Zakres kwalifikacji, które musi posiadać absol
went, aby włączyć się efektywnie w prace zespo
łu medycznego jest zróżnicowany i obejmuje takie obszary, jak: komunikacja interpersonalna, budo
wanie relacji, organizacja pracy i zarządzanie [13, 30]. Niemożliwe wydaje się wykształcenie wymie
nionych kompetencji bez umożliwienia studen
tom interakcji z innymi studentami, również tymi prezentującymi odmienne dziedziny wiedzy. Upo
wszechnienie IPE na etapie kształcenia przeddy
plomowego wiąże się z licznymi trudnościami. Ści
śle zdefiniowane dla poszczególnych kierunków standardy nauczania i ich realizacja utrudniająca bezpośredni kontakt między studentami różnych kierunków, przy jednoczesnym zorientowaniu spo
sobu rozliczania pracy dydaktycznej na liczbę go
dzin wypracowanych przez poszczególne jednostki,
nie sprzyjają promowaniu partnerstwa i wdrażaniu założeń edukacji interprofesjonalnej [31, 32]. Nie
mniej jednak wyniki opublikowanych dotychczas prac, sugerujące istnienie zależności pomiędzy wy
korzystaniem IPE a efektywnością świadczonych usług medycznych, skłaniają do podjęcia działań na rzecz promowania tego modelu edukacji [1].
Według wiedzy autorów opisane powyżej inter
wencje są pierwszymi inicjatywami o charakterze interprofesjonalnym, które dedykowane studen
tom kierunków lekarskiego i farmacji zyskały przy
chylność władz obu wydziałów i zostały uwzględ
nione w regularnych programach nauczania. Liczba 199 studentów, którzy na przestrzeni trzech ko
lejnych lat akademickich zdecydowali się skorzy
stać z tej fakultatywnej, a przez to nieobowiązko
wej aktywności edukacyjnej wydaje się świadczyć o dużym zainteresowaniu i przychylności wzglę
dem promowanej idei.
Trudności, które pojawiły się w trakcie imple
mentacji opracowanych narzędzi wiązały się przede wszystkim z liczebnością i strukturą grup uczest
ników. Pierwotny projekt zakładał realizację zajęć w grupach 12osobowych, z zachowaniem równego udziału przedstawicieli poszczególnych kierunków, co miało zapewnić studentom szansę na nawiązanie bezpośredniego kontaktu i jednocześnie umożliwić
Przedmiotowe efekty kształcenia Odniesienie do kierunkowych efektów kształcenia
farmacja lekarski lekarsko-dentystyczny P_W01 Zna zasady funkcjonowania sektora szkolnictwa wyższego oraz uczelni macierzystej A.W27., A.W28.
P_W02 Zna zakres wiedzy i kompetencji jakie pozyska w procesie kształcenia A.W27.
P_W03 Zna imperatyw i wzorzec zachowania pracownika służby zdrowia A.W29. D.W14.
P_W04 Charakteryzuje podstawowe obowiązki pracownika i pracodawcy A.W29. G.W28.
P_W05 Wykazuje odpowiedzialność za swój rozwój zawodowy i wkład w dalszy rozwój nauk medycznych E.W55. D.U13.
P_W06 Rozumie zasady funkcjonowania samorządu zawodowego E.W32. G.W6. G.U38.
P_W07 Potrafi wskazać możliwości podjęcia aktywności badawczej i organizacyjnej A.W30.
P_U01 Wykazuje umiejętność samodzielnego poszukiwania dróg rozwoju B.U17.
P_U02 Rozpoznaje własne potrzeby edukacyjne oraz planuje aktywności edukacyjne B.U17. D.U16. D.U14.
P_U03 Wskazuje istniejące ścieżki kariery zawodowej absolwenta E.U15.
P_U04 Rozumie trendy i uwarunkowania sektora ochrony zdrowia E.U26.
P_K01 Przekazuje swoją wiedzę innym i współpracuje z przedstawicielami innych dziedzin wiedzy B.K3. D.U11., D.U15. D.U16., G.U37.
Nazwa przedmiotu/ forma zajęć Jednostki realizujące przedmiot Grupa docelowa
Analiza błędów lekowych - współpraca lekarza i farmaceuty/
15 godzin seminariów Katedra i Zakład Farmacji Klinicznej i Biofarmacji, Wydział Farmaceutyczny;
Katedra i Klinika Medycyny Paliatywnej, Wydział Lekarski I kierunek:
farmacja (V rok) lekarski (III, IV rok) Współpraca w interdyscyplinarnym zespole medycznym
w oparciu o warunki symulacyjne/
5 godzin seminariów + 10 godzin ćwiczeń
Zakład Ratownictwa i Medycyny Katastrof, Wydział Nauk o Zdrowiu;
Klinika Onkologii, Hematologii i Transplantologii Pediatrycznej, Wydział Lekarski I;
Katedra i Zakład Edukacji Medycznej, Wydział Nauk o Zdrowiu
kierunek:
farmacja (V rok), lekarski (V, VI rok),
ratownictwo medyczne (II rok) Tabela 2. Zestawienie efektów kształcenia przewidzianych do realizacji w ramach zajęć „Student–Absolwent–Pracownik”
Tabela 3. Wybrane przedmioty o charakterze IPE realizowane na Uniwersytecie Medycznym im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu [33]
O P I E K A FA R M A C E U T Y C Z N A
swobodną dyskusję w większej grupie. Wewnętrz
ne zasady regulujące liczbę uczestników przedmio
tów fakultatywnych nakładały niestety obowiązek zabezpieczenia minimum 20 miejsc w trakcie każdej edycji. Ponadto zgłoszenie do udziału w zajęciach odbywało się za pośrednictwem systemu elektro
nicznego, który uniemożliwiał ustalenie sztywnych proporcji pomiędzy uczestnikami reprezentujący
mi poszczególne kierunki studiów. Niemniej jed
nak podkreślić należy, że pomimo opisanych nie
dogodności, udało się zachować założone wcześniej standardy pracy.
Co więcej, otwartość nauczycieli akademic
kich UMP na ideę współpracy i edukacji interpro
fesjonalnej zaowocowała utworzeniem kolejnych propozycji edukacyjnych, scharakteryzowanych w tabeli 3.
Podsumowanie
Celem podjętych działań było opracowanie na
rzędzia edukacyjnego realizującego założenia IPE i pozwalającego na upowszechnienie współpracy pomiędzy przedstawicielami sektora ochrony zdro
wia, którego wdrożenie byłoby możliwe w warun
kach polskich.
Obserwowane zmiany opinii i postaw studen
tów, będące, jak się wydaje, wynikiem udzia
łu w opracowanych interwencjach, wskazują na zasadność upowszechniania zajęć międzywydzia
łowych już na początkowych etapach kształcenia przedyplomowego, które miałoby pozwolić na prze
łamywanie stereotypów, kształtowanie postaw sza
cunku względem reprezentantów innych środowisk medycznych oraz kreowaniu przychylności wzglę
dem współdziałania. Szczególnie zasadne wyda
je się wykorzystanie rozwiązań IPE dedykowanych studentom ostatnich lat na poszczególnych kierun
kach, które promując istniejące modele współpra
cy, mogłyby posłużyć wypracowaniu rozwiązań po
zwalających na pełniejsze wykorzystanie potencjału absolwentów poszczególnych kierunków.
Podziękowania
Autorki kierują szczególne podziękowania do Pa
nów Profesorów Edmunda Grześkowiaka, Ryszarda Marciniaka oraz Andrzeja Tykarskiego, pełniących funkcje dziekanów Wydziałów: Farmaceutyczne
go, Lekarskiego I i Lekarskiego II w okresie wdraża
nia opisanych inicjatyw, za przychylność względem utworzenia pierwszych zajęć o charakterze między
wydziałowym dedykowanych przyszłym farmaceu
tom i lekarzom.
Autorzy pragną podziękować również prof. dr hab. Janinie Lulek za stworzenie warsztatu pracy oraz studentom, którzy wyrazili gotowość udzia
łu w zajęciach.
Projekt finansowany ze środków Uniwersyte
tu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Po
znaniu (numer grantu 502140331442909985).
Otrzymano: 2017.05.25 · Zaakceptowano: 2017.05.31
Piśmiennictwo
1. Hammick M., Freeth D., Koppel I., Reeves S., Barr H.: A best eviden
ce systematic review of interprofessional education: BEME Guide no.
9. Med Teach. 2007, 29: 735–51.
2. WHO Study Group on Multiprofessional Education of Health Person
nel. Learning Together to Work Together for Health. Geneva; 1988.
Dostęp online: http://whqlibdoc.who.int/trs/WHO_TRS_769.pdf (stan z dnia 7.03.2014)
3. Lavin M.A., Ruebling I., Banks R., Block L., Counte M., Furman G., Miller P., Reese C., Viehmann V., Holt J.: Interdisciplinary health pro
fessional education: a historical review. Adv Health Sci Educ Theory Pract. 2001, 6(1): 25–47.
4. Sommer S.J., Silagy C., Rose AT.: The teaching of multidisciplinary care. Med J Aust. 1992, 157(1): 31–7.
5. Ivey S.L., Brown K.S., Teske Y., Silverman D.: A model for teaching about interdisciplinary practice in health care settings. J Allied Health.
1988, 17(3): 189–95.
6. Roodbol P.F.: Multiprofessional education to stimulate collaboration:
a circular argument and its consequences. 2010, 27(2): 7–10.
7. Walker P.H., Baldwin D.W., Fitzpatrick J.J., Ryan S.: Building commu
nity: Developing skills for interprofessional health professions edu
cation and relationshipcentered care. National League for Nursing Appointed Interdisciplinary Health Education Panel. J Allied Health.
1998, 27(3): 173–178.
8. Centre for the Advancement of Interprofessional Education. Defining IPE. Dostęp online: http://caipe.org.uk/aboutus/definingipe (stan z dnia 24.07.2014)
9. CerbinKoczorowska M.: Opracowanie narzędzia edukacyjnego pro
mującego współpracę lekarza i farmaceuty dla potrzeb realizacji opie
ki farmaceutycznej w Polsce. Rozprawa doktorska. Uniwersytet Me
dyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 2016.
10. Pieluch A.: Uwarunkowania relacji na linii farmaceutalekarzpa
cjent. Rozprawa doktorska. Warszawski Uniwersytet Medyczny 2014.
11. Ministerstwo Zdrowia. Standardy nauczania na kierunku studiów
pielęgniarstwo Dostęp online: http://www2.mz.gov.pl/wwwfiles/
ma_struktura/docs/standardy_piele_a.pdf (stan z dnia 03.04.2017).
12. Sills M., Helme M., Skizas N.: Pathways for interprofessional learning and teaching in higher education. Probl Hig i Epidemiol. 2006, 87(4):
289–99.
13. Buring S.M., Bhushan A., Broeseker A., Conway S., DuncanHe
witt W., Hansen L., Westberg S.: Interprofessional education: defi
nitions, student competencies, and guidelines for implementation.
Am J Pharm Educ. 2009, 73(4): 59.
14. Baggs J.G., Schmitt M.H.: Nurses‘ and resident physicians‘ percep
tions of the process of collaboration in an MICU. Res Nurs Health.
1997, 20(1): 71–80.
15. Dickinson C., Carpenter J.: “Contact is not enough”: an intergroup perspective on stereotypes and stereotype change in Interprofessio
nal Education. W: Colyer H., Helme M., Jones I.: The TheoryPracti
ce Relationship in Interprofessional Education. London 2005: 23–31.
16. San MartínRodríguez L., Beaulieu MD., D’Amour D., FerradaVi
dela M.: The determinants of successful collaboration: a review of theoretical and empirical studies. J Interprof Care 2005, 19 Suppl 1:
132–147.
17. Headrick L.A., Wilcock P.M., Batalden P.B.: Interprofessional working and continuing medical education. BMJ. 1998, 316(7133): 771774.
18. Henneman E.A., Lee J.L., Cohen J.I.: Collaboration: a concept analy
sis. J Adv Nurs. 1995, 21: 103–109.
19. Orchard C.A., Curran V., Kabene S.: Creating a Culture for Interdisci
plinary Collaborative Professional Practice. Med Educ Online. 2005, 10(11): 1–13.
20. Sargeant J., Loney E., Murphy G.: Effective interprofessional teams:
“Contact is not enough” to build a team. J Contin Educ Health Prof.
2008, 28(4): 228–234.
21. Carpenter J.: Interprofessional education for medical and nursing stu
dents: evaluation of a programme. Med Educ. 1995, 29(4): 265–272.
22. TunstallPedoe S., Rink E., Hilton S.: Student attitudes to under
graduate interprofessional education. J Interprof Care. 2003, 17(2):
161–172.
23. Reeves S., Freeth D.: The London training ward: an innovative inter
professional learning initiative. J Interprof Care. 2002, 16(1): 41–52.
24. Morison S., Boohan M., Jenkins J., Moutray M.: Facilitating under
graduate interprofessional learning in healthcare: comparing clas
sroom and clinical learning for nursing and medical students. Learn Heal Soc Care. 2003, 2(2): 92–104.
25. Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 9 maja 2012 r. w sprawie standardów kształcenia dla kierunków studiów:
lekarskiego, lekarskodentystycznego, farmacji, pielęgniarstwa i po
łożnictwa (Dz.U. z 2012 r. poz. 631).
26. Tucker K., Wakefield A., Boggis C., Lawson M., Roberts T., Gooch J.:
Learning together: clinical skills teaching for medical and nursing students. Med Educ. 2003, 37(7): 630–637.
27. McPherson K., Headrick L., Moss F.: Working and learning together:
good quality care depends on it, but how can we achieve it? Qual He
alth Care 2001, 10 Supp l2: ii46i53.
28. Atwal A., Caldwell K.: Do multidisciplinary integrated care path
ways improve interprofessional collaboration? Scand J Caring Sci.
2002, 16: 360–367.
29. Ustawa z dnia 10 stycznia 2008 r. o zmianie ustawy o izbach aptekar
skich (Dz.U. nr 47 poz. 273).
30. WHO. Framework for action on interprofessional education and col
laborative practice. Geneva: World Health Organization; 2010. Do
stęp online: http://www.who.int/hrh/resources/framework_ac
tion/en/ (stan z dnia 08.08.2015).
31. Kowalska M., Zejda J.E.: Interdisciplinary teaching of epidemiology and public health possibilities and limitations 2006, 87(4): 430–434.
32. Jethon Z., Wnuk A., Gramza L.: Interprofesjonalne kształcenie studen
tów w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej im. Witelona w Legni
cy w zakresie promocji zdrowia i prewencji chorób. Probl Hig Epide
miol. 2006, 87(4): 425–429.
33. Przewodnik dydaktyczny dla studentów V roku kierunku farmacja.
2017. Dostęp online: http://wf.ump.edu.pl/informacjewydzialowe/
przewodnikidydaktyczne (stan z dnia 03.04.2017).
T E R A P I A I L E K I
Dominującą grupę pacjentów z HCC stanowią osoby czynnie zakażone HBV i HCV, czasem łącznie HCV/HBV, stanowią one do 85–90% pacjentów. Już od kilku lat podkreśla się rolę terapii przeciwwiru
sowej w hamowania rozwoju HCC, co szczególnie widzimy u pacjentów z HBV leczonymi analogami nukleozydowymi, jak i coraz rzadziej stosowanym PEGIFNalfa2a [9]. U pacjentów z marskością wątro
by związaną z HCV skuteczna terapia przeciwwiru
sowa DAA zmniejsza ryzyko nowotworzenia i po
prawia kondycję miąższu wątroby, co ma nie małe znaczenie w planowaniu ewentualnie przyszłych te
rapii anty HCC [10].
Wstęp
Rak wątrobowokomórkowy należy do naj
częściej rozpoznawanych nowotworów. Zajmu
je 4–5 na świecie, jest także dominującą przyczy
ną zgonów zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet – 2–3 miejsce na świecie. Do czynników etiolo
gicznych tego nowotworu należą: marskość wą
troby bez względu na etiologię, zakażenia wirusa
mi pierwotnie hepatotropowymi – HBV(hepatitis B virus, HBV), HCV oraz koinfekcje wirusowe HBV/
HCV, HCV/HIV [1, 2]. Czynnikiem o wzrastają
cym znaczeniu jest niealkoholowa stłuszczenio
wa choroba wątroby, najczęściej wikłająca ze
spół metaboliczny i cukrzycę u coraz starszych pacjentów [3, 4].
Zaawansowanie nowotworu ocenia się wg ska
li barcelońskiej (BCLC) [1] (rycina 1). U pacjen
tów z mało zaawansowanym HCC dysponujemy skutecznymi metodami chirurgicznymi: resekcja, chirurgia laparoskopowa transplantacja wątroby [5]. Dla pacjentów z zaawansowaną chorobą le
kiem z wyboru jest farmakoterapia sorafenibem, a wkrótce jego następcą regorafenibem [6, 7]. Far
makoterapia wydłuża przeżycie średnio o 10 mie
sięcy. Mimo że od kilku lat, szczególnie u pacjen
tów z marskością, jest prowadzony program badań przesiewowych, w którym co 6 miesięcy powta
rza się badanie USG brzucha, to niestety u wielu pacjentów HCC wykrywany jest już w stadium za
awansowanym [8]. Przyczyny tego są wielorakie:
czasem niedotrzymanie terminu badania, ale czę
ściej maskowanie nowotworu przez zmiany rege
neracyjne.
Immunotherapy new treatment in advanced hepatocellular carcinoma – treatment of the future? · Incidence and mortality forced by hepatocellular carcinoma (HCC) is rising. We know many etiological factors related to HCC like liver cirrhosis any etiology, chronic hepatitis B and C mainly. BCLC scale is usually used to assume patient state and to choose best treatment option. Among patients with small changes surgery and transplatation is most useful, for advenced disease chemoembolisation, alcoolisation or ablation is performed. But for patients with most advanced diseass, where median overall survival is about 7–8 months, sorafenib and soon regorafenib is used. Now many clinical trials have place to find efficacy and safety of different therapy among patients with advanced HCC. New drugs which integarte into metabolic ways are very promising treatment option. One of them are immune-checkpoint inhibitors presented in this aricle.
Keywords: hepatocellular carcinoma, advanced disease, immune- checkpoint inhibitor.
© Farm Pol, 2017, 73(6): 397-400