Przepisy dotyczące sądownictwa i ubezpieczeń

W pierwszych latach funkcjonowania nowego ustroju utrzymano sądownictwo w sprawach handlowych. Mimo wielu zmian w organizacji sądownictwa powszechnego w sprawach handlowych właściwe były wydziały handlowe sądów okręgowych. Działały zgodnie z prawem o ustroju sądów powszechnych z 1928 roku²⁷², rozporządzeniami Ministra Sprawiedliwości z 1928 roku oraz „Regulaminem ogólnym wewnętrznego urzędowania sądów apelacyjnych, okręgowych i grodzkich” z 1 grudnia 1932 roku²⁷³. Tworzył je Minister Sprawiedliwości – w porozumieniu z Ministrem Przemysłu i Handlu – w tych sądach okręgowych, którym podlegały „miejscowości o znaczniejszym ruchu handlowym”²⁷⁴. Po wojnie sądy handlowe powstały w nowych sądach okręgowych na Ziemiach Odzyskanych: Gdańsku, Szczecinie oraz Wrocławiu²⁷⁵.

Rozpoznawały w pierwszej instancji tzw. sprawy handlowe, w składzie jednego sędziego sądu okręgowego (w roli przewodniczącego) oraz dwóch sędziów handlowych (art. 21 w zw. z art. 273 § 2 prawa o ustroju sądów powszechnych). Sądy okręgowe

271 Zob. akta Izby (AAN, IP-H Warszawa, sygn. 1462; APL, IP-H Lublin, sygn. 14; sygn. 153, k. 5); Ogólne zestawienie strat wojennych w przemyśle i handlu poszczególnych powiatów woj.

lubelskiego... (ibidem, sygn. 157, k. 27); korespondencję w sprawach strat wojennych przemysłu i handlu Lubelszczyzny (ibidem, sygn. 202 i 362); referat Izby łódzkiej: Udział izb p-h w akcji rejestracji strat wojennych (ibidem, sygn. 202, k. 11); „Wiadomości Gospodarcze” 1946, nr 4, s. 5; 1947, nr 2, s. 13; T. Chabros, Kronika wydarzeń w Lublinie 21.VII.1944 – 1.II. 1945, Lublin 1974, s. 68 oraz H. Maciaszek, Straty handlu w czasie wojny, „Życie Gospodarcze” 1947, nr 20, s. 885.

272 Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 6 lutego 1928 r. (Dz.U. RP 1928, Nr 12, poz. 93).

Zmiany prawa o ustroju sądów powszechnych opublikowane w: Dz.U. RP 1930, Nr 5, poz. 43;

1930, Nr 80, poz. 626 izb nie dotyczyły. Do sędziów handlowych odniósł się art. 53 noweli z dnia 23 sierpnia 1932 r. (Dz.U. RP 1932, Nr 73, poz. 661) oraz art. 1 pkt 5 rozporządzenia nowelizującego z dnia 7 października 1932 r. (Dz.U. RP 1932, Nr 86, poz. 734). W Dz.U. RP 1932, Nr 102, poz. 863 opublikowano tekst jednolity prawa o ustroju sądów powszechnych. Nowela z 1937 r. sędziów handlowych zaś nie dotyczyła (Dz.U. RP 1937, Nr 30, poz. 220).

273 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 grudnia 1928 r. o trybie powoływania sędziów handlowych (Dz.U. RP 1928, Nr 104, poz. 939; 1936, Nr 52, poz. 382) oraz o prawach i obowiązkach oraz odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów handlowych (Dz.U. RP 1928, Nr 104, poz. 940; 1932, Nr 110, poz. 908); regulamin ogólnego wewnętrznego urzędowania sądów apelacyjnych, okręgowych i grodzkich z dnia 1 grudnia 1932 r. (Dz.U. RP 1932, Nr 110, poz. 905).

274 Art. 21 prawa o ustroju sądów powszechnych i dla przykładu rozporządzenie z dnia 15 stycznia 1935 r. o utworzeniu wydziału handlowego w sądzie okręgowym w Gdyni (Dz.U. RP 1935, Nr 4, poz. 28).

rozpatrywały także sprawy z zakresu prawa górniczego, autorskiego, własności przemysłowej i zwalczania nieuczciwej konkurencji²⁷⁶.

Minister Sprawiedliwości mianował sędziów handlowych, po wysłuchaniu opinii Ministra Przemysłu i Handlu, spośród osób proponowanych przez właściwe izby. Osoba mogła zostać sędzią handlowym, jeśli spełniała następujące warunki: 1) posiadała obywatelstwo polskie, 2) korzystała z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 3) była nieskazitelnego charakteru, 4) ukończyła 30 rok życia, 5) władała językiem polskim w słowie i piśmie, 6) posiadała „praktyczną znajomość obrotu handlowego i zwyczajów handlowych” (art. 209–212 prawa o ustroju sądów powszechnych).

Wydziały handlowe zniesiono na mocy dekretu o państwowym arbitrażu gospodarczym z 5 sierpnia 1949 roku²⁷⁷. Spory pomiędzy osobami prowadzącymi działalność gospodarczą przekazano sądom zwykłym. Drobniejsze sprawy, w których stroną był przedsiębiorca, rozstrzygały również sądy obywatelskie, będące nowym

„tworem” władzy ludowej²⁷⁸.

Po wojnie stosowano również przedwojenne przepisy, odnoszące się do sądów pracy²⁷⁹. Ogólnie rzecz biorąc sądy pracy były właściwe w sprawach ze stosunku pracy, nauki zawodu, pracy chałupniczej, z tytułu należenia do instytucji ubezpieczeń społecznych oraz spraw karnych o przekroczenie przepisów dotyczących czasu pracy, bhp, pracy kobiet i młodocianych. Rozstrzygały także spory między uczestnikami układów zbiorowych pracy²⁸⁰.

276 Art. 211 rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 22 marca 1928 r. o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych (Dz.U. RP 1928, Nr 39, poz. 384); ustawa z dnia 2 sierpnia 1926 r.

o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz.U. RP 1930, Nr 56, poz. 467).

277 Dz.U. 1949, Nr 46, poz. 340; 1951, Nr 31, poz. 239, Nr 25, poz. 93; rozporządzenie z dnia 24 października 1949 r. o państwowych komisjach arbitrażowych (Dz.U. 1949, Nr 56, poz. 41; 1950, Nr 53, poz. 484) oraz zmienione w duchu socjalistycznym prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. 1950, Nr 38, poz. 347, Nr 39, poz. 360, Nr 53, poz. 489).

278 Zob. G. Jakubowski, Sądownictwo powszechne w Polsce w latach 1944–1950, Warszawa 2002, passim; M. Kallas, A. Lityński, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2003, s. 212 i 249; A. Lityński, Historia prawa Polski Ludowej, Warszawa 2013, s. 38 i 73; T. Mróz, O państwowym arbitrażu gospodarczym i jego funkcjach w PRL, „Miscellanea Historico-Iuridica”

2005, t. 3, s. 101; A. Rzepliński, op. cit., s. 23; W. Witkowski, Historia administracji w Polsce 1764–1989, Warszawa 2007, s. 439; S. Włodyka, Arbitraż gospodarczy, Warszawa 1985, s. 48;

id., Ustrój organów ochrony prawnej, Warszawa 1975, s. 185.

279 Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 22 marca 1928 r. o sądach pracy (Dz.U. RP 1928, Nr 37, poz. 350); rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r.; Prawo o sądach pracy (Dz.U. RP 1934, nr 95, poz. 854) oraz trzy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości i innych ministrów z 19 stycznia 1935 r. w sprawie powoływania ławników i zastępców ławników sądów pracy i sądów okręgowych (Dz.U. RP 1935, Nr 7, poz. 36); w sprawie wyznaczenia ławników sądów pracy oraz ławników sądów okręgowych do udziału w posiedzeniach sądu pracy i sądu okręgowego (Dz.U. RP 1935, Nr 7, poz. 37); należnościach ławników i zastępców ławników sądów pracy i sądów okręgowych (Dz.U. RP 1935, Nr 7, poz. 38).

280 Zob. art. 1–7 rozporządzenia z dnia 1928 r. o sądach pracy; art. 1 prawa o sądach pracy z 1934 r. oraz art. 26 ustawy z dnia 14 kwietnia 1937 r. o układach zbiorowych pracy (Dz.U. RP 1937, Nr 31, poz. 242); M. Bornstein-Łychowska, Zarys ustawodawstwa pracy, [w:] Bilans gospodarczy dziesięciolecia Polski Odrodzonej, red. W. Schramm, E. Taylor, S.L. Zaleski, t. 2,

Sądy pracy ustanawiane były przez Ministra Sprawiedliwości i Ministra Pracy i Opieki Społecznej w porozumieniu między innymi z Ministrem Przemysłu i Handlu.

W okresie II RP funkcjonowały jako osobne jednostki organizacyjne („samoistne sądy pracy”) lub w ramach sądu powiatowego (sądu pokoju), a następnie sądu grodzkiego (art. 2 rozporządzenia o sądach pracy z 1928 r. i art. 4 prawa o sądach pracy z 1934 r.). orzekały w składzie (komplecie): przewodniczący oraz dwóch ławników z grup pracodawców i pracowników. Odwołania od sądów pracy rozpatrywały sądy okręgowe.

Orzekały wówczas w składzie złożonym z jednego sędziego zawodowego oraz ławników.

Dlatego też osobno powoływano ławników sądów pracy i ławników sądów okręgowych.

Ławników z grupy pracodawców mianował Minister Sprawiedliwości na trzy lata z list kandydatów i ich zastępców przedstawianych przez izby przemysłowo-handlowe (Art. 11–20 rozporządzenia o sądach pracy z 1928 r. i art. 6–7 prawa o sądach pracy z 1934 r.). Od 1937 roku ławników mogli powoływać prezesi sądów apelacyjnych na wspólny wniosek okręgowych inspektorów pracy i wojewodów. Zależało to od woli Ministra Sprawiedliwości, który rozporządzeniem mógł delegować swoje uprawnienia na prezesów sądów apelacyjnych²⁸¹.

Osoba, aby zostać ławnikiem lub zastępcą ławnika, musiała: 1) posiadać obywatelstwo polskie, 2) nieskazitelny charakter, 3) korzystać z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 4) ukończyć 30 rok życia, 5) władać językiem polskim w słowie i piśmie, 6) wykazywać się znajomością zawodu, który reprezentowała (art. 13 rozporządzenia o sądach pracy z 1928 r. i art. 8 prawa o sądach pracy z 1934 r.). Jak widać, wymagania były analogiczne do wymogów nałożonych wobec kandydatów na sędziów handlowych. Listy powołanych ławników i ich zastępców (zawierające imiona, nazwiska i adresy) były podawane do wiadomości publicznej. Ławnicy byli w sprawowaniu swoich obowiązków niezawiśli i podlegali tylko ustawom. Pracowali honorowo, ale mogli otrzymać odszkodowanie za utracony zarobek, diety i zwrot kosztów przejazdu (art. 9–11 prawa o sądach pracy z 1934 r. oraz trzecie rozporządzenie z 19 stycznia 1935 r.).

Poznań 1929, s. 346; Z. Fenichel, Prawo pracy. Komentarz. Przepisy związkowe. Orzecznictwo.

Okólniki, Kraków 1939, s. 1021; W. Landau, Drogi rozwoju polskiego ustawodawstwa pracy, [w:] Na froncie gospodarczym. W dziesiątą rocznicę odzyskania niepodległości 1918–1928, Warszawa 1928, s. 382; F. Mussil, Kilka uwag dotyczących Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej o sądach pracy, „Świat Kupiecki” 1927, nr 17, s. 335; S. Płaza, Historia prawa w Polsce..., cz. 3, op. cit., s. 691; A. Raczyński, Polskie prawo pracy, Warszawa 1930, s. 284; I. Rosenblüth, Zarys polskiego prawa pracy, Warszawa 1937, s. 129; Sądownictwo pracy w Polsce. Konferencje dla ławników sądów pracy m. st. Warszawy, zorganizowane przez Izbę Przemysłowo-Handlową w dniach 18–28 lutego 1929 roku, Warszawa 1929, s. 9; J. Wengierow, O sądach pracy, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1929 II półrocze, s. 344.

281 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 kwietnia 1937 r. o przekazaniu w okręgach

Po wojnie tworzono nowe sądy pracy na Ziemiach Odzyskanych, w Szczecinie i innych miastach. Zgodnie z ustawodawstwem przedwojennym, w Lublinie, jak i w innych miastach, ławników sądów pracy powoływał prezes sądu apelacyjnego.

Okręg sądu apelacyjnego lubelskiego rozciągał się poza województwo lubelskie.

Dlatego też w kwietniu 1945 roku Jan Prokopowicz (pełniący obowiązki prezesa sądu apelacyjnego w Lublinie) wezwał Izbę P-H w Sosnowcu do przedstawienia okręgowemu inspektorowi pracy w Kielcach kandydatów na ławników i ich zastępców dla sądu pracy i sądu okręgowego w Radomiu. Jednakże Izba sosnowiecka nie istniała, a Radom należał do okręgu powstającej dopiero Izby częstochowskiej. Reaktywacja sądownictwa pracy wyprzedzała więc odbudowę samorządu przemysłowo-handlowego²⁸⁴.

22 stycznia 1948 roku Jan Prokopowicz (już jako prezes Sądu Apelacyjnego w Lublinie) wydał obwieszczenie w sprawie zgłaszania kandydatów na ławników i zastępców ławników sądu pracy i sądu okręgowego w Lublinie²⁸³. Ławników powoływano wówczas w równej liczbie spośród przedstawicieli pracowników i pracodawców. Sądy pracy zniesiono w styczniu 1951 roku. Zaś sprawy z prawa pracy przekazano wówczas sądom cywilnym²⁸⁴.

W Polsce Ludowej zastosowano przepisy o sądach ubezpieczeń społecznych, rozpatrujących sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych (emerytalne i rentowe)²⁸⁵. Działał Trybunał Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie i okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych. Województwo lubelskie znalazło się w okręgu sądu warszawskiego. Izby delegowały zaś ławników sądów ubezpieczeń społecznych²⁸⁶.

Izby przedstawiały także kandydatów na ławników tymczasowych rad ubezpieczalni społecznych. Ubezpieczalnie społeczne były instytucjami zrzeszającymi osoby ubezpieczone. Przed wojną funkcjonowały jako samorządne instytucje prawa publicznego, wyposażone w osobowość prawną, pod nadzorem Ministra Opieki Społecznej. Posiadały własne statuty i zrzeszone były w ogólnopolskiej „Izbie Ubezpieczeń Społecznych”. Teoretycznie każdy zatrudniony miał obowiązek przynależenia do określonej ubezpieczalni. Obowiązek zgłoszenia pracownika do

282 Mon. Pol. 1945, Nr 2 i 8; Dz.U. 1948, Nr 10, poz. 76; obwieszczenia dotyczące sądów pracy w Gdyni Krakowie, Poznaniu, Sosnowcu, Katowicach, Łodzi i Krakowie (Mon. Pol. 1945, Nr 9, 17, 18, 46; 1946, Nr 107, 140).

283 Monitor Polski 1948, Nr 12.

284 Zob. G. Jakubowski, op. cit., s. 248; A. Lityński, Historia prawa Polski..., s. 38 i 62.

285 Zob. prawo o sądach ubezpieczeń społecznych z 28 lipca 1939 r. (Dz.U. RP 1939, Nr 71, poz. 476); T. Dyboski, Ubezpieczenia społeczne w Polsce w ostatnich latach. Podstawy ustawodawcze i organizacyjne, Warszawa 1939, s. 32.

286 Dz.U. 1945, Nr 41, poz. 230; Dz.U. 1946, Nr 12, poz. 76; Mon. Pol. 1947, Nr 75, poz. 493;

A 1949, Nr 20, poz. 296; E. Modliński, Sądy ubezpieczeń społecznych jako szczególne sądy administracyjne, przedm. J.S. Langrod, Warszawa 1946, s. 66; M. Święcicki, Instytucje polskiego prawa pracy w latach 1918–1939, Warszawa 1960, s. 308.

ubezpieczenia społecznego ciążył na pracodawcy. Ubezpieczalnie wymierzały i pobierały składki zdrowotne, miały zapewniać przede wszystkim finansowanie opieki lekarskiej.

Organami ubezpieczalni były: rada, komisja administracyjna, dyrekcja, komisja rozjemcza i komisja rewizyjna. Rada była najważniejszym organem ubezpieczalni.

Część członków rady pochodziła z wyborów, a część z nominacji. Połowę wybieranych członków rady przedstawiały zrzeszenia pracowników, a połowę organizacje pracodawców, w tym izby przemysłowo-handlowe²⁸⁷.

Po wojnie władze ludowe uchyliły przedwojenne unormowania i wprowadziły do ubezpieczalni organy tzw. tymczasowe, czyli radę tymczasową, zarząd tymczasowy, dyrekcję, tymczasową komisją rewizyjną i rozjemczą. Od 1944 roku 2/3 członków tymczasowej rady miało rekrutować się z grona pracowników, a 1/3 z grupy pracodawców. Rada miała liczyć od 18 do 27 członków (ławników). Kandydatów na ławników przedstawiać miały związki zawodowe i organizacje pracodawców. Początkowo ławników powoływał kierownik resortu Pracy, Opieki Społecznej i Zdrowia PKWN.

Przedsiębiorców reprezentowały zaś izby przemysłowo-handlowe²⁸⁸.

Przedstawiciel właściwej izby ustawowo znajdował się wśród członków społecznej komisji doradczej urzędu zatrudnienia. W zamiarach władzy ludowej urzędy zatrudnienia miały stać się wyłącznymi instytucjami pośrednictwa pracy. Umiejscowiono je w strukturze Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej. Pracodawcy mieli obowiązek zgłaszania do urzędów wolne miejsca pracy. Komisje doradcze zajmowały się między innymi wydawaniem opinii w sprawach dotyczących sytuacji na rynku pracy, współpracy urzędów ze związkami zawodowymi i instytucjami społecznymi²⁸⁹.

287 Zob. art. 17–51 ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. 1933, Nr 51, poz. 396), wcześniejsze przepisy dekretu z dnia 29 listopada 1930 r. o organizacji i funkcjonowaniu instytucji ubezpieczeń społecznych (Dz.U. RP 1930, Nr 81, poz. 635);

J.S. Langrod, [w:] K.W. Kumaniecki, J.S. Langrod, W. Szcz. Wachholz, Zarys ustroju, postępowania i prawa administracyjnego w Polsce, Kraków–Warszawa 1939, s. 464; J. Łazowski, Linje rozwojowe ubezpieczeń społecznych, „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych” 1933, zesz. 1, [w:] Uzupełnienia do podręcznika Polskiego Prawa Administracyjnego, Wilno 1934, s. 105;

J. Sadowska, Kasy chorych w Polsce w latach 1920–1933, Łódź 2002, s. 120; M. Święcicki, Instytucje polskiego prawa pracy..., s. 286 i 306; id., Prawo stosunku pracy. Zarys systemu, Częstochowa 1949, s. 144.

288 Dekret PKWN z dnia 7 września 1944 r. o tymczasowych organach samorządu w ubezpieczalniach społecznych (Dz.U. 1944, Nr 5, poz. 24); rozporz. wykonawcze z dnia 1 października 1944 r. (Dz.U. 1944, Nr 7, poz. 34); inne akty (Mon. Pol. 1945, Nr 5, poz. 22, Nr 16, poz. 55, Nr 30, poz. 78; 1946, Nr 45, poz. 86; 1949 A, Nr 11, poz. 130); Protokoły posiedzeń Prezydium Krajowej Rady Narodowej..., s. 22; W. Mamrotowa, Nowe drogi społecznego ustawodawstwa ubezpieczeniowego, „Państwo i Prawo” 1946, zesz. 3, s. 52.

289 Dekret z dnia 2 sierpnia 1945 r. o urzędach zatrudnienia (Dz.U. 1945, Nr 30, poz. 182);

zarządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dnia 20 marca 1947 r. (Mon. Pol. 1947, Nr 46, poz. 322); okólnik Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dnia 9 lipca 1947 r. (Dz. Urz. Min.

Ustawodawca ludowy znowelizował przepisy ustawy z 16 maja 1922 roku o urlopach dla pracowników zatrudnionych w przemyśle i handlu²⁹⁰. Regulowała ona sprawy między innymi długości urlopów, utraty prawa do urlopu czy ekwiwalentu za urlop. Minister Pracy i Opieki Społecznej – jak przed wojną – mógł po zasięgnięciu opinii izb zawieszać wykonanie przepisów ustawy na określony przeciąg czasu²⁹¹. Tym samym władza ludowa, oficjalnie poddająca daleko idącej krytyce unormowania pracownicze „burżuazyjnej”, a potem „faszystowskiej” II Rzeczypospolitej utrzymywała w mocy, a nawet rozwijała przepisy, pozwalające na ograniczanie praw urlopowych pracowników.

Pismo Urzędu Zatrudnienia w Lublinie do Izby z 11 października 1946 roku w sprawie przygotowania przez rząd spisu zawodowego ludności

(…) proszę wyjaśnić podległym sobie placówkom, że spis zawodowy nie będzie służył celom podatkowym itp., ani też nie ma na celu przymusowego przesiedlenia względnie stosowania przymusu pracy, czego dowodem jest to, że spis jest bezimienny.

290 Ustawa z dnia 16 maja 1922 r. (Dz.U. RP 1922, Nr 40, poz. 334); ustawa nowelizująca z 22 marca 1933 r. (Dz.U. RP 1933, Nr 27, poz. 228); tekst jednolity (Dz.U. RP 1933, Nr 94, poz. 735); Z. Fenichel, Prawo pracy. Komentarz..., s. 467.

291 Dz.U. 1949, Nr 47, poz. 365; 1950, Nr 13, poz. 123.

Rozdział 3. Organizacja Izby Przemysłowo-Handlowej w Lublinie w latach