Przepisy dotyczące „bitwy o handel”

Kolejno należy omówić najważniejsze akty prawne związane z przeprowadzeniem tzw. bitwy o handel. Była to szeroko zakrojona akcja rządowa, w wyniku której doprowadzono prywatny handel do upadku¹⁶³. Podjęto ją po obradującym w dniach 13–14 kwietnia 1947 roku plenum KC PPR, na którym między innymi postanowiono o rezygnacji z trójsektorowego modelu gospodarki na rzecz modelu sowieckiego. Kampania prasowa przeciwko spekulacji rozwinęła się z początkiem maja. Atmosferę podgrzewały rezolucje PPR-owskich związkowców domagających się kary śmierci dla spekulantów¹⁶⁴. W tym samym czasie odbywały się wojewódzkie konferencje PPR¹⁶⁵. Komuniści wykorzystywali akcję do rozgrywek ze Społem, PSL Mikołajczyka, a także i PPS¹⁶⁶. Gazety codziennie przynosiły wieści z – jak to wówczas mówiono – frontu walki z paskarstwem¹⁶⁷. Nie brakowało jednak i informacji obiektywnych. Na łamach „Rzeczpospolitej” często pojawiały się notki o samorządzie przemysłowo-handlowym¹⁶⁸. Można je było przeczytać nawet w „Głosie Ludu” – organie prasowym partii robotniczej¹⁶⁹. Oficjalnie uspokajano przedstawicieli prywatnego

163 Zob. J. Basta, Proces likwidacji samorządu gospodarczego w Polsce (1945–1949), „Studia Historyczne” 1997, zesz. 4, s. 565; Cz. Bobrowski, Wspomnienia..., s. 188; A. Czubiński, Stronnictwo Demokratyczne (1937– 1989). Zarys dziejów, Poznań 1998, s. 182; A. Garlicki, Stalinizm, seria: „Dzieje PRL” red. A. Garlicki, A. Paczkowski, Warszawa 1993, s. 35; W. Góra, Z. Jakubowski, Z dziejów organów bezpieczeństwa i porządku publicznego w województwie lubelskim 1944–1948, Lublin 1978, s. 186; J. Kaliński, Bitwa o handel 1947–1948, Warszawa 1970, s. 55 i nast.; K. Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, Poznań 1990, s. 324; R. Terlecki, Dyktatura zdrady. Polska w 1947 roku, Kraków 1991, s. 70; Z. Zagórski, Drobnomieszczaństwo dolnośląskie. Studium socjologiczne, Wrocław 1982, s. 22; Protokoły posiedzeń Biura Politycznego KC PPR 1947–1948, oprac. A. Kochański, „Dokumenty do dziejów PRL”, zesz. 15, Warszawa 2002, s. 45–104 oraz „Kronika Miasta Poznania” 1995, nr 3. Krytycznie należy potraktować pobieżne opracowanie W. Czternastego, Małe przedsiębiorstwa w Polsce na tle przeobrażeń systemowych (1944–1991), „Zeszyty Naukowe AE w Poznaniu – seria II Prace habilitacyjne”, zesz. 134, Poznań 1994.

164 Do kary śmierci włącznie dla niepoprawnych spekulantów. Prezydium KC ZZ wzywa Rząd do podjęcia energicznej walki z drożyzną, „Głos Ludu” 1947, nr 130, s. 1.

165 Pod znakiem walki ze spekulacją. Pierwszy dzień konferencji Warszawskiej Organizacji PPR,

„Głos Ludu” 1947, nr 135, s. 1; Wytyczne KC PPR dla okiełznania spekulacji owacyjnie przyjęte na konferencji wojewódzkiej PPR w Łodzi, „Głos Ludu” 1947, nr 136, s. 1; III wojewódzka konferencja PPR w Rzeszowie, „Głos Ludu” 1947, nr 141, s. 6.

166 Czy to jest spółdzielczość?, „Rzeczpospolita i Dziennik Gospodarczy” 1947, nr 134, s. 3;

Peeselowskie recepty „walki z drożyzną” czyli obrona podziemia gospodarczego, „Głos Ludu”

1947, nr 146, s. 3; Robotnicy stają do walki. Uchwały wspólnego zebrania PPR i PPS Państwowej Fabryki Obrabiarek w Łodzi, „Głos Ludu” 1947, nr 144, s. 4; Zwycięstwo w walce z drożyzną zależy w dużym stopniu od dobrej współpracy PPR i PPS, „Głos Ludu”1947, nr 152, s. 5.

167 Zob. np. Przystępujemy do bitwy, „Dziennik Polski” 1947, nr 136, s. 2.

168 Czynami udokumentować swój wkład. Odezwa Izb Przemysłowo-Handlowych, „Rzeczpospolita i Dziennik Gospodarczy” 1947, nr 144.

169 Zob. np. „Społem” w Grójcu bierze udział w spekulacji, „Głos Ludu” 1947, nr 139, s. 3;

Uzasadnione postulaty Zgromadzenia Kupców. Handel prywatny za likwidacją spekulacji, „Głos Ludu” 1947, nr 131, s. 7.

sektora¹⁷⁰, a PPS-owski „Robotnik” oszczędnie informował o akcji promując raczej spółdzielczość¹⁷¹.

Hilary Minc na wiecu w Katowicach (maj 1947 roku)

Chcemy, aby rozwijała się inicjatywa prywatna, ale wszyscy ci, którzy próbują obedrzeć ludzi pracy, będą zwalczani. Wygraliśmy bitwę o produkcję, postaramy się wygrać bitwę o handel.

Dlatego w dniu 1 maja wychodzimy na ulicę, aby demonstrować również za ładem i porządkiem w handlu.

2 czerwca 1947 roku uchwalono trzy ustawy: 1) ustawę o zwalczaniu drożyzny i nadmiernych zysków w obrocie handlowym¹⁷²; 2) ustawę o obywatelskich komisjach podatkowych i lustratorach społecznych¹⁷³ oraz 3) ustawę o zezwoleniach na prowadzenie przedsiębiorstw handlowych i zawodowe wykonywanie czynności handlowych¹⁷⁴. Wydano także trzy rozporządzenia: 1) z 13 czerwca o społecznych komisjach kontroli cen; 2) z 10 czerwca o komisjach notowań oraz 3) o komisjach cennikowych¹⁷⁵.

W ustawie z 2 czerwca 1947 roku o zwalczaniu drożyzny i nadmiernych zysków w obrocie handlowym¹⁷⁶ ustawodawca ludowy postanowił o wprowadzeniu urzędowych marż i cen maksymalnych. Ponowiono też, znany przed wojną, obowiązek ujawniania cen, wystawiania cenników, posługiwania się rachunkami i fakturami.

Urzędowe ceny zakupu produktów rolniczych (tzw. ceny targowe), ceny maksymalne na artykuły spożywcze, towary przemysłu państwowego i urzędowe marże maksymalne miały być ustanawiane i ogłaszane przez komisje cennikowe. W ich składzie miał znaleźć się jeden przedstawiciel właściwej izby oraz jego zastępca.

Reprezentant przedsiębiorców był w wyraźnej mniejszości, ponieważ miejsca w komisjach obsadzali urzędnicy, delegaci rad narodowych, związków zawodowych,

170 Zob. W. Gomułka, Jedność „mechaniczna” czy ideologiczna, „Głos Ludu” 1947, nr 142, s. 3;

Art., Tępimy spekulację – narośl na organizmie gospodarczym Polski, ale nie walczymy z normalną inicjatywą prywatną, „Głos Ludu” 1947, nr 152, s. 3; Kupcy dolnośląscy otrzymują placówki na własność, „Rzeczpospolita i Dziennik Gospodarczy” 1947, nr 135, s. 4.

171 Zob. np. W sprawie walki ze spekulacją, drożyzną i sabotażem gospodarczym. Uchwała Prezydium CKW PPS z dnia 14.V.1947 r., „Robotnik” 1947, nr z 18 maja, s. 1; Tow. poseł Żerkowski oświadczył: Spółdzielczość weźmie pełny udział w wykonaniu ustaw gospodarczych i jest całkowicie przygotowana do wypełnienia zadań, „Robotnik” 1947, nr z 5 czerwca, s. 3.

172 Dz.U. 1947, Nr 43, poz. 218.

173 Dz.U. 1947, Nr 43, poz. 219.

174 Dz.U. 1947, Nr 43, poz. 220.

175 Zob. Prawo o notowaniu, wyznaczaniu i kontroli cen. Teksty i komentarz, oprac.

W. Dawidowicz, Warszawa 1947, s. 9; A. Witkowski, Podatki państwowe w Polsce w latach 1944–

1950, Przemyśl 2005, s. 33. R. Jastrzębski w recenzji tej pracy postulował – co może dziwić – przywrócenie w Polsce podatku obrotowego (CPH 2006, t. 58, zesz. 2, s. 351).

176 Dz.U. 1947, Nr 43, poz. 218. Zob. też Prawo o notowaniu..., s. 9.

spółdzielni i Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym.

W razie potrzeby w miejsce delegatów izb dopuszczano reprezentantów handlu¹⁷⁷. Komisje cennikowe korzystały z danych przedstawianych przez komisje notowań cen. Te zaś miały sprawdzać ceny funkcjonujące na danym rynku, czyli ceny hurtowe, targowe i detaliczne płacone przez kupujących. W ich składzie znaleźli się wyłącznie urzędnicy, ale miały współpracować z instytucjami samorządu gospodarczego¹⁷⁸.

Komisje cennikowe i notowań miały działać przy wojewodach, prezydentach Warszawy i Łodzi, starostach i prezydentach miast. Tworzyły więc kilkustopniową strukturę. Nadzór nad działalnością komisji powiatowych sprawowały komisje wojewódzkie oraz wojewoda. Komisje wojewódzkie zatwierdzały cenniki układane przez komisje niższych szczebli. Wszystkie wymienione instytucje były ustawowo ściśle związane z Komisją Specjalną.

Izby miały obowiązek udzielania komisjom „wszelkich informacji i wyjaśnień w sprawach związanych z kształtowaniem się cen w obrocie wewnętrznym”¹⁷⁹. Minister Przemysłu i Handlu miał zasięgać opinii izb, ustalając marżę maksymalną (czyli

„dopuszczalną w obrotach handlowych wysokość zysku brutto”) dla poszczególnych towarów lub grup towarów. Ponadto miał występować o opinię organizacji samorządu gospodarczego przed przekazaniem komisjom cennikowym uprawnień do samodzielnego ustalania marż maksymalnych dla określonych towarów.

Wojewódzkie, powiatowe i miejskie komisje cennikowe oraz notowań cen wpisano w strukturę MPiH. Na szczycie tej struktury stało Biuro Cen MPiH. Teoretycznie Biuro Cen miało ustalać marże i cenniki dla hurtu oraz przemysłu państwowego.

Komisje niższych szczebli miały zaś ogłaszać decyzje Biura Cen oraz decydować o wysokości cen lokalnych. Łącznie wspomniane instytucje tworzyły skomplikowaną

177 Rozporządzenie z dnia 10 czerwca 1947 r. (Dz.U. 1947, Nr 44, poz. 230). O komisjach cennikowych także: Monitor Polski 1947, Nr 106, poz. 699 i 700; 1948 A, Nr 61, poz. 370;

Dz. Urz. MPiH 1947, Nr 8, poz. 129, 130, 132 i 133; okólniki i regulaminy komisji cennikowych i komisji notowań cen (AAN, KC PPR, Wydz. Ekon., sygn. 295/XI/151, mfilm 2315/29, k. 35);

J. Kaliński, Bitwa o handel..., s. 97; Prawo o notowaniu..., s. 62. Minister PiH 20 września 1947 r.

ustalił wykaz artykułów spożywczych pierwszej potrzeby, na które można było wyznaczać ceny maksymalne. Wykaz objął produkty zbożowe, mięsne, nabiał, warzywa i owoce, oraz ryby (Dz.U.

1947, Nr 65, poz. 396; Dz. Urz. MPiH 1947, Nr 17, poz. 244; 1948, Nr 4, poz. 56–59, Nr 27, poz. 336).

178 Rozporządzenie z dnia 10 czerwca 1947 r. w sprawie organizacji i zakresie działania komisji notowań (Dz.U. 1947, Nr 44, poz. 229) oraz Mon. Pol. 1947, Nr 106, poz. 701 (regulamin komisji notowań); Nr 116, poz. 738; Mon. Pol. 1949 A, Nr 22, poz. 353; Dz. Urz. MPiH 1947, Nr 8, poz. 131, Nr 16, poz. 222, Nr 18, poz. 259 i 260.

179 Art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 2 czerwca 1947 r. o zwalczaniu drożyzny (Dz.U. 1947, Nr 43,

mozaikę, w której gubili się przedsiębiorcy. Na Lubelszczyźnie komisje notowań cen działały do 1 kwietnia 1949 roku¹⁸⁰.

W ustawie z 2 czerwca 1947 roku o obywatelskich komisjach podatkowych i lustratorach społecznych nie wspomniano wyraźnie o instytucjach samorządu gospodarczego¹⁸¹. W składzie obywatelskich komisji mieli znaleźć się bowiem kandydaci przedstawieni przez „organizacje zawodowe zrzeszające podatników”. Komisje miały składać się z 12 ławników i ich zastępców, powoływanych przez powiatowe i miejskie rady narodowe.

Przepisy ustawy uściślono między innymi w uchwałach Rady Państwa z 18 czerwca 1947 i 30 czerwca 1948 roku¹⁸². Zgodnie z nimi rady narodowe powoływały dziewięciu ławników i ich zastępców według swobodnego uznania oraz trzech ławników i ich zastępców z grona kandydatów przedstawionych przez izby przemysłowo-handlowe, izby rzemieślnicze i instytucje samorządu zawodowego.

Obywatelska komisja podatkowa decydowała w sprawach dotyczących podatków pobieranych na rzecz Skarbu Państwa. Orzekała, w oparciu o zasadę swobodnego uznania, o wysokości podstawy opodatkowania, gdy sprawę przekazał jej urząd skarbowy lub urząd rewizyjny¹⁸³. Właściwa była w sprawach „wątpliwych”, gdy urząd nabrał podejrzeń co do prawidłowości zeznań podatnika lub przedłożonej przez niego dokumentacji, a jednocześnie nie był w stanie określić podstawy opodatkowania w drodze oszacowania i podatnik nie skorygował zeznania podatkowego. Obywatelskiej komisji miały być przekazywane głównie sprawy podatników, zobowiązanych do prowadzenia ksiąg (handlowych, uproszczonych, podatkowych) – czyli przedsiębiorców.

Urząd przesyłając sprawę do komisji zgłaszał jednocześnie wniosek o ustalenie wysokości podstawy opodatkowania w określonej wysokości. Późniejsze orzeczenie komisji stanowiło podstawę do finalnego określenia zobowiązania podatkowego przez urząd. Odwołania wnoszono do – opisanej w dalszej części pracy – komisji odwoławczej

180 Rozporządzenie Ministra PiH z dnia 11 sierpnia 1947 r. (Dz.U. 1947, Nr 61, poz. 347). Na temat Biura Cen: akta Izby Urzędującej (AAN, IP-H Warszawa, sygn. 56 i 1463); J. Kaliński, Bitwa o handel..., s. 97; J. Siwkowski, W nowym nurcie życia gospodarczego. Aktualne zagadnienia prywatnego handlu, OTG 1949, nr 1, s. 5.

181 Dz.U. 1947, Nr 43, poz. 219. Zob. też rozporządzenia wykonawcze z 27 czerwca 1947 r. (Dz.U.

1947, Nr 48, poz. 250) i 24 czerwca 1948 (Dz.U. 1948, Nr 31, poz. 209), dekret nowelizujący z 21 kwietnia 1948 r. (Dz.U. 1948, Nr 23, poz. 156), tekst jednolity (Dz.U. 1948, Nr 31, poz. 210) i inne akty prawne (Dz.U. 1949, Nr 65, poz. 525; Mon. Pol. 1947, Nr 88, poz. 602 i 603, Nr 116, poz. 739; 1948 A, Nr 62, poz. 400, Nr 70, poz. 595; 1949 A, Nr 19, poz. 284; 1951 A, Nr 73, poz. 963; Dz. Urz. Min. Skarbu 1947, Nr 32, poz. 319).

182 Monitor Polski 1947, Nr 87, poz. 597; 1948 A, Nr 62, poz. 374; Dz. Urz. Min. Skarbu 1948, Nr 71, poz. 293; APL, IP-H Lublin, sygn. 7.

183 Zob. A. Witkowski, Urzędy rewizyjne w Polsce (1945–1950), „Administracja. Teoria–

Dydaktyka–Praktyka” 2009, nr 3, s. 18.

przy izbie skarbowej. Jak wykazano w literaturze, komisje obywatelskie posiadały polityczny charakter i prowadziły politykę dyskryminującą sektor prywatny¹⁸⁴.

Lustratorzy społeczni byli funkcjonariuszami powoływanymi przez rady narodowe. Ich zadaniem było współdziałanie z organami skarbowymi w kontrolowaniu i wykrywaniu osób naruszających przepisy podatkowe. Spotykali się z szeroką krytyką zarówno przedsiębiorców, jak i władz skarbowych. Zarzucano im niskie kwalifikacje merytoryczne, moralne, brak dyspozycyjności, niechęć do pracy, a nawet analfabetyzm, alkoholizm i korupcję. Swoje działania kierowali przede wszystkim przeciwko osiadłym kupcom i rzemieślnikom. Brakowało też chętnych do pracy w charakterze lustratorów.

Zaś – jak pisał Ryszard Tomkiewicz – na już zatrudnionych spadło odium społeczne i towarzyskie¹⁸⁵. Zdaniem Andrzeja Witkowskiego powoływanie lustratorów miało wybitnie wymiar polityczny, ponieważ fiskalne rezultaty ich działań – po przeliczeniu kosztów – okazały się znikome¹⁸⁶.

Ustawodawca ludowy zapowiedział w ustawie z 2 czerwca 1947 roku o zezwoleniach na prowadzenie przedsiębiorstw handlowych i zawodowe wykonywanie czynności handlowych¹⁸⁷ wprowadzenie obowiązku uzyskiwania zezwoleń na prowadzenie działalności handlowej (a od 1949 roku także i budowlanej). Była to tzw. ustawa o koncesjonowaniu handlu. Na jej podstawie Minister Przemysłu i Handlu mógł nałożyć na osoby wykonujące zawodowo i zarobkowo usługi budowlane, czynności handlowe (np. agentów, pośredników, przedstawicieli handlowych) oraz kupców obowiązek zdobycia zezwolenia (potocznie koncesji na prowadzenie sklepu) i uiszczenia specjalnej opłaty. Ustalając tryb i warunki udzielania zezwoleń miał także zasięgać opinii zrzeszeń kupieckich. Miały one także opiniować wydanie zezwolenia danemu przedsiębiorcy¹⁸⁸.

W pierwszej chwili ta lakoniczna w swej treści ustawa wydawała się „niegroźna”

dla przedsiębiorców. Tym bardziej że w pierwotnej wersji rozszerzała uprawnienia

184 Zob. A. Witkowski, Czynnik społeczny przy urzędach skarbowych, urzędach rewizyjnych i izbach skarbowych w Polsce w latach 1944–1950, Rzeszów 2001, s. 65; id., Wymiar i pobór podatków bezpośrednich oraz opłat na rzecz Skarbu Państwa od gospodarki nieuspołecznionej i ludności w Polsce w latach 1944–1950, Rzeszów 2002, passim.

185 Zob. R. Tomkiewicz, „Walka ze spekulacją” w Giżycku (1947–1950), „Masovia” 2000, nr 3, s. 113.

186 Zob. A. Witkowski, Czynnik społeczny..., s. 89; id., Wymiar i pobór..., s. 188, 221 i 252.

187 Dz.U. 1947, Nr 43, poz. 220 oraz dekret nowelizujący z dnia 28 października 1947 r. (Dz.U.

1947, Nr 66, poz. 412), ustawa nowelizująca z dnia 4 lutego 1949 r. (Dz.U. 1949, Nr 10, poz. 59), tekst jednolity (Dz.U. 1949, Nr 47, poz. 366), późniejsze zmiany (Dz.U. 1951, Nr 16, poz. 131) i inne akty prawne (Dz. Urz. MPiH 1947, Nr 16, poz. 233, 241, Nr 17, poz. 245; 1948, Nr 2, poz. 23 i 25).

188 Zob. J. Kaliński, Bitwa o handel..., s. 105 oraz M. Fajst, Komisja Specjalna do walki z nadużyciami i szkodnictwem gospodarczym (1945–1954) i jej ofiary, „Wojskowy Przegląd

organizacji kupieckich. Kupcy mieli samodzielnie kontrolować, kto zakłada nowe sklepy.

Ustawodawca podkreślił też, że ustawa została wydana: „celem stworzenia należytej organizacji handlu i uchronienia kupiectwa przed nieuczciwą konkurencją”. Jednakże jej zakres był bardzo szeroki. Prawodawca pod pojęciem „przedsiębiorstwa handlowego”

rozumiał każde zarobkowe przedsiębiorstwo niebędące przedsiębiorstwem wytwórczym.

Wykładnię rozszerzającą stosowano też w praktyce¹⁸⁹.

Dodatkowo postanowienia ustawy zostały uszczegółowione trzema kolejnymi rozporządzeniami z 22 sierpnia 1947 roku: 1) o obowiązku uzyskania zezwolenia na prowadzenie przedsiębiorstw handlowych¹⁹⁰, 2) o właściwości władz przemysłowych, trybie i warunkach udzielania zezwoleń na prowadzenie przedsiębiorstw handlowych¹⁹¹ oraz 3) o opłatach za zezwolenia¹⁹². Jak stwierdził Andrzej Witkowski, przepisy podatkowe „bitwy o handel”¹⁹³:

„(...) celowo były skonstruowane tak, że bez większego trudu można było znaleźć argument przeciwko wydaniu pozwolenia lub spowodować zamknięcie przedsiębiorstwa”.

Pierwsze z wymienionych rozporządzeń zwalniało między innymi przedsiębiorstwa państwowe, komunalne i spółdzielnie od obowiązku uzyskiwania zezwoleń, co dyskryminowało inicjatywę prywatną. Poza tym obowiązek uzyskania zezwolenia ciążył na kupcach niezależnie od tego, czy uzyskali już uprzednio koncesję lub zezwolenie wymagane innymi przepisami¹⁹⁴.

Skomplikowane dla przedsiębiorców okazało się rozporządzenie o właściwości władz przemysłowych, trybie i warunkach udzielania zezwoleń na prowadzenie przedsiębiorstw handlowych i zawodowe wykonywanie czynności handlowych¹⁹⁵. Zezwolenia miały być udzielane według planu ustalonego przez Ministra Przemysłu i Handlu, po zasięgnięciu opinii instytucji samorządu gospodarczego i terytorialnego.

W sprawach zezwoleń właściwi byli Minister, wojewodowie i prezydent m.st. Warszawy.

Przedsiębiorca miał obowiązek uzyskiwania zezwolenia na każdy prowadzony przez siebie zakład. Pojęcie zakładu było analogiczne do użytego w prawie przemysłowym.

189 Zob. Z. Burzyński, Zezwolenia na prowadzenie przedsiębiorstw handlowych. Nowela z 4.II.1949 r. do ustawy koncesyjnej, OTG 1949, nr 2, s. 2; J. Namitkiewicz, Przemysł i handel a prawo, Łódź 1948, s. 16 oraz J. Starościak, Administracja przemysłu, administracja handlu, prawo górnicze, „Polskie prawo administracyjne. Część szczegółowa”, red. M. Jaroszyński, zesz. 4, Warszawa 1958, s. 30.

190 Dz.U. 1947, Nr 57, poz. 310.

191 Dz.U. 1947, Nr 57, poz. 311.

192 Dz.U. 1947, Nr 57, poz. 312.

193 A. Witkowski, Czynnik społeczny..., s. 32.

194 §§ 1–3 rozporządzenia z dnia 22 sierpnia 1947 r. w sprawie obowiązku uzyskania zezwolenia...

(Dz.U. 1947, Nr 57, poz. 310) oraz rozporządzenie Ministra PiH z dnia 11 marca 1948 r.

w sprawie obowiązku uzyskania zezwolenia na zawodowe wykonywanie czynności handlowych (Dz.U. 1948, Nr 13, poz. 105).

195 Dz.U. 1947, Nr 57, poz. 311.

Obejmowało nie tylko siedzibę przedsiębiorstwa, ale i składy, filie i pomieszczenia, w których dokonywano tzw. czynności przygotowawczych (czyszczenie, pakowanie, sortowanie, składowanie itp.). Szeroko również interpretowano pojęcie

„przedsiębiorstwa handlowego”. Odnosiło się do zakładów usługowych, uzdrowiskowych, rozrywkowych, wydawnictw, a nawet biur matrymonialnych. Obowiązek wykupu zezwoleń ciążył także na spółkach w likwidacji.

Zezwolenie uprawniało przedsiębiorcę do prowadzenia działalności tylko i wyłącznie pod wskazanym przez siebie adresem i na wskazanym obszarze (jednego województwa, powiatu, miasta). Przeniesienie siedziby, zmiana obszaru działania oraz rodzaju wykonywanej działalności gospodarczej wymagały zgody władz przemysłowych wyrażonej po zasięgnięciu opinii właściwej izby¹⁹⁶.

Zezwolenie miało – jak podkreślali komentatorzy – charakter osobisty.

Oznaczało to, że nie mogło zostać przeniesione na osobę trzecią, być przedmiotem obrotu ani zostać wniesione do spółki jako aport. Wygasało wraz ze śmiercią osoby, której zostało przyznane¹⁹⁷.

Osoba ubiegająca się o pozwolenie miała wykazać się: 1) przygotowaniem fachowym, stwierdzonym przez zrzeszenie kupieckie, 2) niekaralnością za przestępstwa skarbowe lub „popełnione z chęci zysku”, 3) postępowaniem zgodnym z zasadami etyki kupieckiej, potwierdzonym przez stowarzyszenie kupieckie. Przestępstwem z chęci zysku było dla przykładu żądanie lub pobieranie nadmiernych cen; odmowa sprzedaży towaru; przyczynianie się do zwyżki cen (np. „szeptaną propagandą”); skupowanie, gromadzenie i ukrywanie towarów w celach spekulacyjnych¹⁹⁸.

Z pewnymi wyjątkami osoba ubiegająca się o zezwolenie miała złożyć podanie o udzielenie zezwolenia we właściwym (najczęściej powiatowym lub miejskim) zrzeszeniu kupieckim. Co istotne, do podania miała załączyć zaświadczenie urzędu skarbowego o zadłużeniu podatkowym. Stowarzyszenie kupieckie przesyłało podanie do wojewódzkiego związku zrzeszeń kupieckich celem zaopiniowania. Zrzeszenie wojewódzkie przekazywało je potem do miejscowej izby przemysłowo-handlowej.

Łatwo więc zauważyć, jak silnie prawodawca wydłużył drogę biurokratyczną w przedmiocie zezwoleń.

196 Zob. wyjaśnienia urzędowe z jesieni 1947 r. (AAN, MPiH 1947–1949, sygn. 12, k. 23–43);

instrukcje, druki, formularze, arkusze opiniodawcze, zawiadomienia i odezwy Izby Urzędującej (ibidem, k. 5–23 i np. 70); opinie Izby Urzędującej i Naczelnej Rady Zrzeszeń Kupieckich RP z 25 lipca 1947 r. (ibidem, k. 44).

197 Zob. J. Mayzel, O zezwoleniach na prowadzenie handlu. Ustawa, rozporządzenia wykonawcze, przepisy związkowe, Warszawa 1947, s. 8.

198 Zob. art. 14 ustawy z dnia 2 czerwca 1947 r. o zwalczaniu drożyzny (Dz.U. 1947, Nr 43,

Przygotowanie fachowe udowadniano na kilka sposobów: praktyką kupiecką, ukończeniem uczelni, szkół lub kursów ekonomicznych, handlowych lub spółdzielczych.

Po roku 1951 zamierzano nawet wprowadzić cenzus wykształcenia do pracy w handlu na podstawie egzaminów Kupieckiego Instytutu Wiedzy Zawodowej. Znaczne ułatwienia przyznano osobom już prowadzącym działalność gospodarczą. Wydaje się, że nie przewidziano możliwości zaskarżenia decyzji zrzeszenia o odmowie wydania decyzji,stwierdzającej posiadanie przygotowania do pracy w handlu. Dawałoby to zrzeszeniom duży zakres swobodnego uznania w rozpatrywaniu podań ubiegających się o pozwolenia. Jednakże w praktyce zrzeszenia wprowadziły uproszczone procedury uzyskiwania zaświadczeń¹⁹⁹.

Ustawodawca zobowiązał izby do powoływania specjalnych komisji opiniodawczych. Przewodniczyć im miał prezes izby, przewodniczący sekcji handlowej albo wyznaczony przez prezydium radca z sekcji handlowej. W składzie komisji mieli znaleźć się: dwaj członkowie wojewódzkiej rady narodowej, jeden przedstawiciel związków zawodowych, dwaj przedstawiciele zrzeszeń kupieckich, jeden przedstawiciel prezydium izby.

Oznaczało to, że w składzie komisji izby na siedem osób tylko dwie pochodziły z jej grona (przewodniczący i przedstawiciel prezydium). Na korzyść przedsiębiorców przemówić mógł fakt, że oprócz dwóch reprezentantów izby w komisji znaleźć się miało dwóch przedstawicieli branży handlowej (łącznie cztery osoby na siedem). Było to o tyle ważne, że decyzje komisji opiniodawczej traktowano jak decyzje izby.

W razie gdyby do danej izby napłynęło więcej podań o zezwolenie, niż wynikało to z planu ustalonego przez Ministra Przemysłu i Handlu, wówczas izba i zrzeszenia kupieckie miały wskazać, którzy z przedsiębiorców mieliby skorzystać z pierwszeństwa w otrzymaniu zezwolenia. Władza przemysłowa była obowiązana do udzielenia bądź odmówienia zezwolenia zgodnie z wnioskiem izbowej komisji. Jednakże mimo pozytywnej opinii izby władze mogły nie wydać w określonych przypadkach zezwolenia.

Na przykład, gdy „ze względu na ilość istniejących w danej miejscowości (...) zakładów tego samego rodzaju udzielenie zezwolenia nie byłoby zgodne z planem”. Ustawodawca wymienił ponadto jedenaście przypadków skutkujących cofnięciem zezwolenia. Izba również mogła wnosić o odebranie zezwolenia danemu przedsiębiorcy, jeśli na przykład prowadził przedsiębiorstwo „niezgodnie z etyką kupiecką”.

Ustawodawca ludowy przewidział specjalny tryb wydawania zezwoleń do czasu sporządzenia siatki przedsiębiorstw przez Ministra PiH. Udzielanie zezwoleń na

199 Co należy wiedzieć o koncesjonowaniu przedsiębiorstw handlowych (AAN, MPiH 1947–1949, sygn. 12, k. 5).

założenie nowych firm miało być dopuszczalne, jeśli po zasięgnięciu opinii zrzeszenia kupieckiego i izby przemysłowo-handlowej władza przemysłowa uznała, że „ilość istniejących przedsiębiorstw tego samego rodzaju i branży nie jest na danym terenie nadmierna w stosunku do istotnych potrzeb rynku”.

Władze miały możliwość odmówienia wydania zezwolenia w razie, gdy przedsiębiorca zalegał z płatnością podatków przez – jak to określono – „dłuższy okres czasu”. Uzasadnienie takiej decyzji opierało się na swobodnym uznaniu władz, które wedle własnego zdania decydowały, jak należy rozumieć powyższą klauzulę generalną.

Ostatecznie Ministerstwo Skarbu uściśliło, iż należy się kierować terminem trzymiesięcznym. W styczniu 1948 roku urzędnicy MPiH wbrew stanowisku resortu skarbu uznali, iż wydając decyzję o odmowie udzielenia zezwolenia z powodu zalegania z zapłatą podatków, władze lokalne mogą zasięgać opinii właściwej izby. Po raz kolejny widać, iż ustawodawca celowo posłużył się konstrukcjami zwrotów niedookreślonych, konstruując przepisy dyskryminujące sektor prywatny²⁰⁰.

T. Jarosz – Naczelnik Wydziału Przemysłu UWL na zebraniu u wojewody 22 czerwca

W dokumencie Karol Dąbrowski (Stron 70-78)