Przepisy dotyczące Ziem Odzyskanych i szkód wojennych

Ustawodawca ludowy włączył izby do akcji osadniczej na Ziemiach Odzyskanych. Sprawami tzw. osadnictwa nierolniczego miały zajmować się Główna Komisja Klasyfikacyjno-Szacunkowa, wojewódzkie komisje klasyfikacyjno-szacunkowe, komisje osadnictwa nierolniczego i odwoławcze komisje osadnictwa nierolniczego²⁶¹.

257 APL, IP-H Lublin, sygn. 572, k. 3. Zob. też sygn. 571, k. 42 oraz AAN, IP-H Warszawa, sygn. 1462.

258 Zob. T. Kołodziej, Przepisy o dostawach i robotach na rzecz skarbu państwa, samorządu oraz instytucyj prawa publicznego, Poznań 1937, passim.

259 Dz. Urz. Min. Przemysłu 1945, Nr 7, poz. 46.

260 Dz. Urz. MPiH 1948, Nr 10, poz. 140.

261 Dekret z dnia 6 grudnia 1946 r. o przekazywaniu przez państwo mienia nierolniczego na obszarze Ziem Odzyskanych (Dz.U. 1946, Nr 71, poz. 389); rozporządzenie Ministrów Ziem Odzyskanych i Administracji Publicznej z dnia 7 maja 1947 r. (Dz.U. 1947, Nr 39, poz. 195);

okólnik z 30 czerwca 1947 r. (Dz. Urz. MPiH 1947, Nr 9, poz. 149); rozporządzenie z dnia 6 grudnia 1947 r. w sprawie zarachowań i odliczeń przy przekazywaniu mienia nierolniczego...

(Dz.U. 1947, Nr 75, poz. 482); rozporządzenie z dnia 20 grudnia 1947 r. na temat określenia cen sprzedaży i czynszów przy przekazywaniu mienia nierolniczego (Dz.U. 1948, Nr 2, poz. 2 i Nr 26, poz. 181); rozporządzenie RM z dnia 20 grudnia 1947 r. w sprawie maksymalnej sumy zarachowania za mienie nierolnicze (Dz.U. 1948, Nr 2, poz. 3); rozporządzenie Ministra Skarbu

Miały one charakter nie tylko urzędniczy, ponieważ zasiadali w nich również przedstawiciele rad narodowych, spółdzielczości, związków zawodowych, związku osadników wojskowych, samorządu zawodowego oraz gospodarczego. Główna Komisja działała przy Ministrze Ziem Odzyskanych i nadzorowała komisje wojewódzkie. Izba P-H w Warszawie miała prawo wyznaczenia jednego członka Głównej Komisji. Ponadto przedstawiciele izb mieli brać udział w obradach wspomnianych komisji jako doradcy²⁶².

Komisje orzekały w sprawach nabycia przez osadników, repatriantów, żołnierzy, funkcjonariuszy nowej władzy (także wdów i sierot po nich) nieruchomości na Ziemiach Odzyskanych. Rozstrzygały w sprawach dotyczących przekazywania, sprzedaży, dzierżawy, czy zarachowania mienia pozostawionego przez repatriantów na poczet otrzymywanych nieruchomości.

Izby postulowały, by powyższe przepisy były wykorzystywane do przekazania drobnych przedsiębiorstw i zakładów w prywatne ręce. Proponowano, by nowy posiadacz otrzymywał gwarancję, iż jego placówka nie zostanie upaństwowiona.

Domagano się uporządkowania bałaganu kompetencyjnego wśród władz lokalnych, instalujących się na nowych terenach. Zwracano także uwagę na przypadki faktycznego unieważniania decyzji jednych instytucji przez inne oraz nakładania podatków bez podstaw prawnych²⁶³.

Pismo Izby warszawskiej z 19 stycznia 1946 roku o wizycie w Ministerstwie Ziem Odzyskanych

Z całokształtu rozmów z przedstawicielami Ministerstwa doszliśmy do przeświadczenia, że Ministerstwo nie posiada skonkretyzowanego ogólnego planu zagospodarowania Ziem Odzyskanych.

Wypada dodać, że rządzący Polską Ludową mieli pełną świadomość chaosu, jeśli chodzi o stan prawny nieruchomości na Ziemiach Odzyskanych. Ministerstwo Administracji Publicznej wystąpiło w grudniu 1949 roku do dyrektora generalnego PKPG

sygn. 149, k. 55); okólnik Ministra PiH z 24 czerwca 1948 r. (ibidem, sygn. 149, k. 103);

instrukcja dla delegatów komisji klasyfikacyjno-szacunkowych z lipca 1947 r. (AAN, IP-H Warszawa, sygn. 1459); pismo Izby warszawskiej w sprawie osadnictwa miejskiego na Ziemiach Odzyskanych z 7 lutego 1946 r. (AAN, MPiH 1947–1949, sygn. 2844, k. 28).

262 Akta Głównej Komisji Klasyfikacyjno-Szacunkowej znajdują się w zespole Ministerstwa Ziem Odzyskanych, sygn. 1976–2062.

263 Zob. „Wiadomości Gospodarcze” 1946, nr 21, s. 4; 1947, nr 1, s. 8; Osadnictwo przemysłowo-handlowe, „Wiadomości Gospodarcze” 1946, nr 9, s. 10; J. Kociszewski, Upaństwowienie jako podstawa przejęcia i uruchomienia przemysłu na ziemiach zachodnich i północnych, [w:] Czterdziestolecie nacjonalizacji przemysłu w Polsce 1946–1986..., s. 89; M. Muszkewicz, Kilka refleksji w sprawie nacjonalizacji i funkcjonowania przemysłu prywatnego na Dolnym Śląsku, [w:] Czterdziestolecie nacjonalizacji przemysłu w Polsce 1946– 1986..., s. 103; Cz. Przymusiński, Prawo musi podążać za życiem, „Życie Gospodarcze” 1946, nr 9, s. 288.

Stefana Rozmaryna (czołowego konstytucjonalisty okresu PRL) o nowelizację wyżej omówionego dekretu. Stwierdzono wówczas: „na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska około 80% nieruchomości nierolniczych przeszło na własność Skarbu Państwa, a posiadanie tych nieruchomości przez poszczególne osoby lub instytucje jest w przeważającej mierze oparte tylko na stanie faktycznym”²⁶⁴.

O izbach wspomniano w okólniku Ministra Skarbu z połowy 1946 roku w sprawie ulg podatkowych dla osadników na Ziemiach Odzyskanych. Ministerstwo upoważniło władze skarbowe do umarzania w całości lub części, na podstawie indywidualnych wniosków, należności z tytułu podatków obrotowego (i dochodowego) od obrotów osiągniętych w 1946 i 1947 roku. O umorzenie mogli się ubiegać osadnicy i autochtoni – jeśli posiadali polskie obywatelstwo. Wnioski były opiniowane między innymi przez organizacje samorządu gospodarczego²⁶⁵.

Ustawodawca ludowy nawiązał do izb w przepisach regulujących przekazywanie mienia państwowego samorządowi terytorialnemu²⁶⁸. Władze państwowe mogły sprzedawać, wydzierżawiać i darować organom samorządu terytorialnego wybrane nieruchomości i ruchomości, w tym grunty, budynki, przedsiębiorstwa czy poniemieckie ruchomości. Te nieruchomości i ruchomości, których nie przejęły organy samorządu terytorialnego, miały być przeznaczone do sprzedaży lub dzierżawy wybranym grupom osób (np. osadnikom i repatriantom) i podmiotów (np. spółdzielniom). Mienie, które nie przeszłoby w ręce wspomnianych osób i podmiotów, miało być sprzedane w drodze przetargu publicznego.

Sprawami związanymi z przeprowadzeniem przetargu, oszacowaniem mienia i spłatą ceny zajmowały się: Główny Urząd Likwidacyjny (GUL), Główna Komisja Likwidacyjna, urzędy likwidacyjne i okręgowe komisje likwidacyjne. W składzie Głównej Komisji Likwidacyjnej miał się znaleźć jeden przedstawiciel izb przemysłowo-handlowych. Także jeden przedstawiciel właściwej izby miał zasiadać w okręgowej komisji likwidacyjnej. Generalnie rzecz ujmując, do „przekazania” przeznaczono przedsiębiorstwa znacjonalizowane, tzw. mienie poniemieckie i opuszczone, przedmioty podlegające przepadkowi na rzecz Skarbu Państwa na mocy przepisów prawa podatkowego i karnego, a także mienie osób wysiedlonych. Do oszacowania mienia i przeprowadzania oględzin okręgowe urzędy likwidacyjne powoływały biegłych

264 AAN, PKPG, sygn. 111, k. 187.

265 Dz. Urz. Min. Skarbu 1946, Nr 13, poz. 152; A. Witkowski, Podatki państwowe w Polsce..., s. 70.

266 Ustawa z dnia 30 stycznia 1948 r. o zbywaniu i dzierżawie oraz o przekazywaniu na własność związków samorządu terytorialnego niektórych kategorii mienia państwowego (Dz.U. 1948, Nr 10, poz. 75 i Nr 62, poz. 493) oraz uprzednie rozporządzenie z 28 listopada 1946 r. (Dz.U. 1946,

sądowych lub z list przedstawionych między innymi przez izby przemysłowo-handlowe²⁶⁷. Zgodnie z okólnikiem nr 257 Ministra Przemysłu z 3 czerwca 1946 roku w sprawie przeprowadzenia spisu poniemieckiego mienia ruchomego zarejestrowane miało zostać mienie znajdujące się w mieszkaniach prywatnych, przedsiębiorstwach, gospodarstwach rolnych oraz spółdzielniach. W spisach miano wykazywać przedmioty takie jak: meble, zegary, obrazy i rzeźby, pościel czy rowery. Kontrolę posiadania przez obywateli wyżej wymienionych przedmiotów mogły przeprowadzać urzędy likwidacyjne z pomocą „czynnika społecznego”, między innymi przedstawiciela instytucji samorządu gospodarczego²⁶⁸.

Do izb skierowane było zarządzenie Ministra Przemysłu z 15 lutego 1947 roku.

Izby miały dostarczać materiały i dane potrzebne dla ustalenia wartości majątku przemysłowego na Ziemiach Odzyskanych i zniszczeń dokonanych w tym majątku w czasie wojny²⁶⁹.

W pierwszych latach po wojnie Izba P-H w Lublinie wypowiadała się w sprawach akcji zasiedlania Ziem Odzyskanych. Wystąpiono z inicjatywą zorganizowania Komisji Przesiedleńczej, która kierowałaby mieszkańców Lubelszczyzny zainteresowanych rozpoczęciem działalności gospodarczej na terenach dawnych Prus Wschodnich. Izba pośredniczyła też w rekrutowaniu osób do pracy w zakładach przemysłowych na Ziemiach Odzyskanych. Lubelscy działacze zwracali uwagę na dotkliwy brak informacji na temat możliwości osadniczych na zachodzie Polski. Postulowano stworzenie serwisu informacyjnego we współpracy z prasą, władzami rządowymi i samorządowymi²⁷⁰.

W 1945 roku MAiH zleciło lubelskiej Izbie rejestrowanie szkód wojennych w przemyśle i handlu. Izba stwierdziła jednak, iż wobec istnienia właściwych organów (w tym rządowego Biura Odszkodowań Wojennych) nie będzie dublowała prac i zwróciła się do nich z ofertą współpracy. Postanowiono też zaapelować do kupców o składanie zeznań o poniesionych stratach. Zastanawiano się nad możliwościami ustalenia szkód poniesionych przez kupców żydowskich. W przeciwieństwie do rządu opowiadano się nie za ogólnym szacowaniem strat, lecz indywidualną rejestracją szkód. Zwracano też

267 Zarządzenie Ministra Skarbu z 5 września 1948 r. (Monitor Polski 1948 A, Nr 79, poz. 698).

268 Dz. Urz. Min. Przemysłu 1946, Nr 10, poz. 82.

269 Dz. Urz. Min. Przemysłu 1947, Nr 2, poz. 36.

270 Protokoły nr 107/7 z 18 lipca i 108/8 z 17 sierpnia 1945 r., [w:] Księga protokółów..., s. 356 i 360; Sprawozdanie Biura Izby za czas 1.I – 1.VI.1945, s. 1 oraz Sprawozdanie za okres od czerwca do grudnia 1945 r. (ibidem, sygn. 9); Opis stanu gospodarczego okręgu Izby P-H w Lublinie (ibidem, sygn. 172, k. 36); inne akta (ibidem, sygn. 141, k. 19; sygn. 158, k. 55, 66 i 68; sygn. 166, k. 8 i 12). Zob. też „Wiadomości Gospodarcze” 1945, nr 1, s. 11; 1946, nr 1, s. 14; Izby przemysłowo-handlowe RP. Sprawozdanie z działalności w latach 1944– 1950, wstęp M. Szyszkowski, Warszawa 1951, s. 146 (APW, IP-H Warszawa 1944–1950, sygn. 16);

F. Pacyński, Warunki zagospodarowania Ziem Odzyskanych, „Wiadomości Gospodarcze” 1945, nr 5, s. 11.

uwagę na brak szerokiej akcji prasowej. Jeszcze w latach 1947–1948 korespondowano z władzami centralnymi i Izbą Urzędującą w sprawie rejestrowania roszczeń wobec niemieckich osób fizycznych, prawnych i rządu III Rzeszy. Izba Urzędująca występowała też w obronie polskich zakładów, wobec których firmy z Niemiec Zachodnich występowały z żądaniem zapłaty faktur z okresu okupacji²⁷¹.