T ru d n o w k ró tk im tekście u k azać d o ro b e k 35 la t is tn ie n ia ŚIN , w a rto je d n a k d o k o n a ć sk ró to w e j c h a r a k te r y s ty k i. W ś r ó d n ajw ażn iejszy ch d o k o n a ń In s ty tu tu w z a k re sie re g io n a ln y c h b a d a ń h is to ry c z n y c h w s k a z a ć n a le ż y p o d e jm o w a n i e b a d a ń
d o ty c z ą c y c h s to s u n k ó w p o ls k o -n ie m ie c k ic h , o k re s u II RP, a z w ła sz c z a h is to rii p o w o je n n e j P o ls k i (p r z e d e w s z y s tk im G ó rn e g o Ś ląsk a i Z a g łę b ia D ą b ro w s k ie go). P o d e g id ą Ś IN p o w s ta ły m o n o g ra fie m i a s t i z a k ła d ó w p rz e m y s ło w y c h te g o o b s z a r u , w z n o w i o n o w y d a w a n ie „ Z a r a n ia Śląskiego” o ra z u tw o rz o n o w ła sn e serie: „S tu d ia i M a te ria ły z D ziejów Śląska”
i „ S tu d ia i M a t e r ia ły z D z ie jó w W o je w ó d z tw a K a to w ic k ie g o w P o lsc e L u d o w ej” ( z m ie n io n e w „ S tu d ia i M a te ria ły z D ziejów Polski L udow ej”), któ re stały się p o d s ta w o w y m n o ś n ik ie m u s ta le ń n a u k o w y ch p ra c o w n ik ó w i w s p ó łp ra c o w n ik ó w In s ty tu tu . D la ce ló w p o p u la r y z a to r s k ic h p rz y g o to w a n o p o n a d to b iu le ty n y in f o r m a c y jn e Ś IN . W ś r ó d z a g a d n i e ń d w u d z ie s to le c ia m ię d z y w o je n n e g o je d n y m z g łó w n y c h te m a tó w b y ły z p e w n o ś c ią b a d a n ia n a d o k re s e m p o w s ta ń śląsk ich i p le b is c y tu ( u k a z a ło się m .in . 3 to m y Ź ró d e ł do d zie jó w p o w s ta ń śląskich). P r o w a d z o n o b a d a n ia n a d o k re s e m II w o jn y św iatowej (g łó w n ą uw agę k o n c e n tro w a n o n a z a g a d n ie n ia c h k a m p a n i i 1939 ro k u , p o lity c e I I I R z e s z y o r a z f u n k c jo n o w a n iu p o ls k ie g o p a ń s t w a p o d z ie m n e g o ) , s p o r z ą d z o n o K a rto te k ę O fia r F aszy zm u . W d u ż y m zak resie p u b lik o w a n o n a te m a t r u c h u ro b o tn ic z e g o i k o m u n is ty c z n e g o w p o w o je n n e j P olsce (ch o ć z oczyw istych w z g lę d ó w b y ły to p ra c e „ z a in fe k o w a n e id e o lo g ic z n ie ”). N ie m a l p rz e z c a ły o k re s is tn ie n ia I n s ty tu tu p ro w a d z o n e b y ły p r a ce z w ią z a n e z g r o m a d z e n ie m m a t e r i a łó w d o Śląskiej K a rto te k i B io g raficzn ej, a n a s tę p n ie Ś ląskiego S ło w n ik a B io g ra fic z n e g o ( w y d a n o o s ta te c z n ie 3 to m y ).
N a u k o w c y z I n s ty tu t u p o d ję li p o n a d to w y s iłe k g r o m a d z e n ia w s p o m n i e ń i r e la c ji u c z e s tn ik ó w X X -w ie c z n e j h is to rii G ó rn e g o Ś ląska i Z ag łęb ia D ąb ro w sk ieg o , c h o ć o b o k w a ż n y c h w s p o m n ie ń i relacji - n p . p o w s ta ń c ó w ślą sk ic h - p o ja w iło się szereg relacji o b a rc z o n y c h n ie b e z p ie c z e ń s tw e m s u b ie k ty w iz m u i a h is to r y c z n e j
in t e r p r e ta c ji - z w ła s z c z a d o ty c z ą c y c h d ziałaln o ści w K o m u n isty czn ej P a rtii P o l
ski, Polskiej P a rtii R o b o tn ic z e j, m ło d z ie żow ych o rg an izacji zw iązkow ych (Z w iąz
k u W alk i M ło d y c h i Z w iązk u M ło d z ie ż y P o ls k ie j)80. W a ż n y m p rz e d s ię w z ię c ie m , z a in ic jo w a n y m n a p o c z ą tk u la t 80. X X w iek u , b y ło p o d ję c ie p ra c n a d E n c y k lo p e d ią G ó rn o ś lą s k ą (p ro je k t p o ja w ia ł się ta k ż e p o d n a z w ą Z a ry s e n c y k lo p e d y c z n y r e g io n u a lb o E n c y k lo p e d ia Ś ląsk a), k tó r a w z a m ie rz e n ia c h m ia ła s ta n o w ić b a rd z o d o b r y s p o s ó b sp o ż y tk o w a n ia d o ty ch czaso w y ch b a d a ń , być p re te k ste m d o in te g ra c ji b a d a c z y śląskiej p ro b le m a ty k i, a g r o m a d z o n e m a te r ia ły m ia ły stać się
„ b o g a ty m i p e łn y m b a n k ie m in fo rm a c ji o re g io n ie ”. N iestety , m im o trw a ją c y c h b lis k o d e k a d ę p r a c z g r o m a d z o n e m a te r ia ły n ig d y n ie u k a z a ły się d r u k ie m 81.
O c z y w iś c ie b a d a n i a n a u k o w e p r o w a d z o n o ta k ż e w p o z o sta ły c h d z ie d z in a c h w c h o d z ą c y c h w zak res d z ia ła ln o ś c i p ra c ŚIN (g łó w n ie ek o n o m ii, so cjo lo g ii i n a u k p o lity c z n y c h , n ie m c o z n a w s tw a ) . W e w sz y stk ic h ty c h d z ie d z in a c h o b o k p ra c s e rw ilis ty c z n y c h i s iln ie n a s ią k n ię ty c h e le m e n ta m i id e o lo g iz a c ji p o ja w ia ły się rz e te ln e o p ra c o w a n ia n a u k o w e , m a ją c e ta k ż e w s p ó łc z e ś n ie is to tn y w a lo r in f o r m a c y jn y i pozn aw czy .
P o n a d to ŚIN w y k sz ta łc ił i d o sta rc z y ł r e g io n o w i s z e r e g z n a c z ą c y c h p o s ta c i ż y c ia n a u k o w e g o . D z ię k i o t r z y m a n i u u p r a w n ie ń d o k to r y z o w a n ia w z a k re s ie h is to rii, a n a s tę p n ie n a u k p o lity c z n y c h w y p ro m o w a ł do ść liczne g ro n o doktorów , w ś r ó d k tó r y c h z n a jd o w a li się z a ró w n o d z iałacze p a rty jn i (n a jb a rd z ie j z n a n e p o staci to Z d zisław G o rczy ca czy M iro sła w W ie r z b ic k i), ale ta k ż e z n a c z ą c e p o s t a ci ś w ia ta n a u k i, z w ła sz c z a z w ią z a n e g o ze s t r u k tu r a m i U n iw e rs y te tu Ś ląskiego (p ro fe s o ró w : A d a m a H r e b e n d ę , T o m a sza Falęckiego, Jan a K antykę, F ra n c isz k a S e ra fin a , Ja n a W a lc z a k a , M a rię W. W a- n a to w ic z , W ła d y s ła w a Z ie liń sk ie g o czy
M iro s ła w a F a z a n a ). Ł ą c z n ie w o k re s ie sw e g o i s tn i e n ia w I n s ty tu c ie n a d a n o 38 d o k to r a tó w (25 z h is to r ii i 13 z n a u k p o lity c z n y c h ) , z a ś s z e re g in n y c h o s ó b z a tr u d n io n y c h u zy sk iw ało sw oje ko lejn e aw an se z aw o d o w e w in n y c h o ś ro d k a c h n a u k o w y c h k r a ju (b y w y m ie n ić ty lk o R u d o lfa B u ch ałę czy Jerzego P ie tru c h ę ), a ta k ż e N R D (S z y m o n a W y so ck ieg o ).
Podsumowanie
P o n a d w szelką w ątp liw o ść ŚIN p rz e z w ie le la t b y ł p la c ó w k ą , k tó r ą m o ż n a ok reślić m ia n e m je d n o s tk i „ p o d sp e c ja ln y m n a d z o re m ”. Ś w ia d c z y ć m o ż e o ty m s ta w ia n ie n a jeg o czele w a ż n y c h p o sta c i, k tó re w tr a k c ie sw ojej k a r i e r y p e łn iły w a ż n e fu n k c je w in n y c h s tru k tu r a c h . Jacek K o- ra sz e w sk i b y ł d y re k to re m B ib lio tek i Ślą
skiej w K atow icach i p o słe m n a Sejm PRL, Jerzy S ie m ia n o w ic z i Z d z isła w G o rc z y c a w y p e łn ia li is to tn e fu n k c je w w o je w ó d z k ic h s t r u k tu r a c h P Z P R ; K a z im ie rz P o p io łe k i H e n r y k R ech o w icz - o b o w ią z k i re k to ró w U n iw e rs y te tu Ś ląsk ieg o ; B o h d a n Jałow iecki; Jacek W ó d z i W o jc ie c h Ś w iątk iew icz - p r o r e k to r ó w tej u c z e ln i, a Jan K a n ty k a d z ie k a n a W y d z ia łu N a u k S p o łe c z n y c h U n iw e r s y te tu Ś lą s k ie g o . C zęść w aż n y c h n a u k o w có w , z w iązan y ch z In s ty tu te m (m .in .: H . R ech o w icz, Jan W alczak , J. K a n ty k a ), n a le ż a ła d o g ru p y ak ty w n y c h d z ia ła c z y i h is to ry k ó w P Z P R (zw iązanych głów nie z R eferatem H isto rii P a rtii K W P Z P R w K ato w icach ).
P ró b y sy n tety czn ej (i oczyw iście n ieco u p ro s z c z o n e j) c h a ra k te ry sty k i In s ty tu tu i z a c h o d z ą c y c h w e w n ą tr z n ie g o p r z e o b ra ż e ń m o ż n a z re s z tą d o k o n a ć n a w e t p o p r z e z sy lw e tk i d y r e k to ró w p la c ó w k i.
Ś IN J. K o ra s z e w s k ie g o (1 9 5 7 -1 9 6 6 ) to p r z e jś c ie o d s t o s u n k o w o n ie z a le ż n e j p la c ó w k i b a d a w c z e j d o in s ty t u tu u p o rz ą d k o w a n e g o p r z e z r e g io n a ln e s t r u k t u r y K W P Z P R d la re a liz a c ji w ła sn y c h
p o trz e b . In s ty tu t K. P o p io łk a (1966-1968) to s tru k tu ra zależna ju ż o d w ład z p a rty jn o -p a ń stw o w y c h , ale w c ią ż tr a k to w a n a jak o n ie c o n ie p r z e w id y w a ln a . Ś IN p o d k i e ro w n ic tw e m H . R e c h o w icza (1968-1972), J. K a n ty k i (1972-1977) i J. S ie m ia n o w i- cza (1977-1979) to ju ż p o s łu s z n a w ła d z y p lacó w k a, w d u żej m ie rz e z a a n g a ż o w a n a id e o lo g iczn ie. O k re s fu n k c jo n o w a n ia I n sty tu tu p o d k ie r u n k ie m k o lejn y ch d w ó ch dy rek to ró w : B. Jałow ieckiego (1979-1981) i J. P ie tru c h y (1981-1982) - to czas p r z e w a rto ś c io w a n ia części d z ia ła ń i p o la r y z a cji stan o w isk praco w n ik ó w . R ządy byłego w ic e w o je w o d y Z. G o rc z y c y (1982-1987) to m o m e n t p o n o w n e g o u p o rz ą d k o w a n ia ŚIN z g o d n ie z o c z e k iw a n ia m i w ład z, ale je d n o c z e ś n ie n a sila ją c y c h się tr u d n o ś c i w je g o d z ia ła ln o ś c i. K a d e n c je p e łn ią c e j o b o w iązk i d y re k to ra L ucyny F rąckiew icz (1987-1988) i p r z e d o s ta tn ie g o d y re k to ra J. W o d z a (1 9 8 8 -1 9 9 0 ) to p r ó b a z a c h o w a n ia k o n tr o li w ła d z p o lity c z n y c h p rz y je d n o c z e s n y m p rz e p ro filo w a n iu b a d a w cz y m i o rg a n iz a c y jn y m . ŚIN w o s ta tn im o k re s ie sw ego is tn ie n ia , k ie ro w a n y p rz e z W. Świątkiewicza (1991-1992), to in sty tu cja u siłu ją c a u tr z y m a ć się „ n a p o w ie rz c h n i”, sta ra ją c a się ta k ż e c o ra z w y raźn iej sięgać i o d w o ły w a ć d o m ię d z y w o je n n y c h i p o w o je n n y c h tra d y c ji In s ty tu tu Śląskiego.
G w ałto w n a lik w id acja In s ty tu tu z u p ły w e m c zasu n io s ła c o ra z w y ra ź n ie jsz e sy g n a ły śro d o w isk , z a in te re s o w a n y c h jeg o re sty tu c ją . Ich w y ra z ic ie le m w o sie m la t p o lik w id acji p la c ó w k i b y ł m .in . T ad eu sz K ijo n k a, k tó r y p o d c z a s K o n g re su K u ltu r y n a G ó rn y m Ś ląsku (26 w rz e ś n ia 1998 ro k u ) p o w ied zia ł: „ N a d a l b u d z i sp rzeciw p o śp ie sz n a lik w id acja Śląskiego In s ty tu tu N a u k o w e g o , c o o s t a te c z n i e s k o ń c z y ło się z m a r n o w a n i e m n ie ty lk o d o r o b k u tej p la c ó w k i, ale i u tr a tą o b ie k tu . A w y s ta rc z y ło z m ie n ić s ta tu t, d o k o n a ć z d e c y d o w a n y c h z m ia n k a d ro w y c h i n a d a ć p o ż ą d a n y k ie r u n e k b ad aw czy . W ła ś n ie te r a z , g d y n a s t a ł k o r z y s t n y c z a s d la
b a d a ń re g io n a ln y c h i ślą sk o z n a w c z y c h , z lik w id o w a n y In s ty tu t m ó g łb y ro z w in ą ć d z ia ła ln o ś ć w n a w ią z a n iu d o najlepszych, p rz e d w o je n n y c h tr a d y c ji I n s ty tu t u Ś lą
sk ie g o w K a to w ic a c h ” 82. P o d c z a s te g o sa m e g o s p o tk a n ia o r e a k ty w a c ję I n s ty tu tu zab ieg ali ta k ż e in n i u c zestn icy , m .in . L. F rąckiew icz, k tó r a w sk azy w ała n a jeg o ro lę w p ro c e s ie r e s tru k tu ry z a c ji re g io n u . Staw iając w n io se k o p o n o w n e utw o rzen ie p la c ó w k i p o d k re ś la ła , że n ie m u s i o n a n o s ić d o ty c h c z a s o w e j n a z w y ( M ic h a ł L u b in a , ó w czesn y d y re k to r B iu ra S e jm i
k u S a m o r z ą d o w e g o W o je w ó d z tw a K a to w ick ieg o , p ro p o n o w a ł: I n s ty tu t B a d a ń Ś ląskoznaw czych), ale że p o w in n a p ro w a d zić szero k ie b a d a n ia d ia g n o s ty c z n e n a d p rz e m ia n a m i, a w ykonyw ane prace w in n y
„słu ży ć d e c y d e n to m ró ż n y c h szczeb li d la p o d e jm o w a n ia d e c y z ji w im ię in te re s u sp o łe c z n e g o lu d n o ś c i re g io n u ”83. Z a d o ść ty m o c z e k iw a n io m p rz y n ió sł d o p ie ro ro k z o n , a w ra z z n i m p o w o ła n ie d o życia In s ty tu tu B ad ań R e g io n aln y ch B iblioteki Ś ląskiej84.
Przypisy
1 Przedstawionej problem atyce autor p o święca odręb n ą pracę. Por. M. Fic, M iędzy nauką a propagandą. Śląski Instytut N auko
wy im. Jacka Koraszewskiego w Katowicach (1957-1992).
2 Por. S. G ajda, Towarzystwa naukowe, instytucje naukowo-badawcze, szkoły wyższe, w: Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, red. A. Barciak, E. Chojecka, S. Fertacz. Katowice 2012, t. 2, s. n o ; J. Hule
wicz, Wydawnictwa śląskie Polskiej Akademii Umiejętności, w: Polska Akademia Umiejętności 1872-1952. N auki Humanistyczne i Społeczne.
Materiały z sesji jubileuszowej. Kraków 3-4 V
1 9 7 3,Wrocław 1974, s. 47-49; M. Dyba, Kształto
wanie się polskiego środowiska historycznego na Śląsku w latach 1918-1939, Katowice 1993, s. 100.
3 A rchiw um Państwow e w K atowicach [dalej jako: AP Kat.], Śląski Instytut Naukowy
im. J. Koraszewskiego w Katowicach [dalej jako: ŚIN], sygn. 1/618, k. 118-119, W. Zieliń
ski, W kręgu inicjatorów i twórców Instytutu Śląskiego (m aszynopis); S. Gajda, Towarzy
stwa naukowe..., s. 110; J. Wyrozumski, Polska Akadem ia Umiejętności wobec Śląska w dw u
dziestoleciu m iędzyw ojennym , w: Katowice.
W 143. rocznicę uzyskania praw miejskich, red. A. Barciak, Katowice 2009, s. 198-199;
M. Dyba, Kształtowanie się polskiego środo
w iska ..., s. 100-101; J. W yrozum ski, Słowo wstępne, w: Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, red. S. Kutrzeba, Kraków 2013 [reprint wydania z 1933], s. IV-V.
4 Szerzej por. Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, Polska A kadem ia Umiejętności, sygn. PAU I-44, K orespondencja i sprawoz
dania w sprawach m onografii historycznych i prac o kulturze; sygn. PAU I-45, Sprawa H i
storii Śląska, 1.1-2,1928-1938; sygn. PAU I-46, Sprawa H istorii Śląska, t. 3 i nast, 1927-1938;
Sprawozdanie z czynności Komitetu Wydaw
nictw Śląskich od marca 1933 do czerwca 1934.
K raków 1934; III sprawozdanie z czynności K om itetu W ydawnictw Śląskich od połowy listopada 1934 do czerwca 1936, Kraków 1936.
5 AP Kat., ŚIN, sygn. 1/26, k. 3, N otatka w sprawie statusu i działalności Śląskiego In stytutu Naukowego w okresie 1934-1983; AP Kat., ŚIN, sygn. 1/32, k. 34-37, W. Zieliński, Pierwsze piętnastolecie Instytutu Śląskiego w Katowicach (maszynopis).
6 Sprawozdanie z działalności Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach za 1980 rok. P lan naukow o-badaw czy n a 1981 r o k Katowice 1980, s. 3; R. Lutm an, Nowy Śląsk - nowe zadania, „Zaranie Śląskie” 1945, z. 1, s. 2;
AP Kat., ŚIN, sygn. 1/32, k. 35, W. Zieliński, Pierwsze piętnastolecie Instytutu...
7 AP Kat., ŚIN, sygn. 1/26, k. 3, Notatka w spraw ie statusu i działalności Śląskiego In stytutu N aukowego w okresie 1934-1983;
S. R osenbaum , M iędzy „ośrodkiem badań”
a „placówką wychowania w duchu socjalizmu”.
KW P ZPR w Katowicach wobec Śląskiego Insty
tutu Naukowego w początkach jego działalności, w: „Przewodnia siła Narodu”. Z dziejów partii komunistycznej na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim 1945-1990, red. T. Kurpierz, Ka
towice 2010, s. 100; J. Glensk, Roman Lutman, O pole 1986, s. 20-21.
8 Spraw ozdanie z działalności Śląskie
Zdzisława K aczmarka do m inistra Tadeusza
43 A. Kasprzykowski, Andrzej Grajewski
krotnie zwalnianej i przywracanej do pracy w Instytucie. Por. AP Kat., ŚIN, sygn. 9/196,
58 АР Kat., ŚIN, sygn. 1/40, k. 53, Protokół
W RN w Katowicach A dam a Szczurowskiego z 20 listopada 1989 roku; AP Kat., ŚIN, sygn.
1/1335 (cala teczka zawiera material dotyczący zawartości Encyklopedii Górnośląskiej).
82 T. K ijonka, K ultura na G órnym Ślą
sku - sytuacje i dylematy (szkic do raportu), w: Kongres K ultury na Górnym Śląsku. K a
towice, 26-27 września 3998 r., oprać. W. Ko- nopielka, Katowice 1998, s. 50; tenże, Kultura na Górnym Śląsku - sytuacje i dylematy (szkic do raportu), w: Kongres Kultury na Górnym
Śląsku - Katowice 98. Referaty wprowadzające [b.m., b.r.].
83 Kongres Kultury na Górnym Śląsku. Ka
towice, 26-27 września..., s. 170-171, 221-222.
84 Por. M. S. Szczepański, A. Śliz, Misja instytucji. Słowo o powinnościach Instytutu Śląskiego w Opolu, „Studia Śląskie”z 2009, t. 68, s. 12; M. Fic, Podręcznik edukacji regionalnej - projekt Instytutu Badań Regionalnych Biblio
teki Śląskiej, „Dialog Edukacyjny. Kwartalnik pedagogiczno-społeczny” z 2012, n r 3/4, s. 30.
R y s z a r d K a c z m a r e k