazem do „reform społecznych i ustrojowych, potwierdzonych przez Naród w głosowaniu ludowym z dnia 30 czerwca 1946 r.”.

Wzmiankować należy o uregulowaniach, odnoszących się do Krajowej Rady Narodowej i rad narodowych (wojewódzkich, powiatowych, miejskich i gminnych).

Wedle ustawy z 11 września 1944 roku o organizacji i zakresie działania rad narodowych¹³⁸ rady narodowe mieli tworzyć przedstawiciele organizacji i zrzeszeń demokratyczno-niepodległościowych, które zgłosiły swoją działalność organom PKWN i stały „na gruncie mocy obowiązującej” Konstytucji marcowej. W składzie KRN mieli się znaleźć przedstawiciele między innymi organizacji gospodarczych, centralnych zrzeszeń zawodowych i społecznych, organizacji, zrzeszeń przemysłowych i handlowych. Nie wiadomo, czy w tej grupie miały mieścić się izby. W praktyce nie posiadały reprezentantów w KRN. Jej skład był zresztą ustalany przez działaczy PPR. W lipcu 1945 roku Prezydium KRN odrzuciło wniosek Stowarzyszenia Kupców Polskich w Lublinie o przyznanie miejsc dla przedstawicieli handlu¹³⁹.

Za istotne dla powojennych dziejów samorządu przemysłowo-handlowego historycy uznają „Wytyczne organizacyjne dla przemysłu w Polsce” z września 1944 roku¹⁴⁰. Przez dłuższy czas były bowiem jedynym aktem legitymującym izby wobec szeregu instytucji cywilnych i wojskowych. Poruczono w nich samorządowi przemysłowo-handlowemu nadzór nad sektorem prywatnym¹⁴¹.

137 Dz.U. 1947, Nr 18, poz. 71.

138 Dz.U. 1944, Nr 5, poz. 22 oraz ustawa nowelizująca z dnia 3 stycznia 1946 r. (Dz.U. 1946, Nr 3, poz. 19) i tekst jednolity (Dz.U. 1945, Nr 3, poz. 26).

139 Zob. protokół posiedzenia Prezydium KRN z 10 lipca 1945 r., [w:] Protokoły posiedzeń Prezydium Krajowej Rady Narodowej 1944–1947, oprac. J. Kochanowski, Warszawa 1995, s. 87.

Świadectwo „ręcznego sterowania” składem KRN przez PPR daje: Protokół z posiedzenia odbytego dnia 6/7 września [1944 r.], [w:] Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1944–1945, oprac. A. Kochański, „Dokumenty do dziejów PRL”, zesz. 2, Warszawa 1992, s. 12.

140 Instrukcja nr I/1 z września 1944 r. dla grup operacyjnych (AAN, PKWN, sygn. VIII/2, mfilm 24223, k. 7 i 10; sygn. 233/7, k. 1; sygn. VIII/29; ANK, IP-H Kraków 1945–1950, sygn. 1, k. 175); Materiały do historii samorządu przemysłowo-handlowego... (APL, IP-H Lublin, sygn. 71).

Na temat grup operacyjnych pisał wielokrotnie M. Kinstler.

141 Zob. J.W. Gołębiowski, Nacjonalizacja przemysłu w Polsce..., s. 108; id., Założenia, realizacja i wyniki nacjonalizacji przemysłu, [w:] Gospodarka Polski Ludowej 1944–1955, red. J. Kaliński, Z. Landau, t. 1, Warszawa 1974, s. 80; K. Kersten, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego 22.VII – 31.XII.1944, Lublin 1965, s. 141; Ustawa o nacjonalizacji przemysłu w Polsce, oprac.

J.W. Gołębiowski, Lublin 1981, s. 13; D. Winiarska-Tworóg, Odbudowa i upaństwowienie przemysłu Lublina (1944–1948), „Rocznik Lubelski” 1985/1986, t. 27–28, s. 206.

Fragment „Wytycznych organizacyjnych dla przemysłu w Polsce”

Izby Przemysłowo-Handlowe są organami samorządu gospodarczego oraz reprezentacją interesów zawodowych i gospodarczych prywatnego przemysłu i handlu, w poruczonym przez Resort Gospodarki Narodowej i Finansów zakresie wykonują zadania administracyjne i nadzór w stosunku do firm prywatnych. Mają one głos doradczy i opiniodawczy w stosunku do władz gospodarczych, ich ścisłe kompetencje określa rozporządzenie Prezydenta RP z dn. 15 lipca 1927 r. Wydziały przemysłowe winny jak najszerzej rozwinąć współpracę z Izbami przemysłowo-handlowymi, udzielać im poparcia i korzystać z ich współpracy.

Potwierdzono je okólnikiem nr 116 Ministra Przemysłu z 15 maja 1945 roku.

Napisano w nim, iż przedsiębiorstwa prywatne „w żadnym razie” nie mogą być wcielane do zjednoczeń przemysłu państwowego. Jak dodano, zakłady prywatne¹⁴²:

„(...) kierowane są wyłącznie przez swych właścicieli, a zjednoczeniom przemysłowym żadna ingerencja w stosunku do przedsiębiorstw prywatnych nie przysługuje. Przedsiębiorcy prywatni mają swobodę w uruchamianiu i organizowaniu swoich przedsiębiorstw”.

Podstawowe znaczenie dla funkcjonowania samorządu przemysłowo-handlowego po wojnie miał okólnik nr 142 Ministra Przemysłu z 16 sierpnia 1945 roku.

Na jego podstawie zmieniono zakres działalności izb, wynikający z art. 4 rozporządzenia o izbach z 1927 roku. Ograniczono ich kompetencje wyłącznie do przedsiębiorstw sektora prywatnego. Zamierzano tym samym dostosować, przynajmniej częściowo i prowizorycznie, status izb do zmienionej powojennej rzeczywistości. Izby – z woli Ministra Przemysłu – miały nadzorować prywatne zakłady przemysłowe, organizować zrzeszenia prywatnego przemysłu, układać plany produkcyjne, współdziałać przy zaopatrzeniu firm w surowce i inne środki produkcji, a także szykować zbyt na towary wytwarzane przez przedsiębiorstwa inicjatywy prywatnej¹⁴³.

Okólnik ten został uzupełniony okólnikiem nr 53 Ministra Aprowizacji i Handlu z 18 czerwca 1946 roku. Zgodnie z nim izby miały nadzorować prywatne zakłady przemysłu spożywczego, które znajdowały się w gestii Ministerstwa Aprowizacji i Handlu (MAiH)¹⁴⁴.

142 APL, IP-H Lublin, sygn. 147, k. 68.

143 Okólnik nr 142 Ministra Przemysłu z dnia 16 sierpnia 1945 r. (APL, IP-H Lublin, sygn. 132, k. 3;

AAN, IP-H Warszawa, sygn. 1462).

144 Okólnik nr 53 Ministra Aprowizacji i Handlu z dnia 18 czerwca 1946 r. w przedmiocie prywatnego przemysłu spożywczego (APL, IP-H Lublin, sygn. 132, k. 4; AAN, IP-H Warszawa, sygn. 1462); projekt zarządzenia o przejęciu kontroli nad prywatnym przemysłem spożywczym przez Związek Izb P-H (AAN, MPiH 1947–1949, sygn. 2844, k. 314); protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR z września 1945 r. (Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1944–

Nowe normy, wprowadzane także aktami formalnie wewnętrznie obowiązującymi, zawężały zakres stosowania ustaw i rozporządzeń z okresu II RP. Dlatego też Tadeusz Bigo sugerował, że – określona w przedwojennym prawie przemysłowym – zasada swobody prowadzenia działalności gospodarczej przestała obowiązywać¹⁴⁵.

Sytuacja ta rzutowała przede wszystkim na realizację postanowień rozporządzenia o izbach z 15 lipca 1927 roku (w brzmieniu z 1936 roku)¹⁴⁶. Zgodnie z art. 1 rozporządzenia izby reprezentowały interesy przedsiębiorstw prywatnych, państwowych, komunalnych i spółdzielczych, w tym przemysłowych, handlowych, górniczych, finansowych, transportowych i ubezpieczeniowych. Faktycznie po wojnie były przedstawicielstwem tylko sektora prywatnego, który w dodatku ograniczał się do drobnych zakładów przemysłowych i sklepów detalicznych¹⁴⁷.

Nie stosowano art. 2, który mówił o okręgach, tworzeniu i siedzibach izb.

Zamiast w drodze uchwały Rady Ministrów, podejmowanej na wniosek Ministra Przemysłu i Handlu, izby reaktywowano samorzutnie, wskutek luźnego porozumienia nowych władz z przedstawicielami inicjatywy prywatnej. Izby w Częstochowie, Szczecinie czy Wrocławiu powstawały nieformalnie, bez umocowania prawnego.

Zarazem nie potwierdzono likwidacji izb we Lwowie, Sosnowcu i Wilnie.

Rozszerzano zakres nadzoru wynikający z art. 3 rozporządzenia, o czym będzie mowa w rozdziale trzecim. Zawężono za to obszar działalności izb, wynikający z art. 4.

Nie stosowano art. 5, który mówił o uprawnieniach opiniodawczych izb. Ograniczono wydatnie stosowanie art. 6, który nakładał na przedsiębiorstwa i instytucje obowiązek udzielania izbom danych statystycznych. Chodziło o to, że zgodnie z nim prezesi izb mogli nakładać kary porządkowe na osoby i podmioty prowadzące działalność gospodarczą, stowarzyszenia, instytucje prawa publicznego działające w przemyśle i handlu, kasy chorych, za odmowę udzielenia izbie informacji gospodarczych i danych statystycznych. Po 1944 roku izby mogły jedynie żądać sprawozdań od przedsiębiorstw sektora prywatnego. Zawężono tym samym zakres rozporządzenia z 1927 roku.

Po 1944 roku nie zaktualizowano statutów i regulaminów izb. Izba lubelska nadal posługiwała się postanowieniami przedwojennymi, odnoszącymi się do województwa wołyńskiego, mimo iż zmieniły się granice Polski. Złamano tym samym postanowienia ustawy z 1927 roku, mówiące o dostosowaniu statutów izb w razie zmian ich okręgów.

145 Zob. T. Bigo, Ewolucja prawa przemysłowego, „Państwo i Prawo” 1949, zesz. 6/7, s. 54.

Zob. też W. Wyrzykowski, Wolność gospodarcza w Polsce – istota i kierunki zmian, „Pieniądze i Więź” 2008, nr 2, s. 95.

146 Dz.U. RP 1936, Nr 45, poz. 335.

147 Zob. B. Bińczak, Izby przemysłowo-handlowe – rys historyczny i propozycje organizacyjne,

„Organizacja– Metody–Technika” 1985, nr 11/12, s. 44.

Nie stosowano art. 8, który regulował sprawę wyborów radców. Nie było ani radców z wyboru, ani radców mianowanych, zaś grono radcowskie tworzyły osoby dokooptowywane w sposób – na dobrą sprawę – dowolny. Nie istniały zrzeszenia gospodarcze, które przed wojną delegowały radców. Zmniejszono wreszcie liczbę radców, która od 1944 do 1950 roku nie była na stałym poziomie. Zrezygnowano więc z wprowadzenia w życie art. 9–21, dotyczących wyborów, nominacji, kooptacji, ukonstytuowania się poszczególnych izb, utraty i zawieszenia praw radcowskich.

Dopasowano do nowej rzeczywistości przepisy, odnoszące się do prezydium, zarządu, sekcji, plenarnego zebrania, komisji izbowych i korespondentów, a także biura izby (art. 22–28). Jednocześnie władze nie pozwoliły na reaktywację Związku Izb P-H, czyli nie zrealizowano art. 29–34. Zamiast tego wzmocniono pozycję Izby warszawskiej, jako Izby Urzędującej.

Stosowanie rozporządzenia o izbach w powojennej rzeczywistości różniło się więc od norm przedwojennych. Omawiając problematykę samorządu przemysłowo-handlowego należy zdawać sobie z tego sprawę.